Ifyo Mwingafwa Cibusa Wenu Uwalwala

BUSHE calimucitikilapo ukuti lilya mwaya mu kumona cibusa wenu uulwele sana tamwishibe amashiwi ya kusosa? Nga mwalikwata ubwafya bwa musango uyu, kuti bwapwa. Kuti mwabupwisha shani? Kwena takwaba amafunde ayo twingatila e yo mufwile ukukonka pa kupwisha ubu bwafya. Intambi shalipusana, ne fyo abantu baba na fyo fyalipusana sana. Kanshi ifingasansamusha umulwele umo, nalimo te kuti fisansamushe umbi. Ifyo ifintu fiba ne fyo abantu bomfwa filapusana cila bushiku.

Kanshi icikalamba ico mwingacita, kulaelenganya ukutila ni mwe mulwele. Nga mulecita ifi, e lyo mukalaishiba ifyo umulwele engafwaisha ukuti mumucitile. Kuti mwacita shani ifi? Natulandeko pali fimo ifyo Baibolo yalandapo.

Mulekutikisha

IFYO BAIBOLO YALANDAPO:

“Umuntu onse abe uwayanguka ukumfwa, uukokola ukulanda.”—YAKOBO 1:19.

“Kwaba ne . . . nshita ya kwikala tondolo ne nshita ya kusosa.”—LUKALA MILANDU 3:1, 7.

◼ Nga mwatandalila cibusa wenu umulwele, mulekutikisha ilyo alelanda kabili muleba ne cikuuku. Mwiyangufyanya ukumupanda amano nelyo ukumona kwati lyonse mulingile ukwishiba ifya kupwisha ubwafya. Nga mwasuswa ukulanda ifyo muletontonkanya, nalimo mu kukanaishiba, kuti mwalanda ne fingakalifya umulwele. Ifyo cibusa wenu alefwaya, te kumweba ifya kucita pa bulwele bwakwe lelo alefwaya fye umuntu uwingakutika ku fyo alelanda pa fyo aleumfwa.

Muleleka umulwele alondolola fyonse ifyo aleumfwa ukwabula ukumucilima. Mwimweba amashiwi ya kulanga ukuti ubwafya akwete bunono. Ba Emílioa batile: “Nalilwele ubulwele bwa fungal meningitis kabili bwalengele ukuti mpofule. Limo ndomfwa sana ububi, kabili ifibusa fyandi balesha ukunsansamusha pa kunjeba ati: ‘Te iwe weka fye wakwata amafya. Kwaliba bamo abakwata amafya ayakalamba ukucila na yo wakwata.’ Lelo ico tabaishiba ca kutila ukunjeba ukuti amafya nakwata yanono takungafwa nangu panono. Na kuba, kulanenga ukuba sana no bulanda.”

Muleleka cibusa wenu alanda fyonse ifili ku mutima ukwabula ukutiina ukuti mwalasuusha ifyo alelanda. Nga amweba ukuti ubulwele bulemutiinya, umfweni ukuilishanya kwakwe ukucila ukumweba fye kuti wilasakamana. Ba Eliana abalwala ubulwele bwa kansa batile: “Nga natontonkanya sana pa fyo nalwala ndalila, lelo ici tacipilibula ukuti nshatetekela Lesa.” Mule-esha ukumona cibusa wenu ukulingana ne fyo ali ukucila ukufwaya abe ifyo mulefwaya. Mwilaba ukuti umuntu nga nalwala, alakalifiwa bwangu na mashiwi ayo mwingalanda kabili taba nge fyo aba lyonse. Kanshi muletekanya. Mulekutika ilyo umulwele alelanda nangu ni lintu alelanda fye pa fintu fimo fine. (1 Ishamfumu 19:9, 10, 13, 14) Nalimo ico engalalandila fye pali fimo fine kufwaya ukuti amwebeko ifyo aleumfwa.

Muleba no luse no kubalangulukilako

IFYO BAIBOLO YALANDAPO:

“Sekeleleni pamo na basekelela; lilileni pamo na balelila.”—ABENA ROMA 12:15.

