Bushe Adamu na Efa Bali Bantu ba Cine Cine?

ABANTU abengi batontonkanya ukutila ilyashi lya kwa Adamu na Efa, ilyalembwa mwi buuku lya Ukutendeka, lushimi fye. Kalata balembeele umukalamba wa balemba inyunshipepala ya Time, yatile “Abengi abatila Bena Kristu, balanda ukuti amalyashi yalembwa mwi buuku lya Ukutendeka, ukubikako ne lyashi lya kwa Adamu na Efa lushimi fye.” Bakatolika abengi, baProtestanti, na baYuda abasambilila ifya mapepo, nabo bene e fyo basumina. Batila ifyalembwa mwi buuku lya Ukutendeka fyalipusana sana ne lyashi lya kale ne filanda abasambilila sayansi.

Inga imwe mwaishibapo shani? Bushe mwalishininkisha ukutila Adamu na Efa cine cine e ko bali? Bushe kwaliba ubushininkisho bwa kutila cine cine e ko bali? E lyo nga mwatila ifyalembwa mwi buuku lya Ukutendeka lushimi fye, bushe ninshi namwishiba umo calola?

Bushe Ifyalembwa mwi Buuku lya Ukutendeka Filomfwana na Sayansi?

Natubale tupituluke mu fintu ifikalamba ifyacitike pa kubumbwa kwa mwaume wa ntanshi. Baibolo ilanda pali Adamu ati: “Yehova Lesa abumbile umuntu ku lukungu lwa mu mushili kabili apuutile mu myona yakwe umupu wa bumi, no yo muntu aishileba uwa mweo.” (Ukutendeka 2:7) Bushe aya mashiwi yalomfwana ne fyo abasambilila sayansi balanda?

Icitabo beta ati Nanomedicine, citila umubili wa muntu wapangwa ne fintu fyalekanalekana 41. Pali ifi paba karboni, ironi, oxijini, e lyo na fimbipo, kabili ifi fyonse e mo fyaba na mu “lukungu” lwa mu mushili. Kanshi nga filya fine Ukutendeka kulanda, abantu cine cine bapangwa ku “lukungu lwa mu mushili.”

Lelo bushe cali shani pa kuti ifi fyonse ifishipeema mupangwe umuntu? Pa kuti tumfwikishe, tontonkanyeni pa ndeke ikalamba iya kupapusha iiya mu lwelele ukufika na ku mweshi. Iyi ndeke yapangwa ne fintu fyalekanalekana 2.5 milioni. Abantu abasambilila abengi e bapangile iyi ndeke kabili palipitile imyaka iingi pa kuti fye bapwishe ukuipanga. Nomba tontonkanyeni pa mubili wa muntu. Wapangwa na ma-atomu iminshipendwa, ne nsandesande 100 trilioni ne filundwa ifinono ifyalekanalekana ifingi e lyo ne filundwa ifikalamba 9. Bushe cali shani pa kuti umubili wapikana muli uyu musango upangwe? Bushe waishilebako fye uwine nangu kwali uwacenjela uwaupangile?

Cinshi cimbi icilenga abantu ukuba aba mweo? Bushe ubumi bwa muntu bwatendeke shani? Abasambilila ifya sayansi balilanda fye apabuuta ukutila tabaishiba. Na kuba, abene beka balanda ifyapusanapusana pa fyo ubumi bwatendeke. Abasumina ukutila Kabumba e wabumbile umuntu, balilungika, pantu cine cine Lesa e Kabumba.a

Inga filya balondolola mu Ukutendeka ukuti Efa bamupangile ku lubafu lwa kwa Adamu, bushe ca cine? (Ukutendeka 2:21-23) Mwiyangufyanya ukukaana ukuti ifi balanda fya bufi, baleni tontonkanyeni pali ifi fishinka: Mu January, 2008, abasambilila sana ifya sayansi mu California, U.S.A., babuulile insandesande sha muntu umo no kushibika mu nsandesande sha banakashi isha bufyashi kabili ilyo abana babo bafyelwe, balemoneka cimo cine fye no muntu bafumisheko insandesande. Na kuba balicitapo ifi fine na ku nama shalekanalekana 20. Mu 1996, balibulile insandesande sha mpaanga imo no kushibika muli imbi iikota, kabili impaanga yafyelwe iyo beta ati Dolly yalemoneka fye nga ilya ine bafumisheko insandesande.b

Tatwishibe ifikafuma muli aya matukuto. Lelo icishinka ni ci: Nga ca kutila abantunse fye kuti babomfya insandesande muli uyu musango, bushe Kabumba wa Maka Yonse te kuti abomfye ulubafu no kupangamo umuntu na umbi? Icintu na cimbi ca kutila badokota ilingi line balabuula fimo ku lubafu ifyo babomfya pa kubombela umuntu pantu ulubafu lwalikwata amaka ya kuilunda bwangu bwangu.