“Fyonse ifyo mufwaya abantu ukuti balemucitila, e fyo na imwe mulebacitila.”—MATEO 7:12.

◼ Muletontonkanya pa fyo mwingomfwa nga ni mwe mulwele. Ilyo umulwele alelolela ukuya ku kulepulwa, ku kundapwa, nelyo ilyo alelolela ukuti bamwebe ifyo bamupimine, limbi kuti asakamikwa sana no kufulwa bwangu. Muleibukisha ifi no kumusunga ifyo fine. Pali iyi nshita tacingaba bwino ukulamwipusha amepusho ayengi, maka maka pa fintu ifyo mushilingile ukwishiba.

Ana Katalifós, uwasoma pa fyo abantu batontonkanya atile: “Muleleka abalwele balelanda pa kulwala kwabo nga balefwaya kabili mwilabeba ukuti balekwankwanya pa kulanda. Nga balefwaya ukuti balandeko na imwe, landeni nabo pa fintu ifili fyonse ifyo abene batemenwe. Nomba nga tabalefwaya ukulanda, na imwe nalimo mufwile ukwikala fye tondolo, kabili ukubekatako fye ku minwe kuti kwalenga baumfwako bwino. Nelyo limbi kuti balefwaya fye umuntu uwa cililishi uo bengebako amacushi bakwete.”

Mulesunga inkaama sha munenu. Kalemba Rosanne Kalick, uwalwelepo kansa imiku ibili, alembele ukuti: “Fyonse ifyo umulwele amwebako tamufwile ukwebako bambi, shi kamo fye ni mwe ulupwa lusalile ukulabalandilako. Muleipusha umulwele ifyo engafwaya mwaebako bambi.” Ba Edson, abalwele kansa inshita imo batile: “Umunandi alitandenye ilyashi lya kuti nalilwala kansa no kuti nshakakokole ndi no kufwa. Na kuba, apa ninshi e lyo fye nafumine ku kulepulwa. Nalishibe ukuti nalilwele kansa, lelo nalelolela ukumfwa kuli dokota pa fyo ampimine. Casangilwe ukuti kansa tayalesalangana mu mubili. Lelo ilyashi lyasabankene lyalinkalifye kale. Umwina mwandi taletemwa pa fyo bamo balelanda ne fyo baleipusha.”

Nga ca kutila umunenu aletontonkanya pa nshila alefwaya ukundapilwamo, tamufwile ukususwa ukumweba inshila iyo mwingasala. Kalemba umo, Lori Hope, uwalwelepo kansa atile: “Nga ca kutila ulefwaya ukutuma impapulo nelyo ifyebo fimo ku walwala ubulwele bwa kansa nelyo uwalwelepo, ufwile wabala wamwipusha nga kuti atemwa ukumutumina. Nangu ca kuti ulefwaya fye ukuti umwafwe, nalimo kuti wamukalifya ukwabula ukwishiba.” Te bonse abatemwa ukupokelela ifyebo ifingi pa myundapile yalekanalekana.

Nangu ca kutila umulwele munenu sana, tamulingile ukukokola sana nga mwaya mu kumupempula. Ukumupempula kwalicindama, nomba nalimo te kuti atemwe ukuba na imwe inshita iitali. Limbi kuti nanaka kabili takwete amaka ya kulanda nelyo ukukutika ku fyo mulesosa pa nshita iitali. E lyo kabili, tamulingile ukumoneka kwati namupamfiwa, mulefwaya ukubwalelamo bwangu. Afwile amona ukuti mwalimupoosako sana amano.

Kuti mwalanga ukuti mulalangulukilako umulwele nga mulebala mwatontonkanya pa co mulefwaya ukucita. Ku ca kumwenako, ilyo tamulamupekanishisha ifya kulya, nelyo ilyo tamulamuletela amaluba, kuti cawama ukumwipushisha libela ifya kulya ashilya na maluba engatemwa, ayashingamulwalika. Nga ca kutila namulwala nalimo icifine, kuti cawama mwatala mwapola e lyo mwaya mu kumupempula.

Mulebakoselesha

IFYO BAIBOLO YALANDAPO:

“Ululimi lwa ba mano lulaposha.”—AMAPINDA 12:18.

“Imilandile yenu yonse ibe iisuma, iyalungwamo umucele.”—ABENA KOLOSE 4:6.

◼ Imilandile yenu ne fyo mulecita, kuti fyalanga nga mucili mulemona umunenu uulwele nge fyo mwalemumona kale. Muletontonkanya pa munenu ukuti e ulya wine fye mwaishiba, no kuti acili ne mibele ilya ine iyalengele ukuti mumutemwe. Mwileka ukulwala kwakwe e ko kufulunganye bucibusa bwenu. Nga ca kutila inshila mulelandilamo ku mulwele e ilya ine mwalelandilamo na lintu ali umutuntulu, ninshi umulwele akalamona ukuti acili alicindama. Ba Roberta abalwala ubulwele bwa kufyalwa na bo ubwa mu mafupa batile: “Mulensunga nge fyo mwingasunga umuntu onse uushalwala. Nangu nalilemana, ndatontonkanya kabili kwaliba ne fyo natemwa. Mwilang’umfwila uluse. Mwilalanda kuli ine kwati nshitontonkanya.”

Muleibukisha ukuti calicindama ukwishiba ifyo mwingalanda ne nshila mwingafilandilamo. Ne fyo ishiwi lyenu lileumfwika pa kulanda kuti fyalenga umulwele ukumfwa ububi nelyo ukumfwa bwino. Ilyo ba Ernesto babebele fye kuli dokota ukuti balilwala kansa, bapokelele foni ukufuma ku munabo uwali ku calo cimbi uwabebele ukuti: “Napapa sana ukumfwa ukuti walilwala kansa!” Ba Ernesto bebukisha ukuti: “Ifyo ishiwi lya munandi lyaleumfwika ilyo alandile amashiwi ya kuti ‘walilwala kansa’ fyalimputwile umusana.”

Lori Hope, uulemba ifitabo na o atile: “Ukwipusha fye ukuti ‘Uli shani?’ kuti kwapilibula ifingi ku mulwele. Ukulingana ne fyo ishiwi lya uuleipusha lileumfwika, ifyo alecita umubili pa kulanda, ifyo aishibana no mulwele, ifyo bomfwana, e lyo na po aipushisha, kuti fyasansamusha umulwele nelyo ukumukalilfya nangu fye ukumutiinya.”

Umulwele alafwaya ukumona ukuti mulamusakamana, mwalishiba ifyo acula kabili mwalimucindika. Kanshi mule-eba umulwele ukuti alicindama sana kuli imwe kabili lyonse fye mukalamwafwa. Ba Rosemary abalwala kansa ya kuli bongobongo batile: “Icalenkoselesha sana kumfwa ifyo abanandi balenjeba ukuti balintemenwe kabili bakalangafwa nangu ifintu fyafye shani.”—Amapinda 15:23; 25:11.

Mulebafwa

IFYO BAIBOLO YALANDAPO:

“Twitemwa fye ku mashiwi nangu ku lulimi, lelo tutemwane mu milimo na mu cine.”—1 YOHANE 3:18.

◼ Ifyo umulwele engakabila ilyo bamusanga fye no bulwele kuti fyapusana ne fyo engakabila ilyo atendeka ukundapwa. Lelo ukufuma fye pa ntendekelo, alakabila ukumwafwa. Kuti cawama ukwipusha umulwele ifyo engafwaya ukuti mumwafweko ukucila ukumweba fye ati, “nga pali ifyo ulefwaya kuti wanjeba.” Kuti mwalanga ukuti mulasakamana cibusa wenu umulwele nga ca kutila muleipeelesha ukumwafwa mu fintu pamo nga ukumupekanishishako ifya kulya, ukumuwamisha pa ng’anda, ukumucapilako, ukumuciishilako, ukumwafwako ukushita ifintu, no kumutwala ku kiliniki nangu ku cipatala. Muleba umuntu uo umulwele engashintililapo kabili mulesunga inshita. Fyonse ifyo mwalaya ukucitila umunenu mulefikilisha.—Mateo 5:37.