Ubushinino Bwaba Muli Baibolo

Bamo balapapa ifi Adamu na Efa babalandapo mu mabuuku ayengi aya mu Baibolo. Bushe aya mabuuku ayalanda pali Adamu na Efa yashininkisha shani ukuti ifyalembwa mwi buuku lya Ukutendeka fya cine?

Tontonkanyeni pa mitande ya fikolwe fya baYuda iyalembwa mwi buuku lya mu Baibolo ilya 1 Imilandu ifipandwa 1 ukufika ku 9, na Luka icipandwa 3. Mu mutande walembwa mwi buuku lya 1 Imilandu mwaba inkulo 48, e lyo uwalembwa muli Luka mwaba inkulo 75. Muli Luka, mwaba umutande wa fikolwe fya kwa Yesu Kristu, e lyo muli 1 Imilandu, mwaba umutande wa shamfumu na bashimapepo ba luko lwa bena Israele. Mu mitande yonse ibili, balilumbulamo abantu bamo abaishibikwa sana pamo nga Solomone, Davidi, Yakobo, Isaki, Abrahamu, Noa, e lyo pa kulekelesha balumbula Adamu. Abantu bonse abalumbulwa muli iyi mitande ibili, bali ba cine cine, kabili Adamu uwabalilepo ukupangwa, uo balumbula muli iyi mitande yonse ibili na o wine ali wa cine cine.

Ukulunda pali ifi twalandapo, libili libili, Baibolo itila Adamu na Efa bali bantu ba cine cine, te bakwelenganya fye. Moneni ifya kumwenako fimo:

• “Mu muntu umo e mo [Lesa] alengeele inko shonse isha bantunse.”—IMILIMO 17:26.

• ‘Ulubembu lwaingilile mu muntu umo pano calo ne mfwa yaingilile mu lubembu, e fyo ne . . . mfwa yatekele ukufuma pali Adamu ukufika kuli Mose.’—ABENA ROMA 5:12, 14.

• “Umuntu wa ntanshi Adamu aishileba uwa mweo.”—1 ABENA KORINTI 15:45.

• “Adamu e wabalilepo ukubumbwa, e lyo pakonka Efa.”—1 TIMOTE 2:13.

• ‘Enoke, uwalenga 7 ukutula pali Adamu, na o alilandilepo [pa babifi].’—YUDA 14.

Ne cacindamisha ca kuti na Yesu Kristu, inte yacetekelwa nga nshi alilandilepo ukuti Adamu na Efa bali bantu ba cine cine. Yesu alishibe ukutila Adamu na Efa e ko bali. Ilyo abantu bamo abale-esha Yesu bamwipwishe pa kulekana, abaswike ati: “Pa kutendeka kwa kubumba, ‘[Lesa] ababumbile umwaume no mwanakashi. E mulandu wine umwaume akashiila wishi na nyina, kabili aba babili bakaba umubili umo’ . . . Kanshi, ico Lesa alundenye, umuntu e cilekanya.” (Marko 10:6-9) Nga ca kuti Adamu na Efa bali bantu ba kwelenganya fye, bushe Yesu nga alibalandilepo ilyo alelanda pe funde lya cupo? Awe nakalya! Ico Yesu ayambwilile amashiwi ya mwi buuku lya Ukutendeka ni co ya cine.

Pa kushinina ukutila ifyalembwa mwi buuku lya Ukutendeka fya cine, icitabo ca The New Bible Dictionary citila: “Icipangano Cipya cilalenga twashininkisha ukuti ifyalembwa mu fipandwa fya kubalilapo ifyaba mwi buuku lya Ukutendeka fya cine.”

Adamu na Efa nga Tabaliko, Ninshi Ifyalembwa mu Baibolo Fimbi fya Bufi

Abaya ku macalici abengi, batila ukwishiba icishinka pali Adamu na Efa takwacindama pantu takwingalenga umuntu ukuba Umwina Kristu umusuma. Umuntu nga tatontonkenyepo sana, kuti amona kwati ifi abantu balanda fya cine. Nomba natulandepo sana pali ili lyashi pa kuti tusange icishinka.

Natulande pa cilubula, icisumino catemwisha abantu abengi abaya ku macalici. Ukulingana ne fyo Baibolo ilanda, Yesu Kristu apeele ubumi bwakwe ubwapwililika pa kuti alubule abantu ku lubembu. (Mateo 20:28; Yohane 3:16) Nge fyo twaishiba, icilubula caba kwati ni ndalama isho umuntu engalipila ishalingana ne cintu conaike. E mulandu wine Baibolo ilandila pali Yesu ukutila “cilubula icalinganako.” (1 Timote 2:6) Nomba bushe icilubula calingana na cinshi? Baibolo yasuka ati: “Filya fine fye bonse bafwila muli Adamu, e fyo na bonse bakalengelwa aba mweo muli Kristu.” (1 Abena Korinti 15:22) Ubumi bwa kwa Yesu ubwapwililika ubo apeele ku kulubula abantunse aba cumfwila bwalilingana no bumi bwapwililika ubwa kwa Adamu ubo alufishe ilyo abembwike mu Edeni. (Abena Roma 5:12) Kanshi Adamu nga tali muntu wa cine cine, ninshi ne cilubula ca kwa Kristu te kuti cilolemo.

Ukukaana ifyo ibuuku lya Ukutendeka lyalanda pali Adamu na Efa, kuti kwalenga amasambililo yacindama aya mu Baibolo ukuba aya fye!c Ukukaana ifyaba mwi buuku lya Ukutendeka, kuti kwalenga abantu ukulaipusha amepusho ayengi ayashingasukwa kabili ninshi ne fyo abantu basuminamo kuti fyaba ifya fye.—AbaHebere 11:1.

Bushe Kwaliba Umulandu Lesa Apangiile Abantu?

Pa kulekelesha, natulande pali ici cipusho cacindama: Bushe ukukaana ifyalembwa mwi buuku lya Ukutendeka kuti kwalenga abantu baishiba umulandu babela pa calo? Richard Dawkins, uushasumina ukuti Lesa e ko aba kabili uwasumina ukuti ifintu fyonse fyasangwike fye, atile fyonse ifyaba mu muulu na pano isonde “fyaishilebako fye, takwaba umulandu fyabelako, takwaba ifyawama nelyo ifyabipa, fyonse fyaba fye icibebebe.” We milandile ulabipa! Ifyo uyu muntu asosele te fyo umuntu uutontonkanya fye bwino engalanda.

Ifyo Baibolo isosa fyalipusana sana ne fyo Dawkins alandile. Ilasuka amepusho ayacindama nga nshi ayo abengi bepusha pamo nga: Bushe twafumine kwi? Cinshi twabela pa calo? Mulandu nshi mu calo mwafulila ifyabipa na macushi? Bushe ifyabipa fikapwa? E lyo na mepusho na yambi. Cimbi na co ca kutila, ukukwata icitetekelo mu cilubula ca kwa Kristu kukalenga tukakwate ubumi bwa muyayaya muli Paradaise iikaba nga Edeni ilya Lesa abikilemo abantu ba kubalilapo babili, Adamu na Efa. (Amalumbo 37:29; Ukusokolola 21:3-5) Ala kwena ubu bulayo busuma icine cine!d

Nangu ca kutila ilyashi lya kwa Adamu na Efa ilyalembwa mu Ukutendeka lyalipusana sana ne cisambilisho ca kutila ifintu fyasangwike fye, fimo ifyo sayansi yalanda ifyaishibikwa fyalipalana ne fyalembwa mu Baibolo. E lyo na cimbi ca kutila, ilyashi lyalembwa mwi buuku lya Ukutendeka lilomfwana ne fyo Baibolo yonse ilanda, kabili Baibolo Cebo cafuma kuli Lesa icitweba ico twabela pano calo.

Kanshi kuti cawama nga mwabelenga Baibolo mwe bene pa kuti mwaishibilapo na fimbi! Inte sha kwa Yehova kuti batemwa sana ukumwafwa ukwishiba Baibolo.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 14]

Kanshi Adamu nga tali muntu wa cine cine, ninshi ne cilubula ca kwa Kristu te kuti cilolemo nangu panono

[Ifikope pe bula 12, 13]

Filya fine indeke iiya mu lwelele na ku mweshi yapangwa mu kupapusha, e fyo no mubili wa muntu wapangwa

[Icikope pe bula 15]

Yesu alishibe ukutila Adamu na Efa e ko bali