Rosanne Kalick uulemba ifitabo atile: “Icili conse ico twingacitila umulwele, icinono nelyo icikalamba, cilalenga alaimona ukuti alicindama nga bantu fye bonse.” Ba Sílvia, abalwelepo ubulwele bwa kansa imiku ibili nabo balishininkisha ukuti ici ca cine. Batile: “Ilyo abanandi balekanalekana balensenda cila bushiku ku cipatala cabela kwi tauni limbi ku kundapwa, naletemwa nga nshi kabili naleumfwako bwino! Mu nshila twalelanda amalyashi yalekanalekana, e lyo lyonse pa kubwela, twalepita apo bashitisha kofi kabili twaleshitako. Ukucita ifi kwalelenga ndeumfwa ukuti na ine ndi muntu.”

Ba Kalick batile, mwilamona kwati namwishiba bwino ifyo cibusa wenu alefwaya. Basosele ukuti mufwile “ukulanjipusha lyonse.” Balandile no kuti: “Ilyo mulengafwa mwilamona kwati ni mwe fye mulingile ukucita fyonse. Ukucite fi te kuti kungafwe kabili kuti kwamfulwisha no kumfulwisha. Nga mulencitila fye fyonse, kuti nalatontonkanya ukuti tapali ico ningacita. Mfwile ukulayumfwa ukuti na ine kuti naicitilako fimo. Nshifwaya ukulaimona kwati nalilwala sana. Mufwile fye ukungafwako ukucita ifyo ndefwaya.”

Cibusa wenu afwile ukulaumfwa ukutila kuti akumanisha ukucita ifintu. Ba Adilson, abalwala AIDS, batile: “Umuntu nga nalwala, tafwaya ukumulekelesha, kwati nalimo wa cabecabe fye nelyo tapali ifyo engacita. Alakabila ukubombako ifintu fimo, nangu fye ifinono. Cilomfwika bwino ukulayumfwa ukuti naukwatako amaka ya kucita ifintu! Cilakosha umuntu kabili cilenga atwalilila ukufwaya ukuba umumi. Ndatemwa nga ca kutila abantu baleka naipingwila icintu e lyo bacindika ne fyo napingulapo. Nga walilwala tacipilibula ukutila ninshi te kuti utwalilile ukubomba umulimo obe pamo nga umutwe wa lupwa, nga nacifyashi, ne milimo imbi.”

Lyonse mulelanga ukuti mulabasakamana

IFYO BAIBOLO YALANDAPO:

“Ukutemwa kwa kwa cibusa wa cishinka takupwa, kabili uyu cibusa ni munyina uufyalwa ilyo kuli ubucushi.”—AMAPINDA 17:17.

◼ Nga ca kutila te kuti mukumanishe ukutandalila cibusa wenu umulwele pa mulandu wa ntamfu nelyo ifintu fimbi, kuti mwamutuminako foni, ukumulembelako kalata, nelyo ukumutumina fye amashiwi ukubomfya foni nelyo kompyuta. Finshi mwingamulembela? Alan D. Wolfelt, uwasambilila pa fya kusansamusha abali no bulanda atile: “Kuti mwalanda pa fintu fimo ifyacitike ifyamusansamwishe bonse babili. Kabili kuti mwamweba no kutila . . . mukamulembelako na kabili mu kwangufyanya, kabili mufwile ukufikilisha ifyo mwalaya.”

Mwilatiina ukukoselesha cibusa wenu umulwele pa mulandu fye wa mwenso wa kuti nalimo kuti mwalufyanya mu kulanda. Ilingi line, ukuba fye no mulwele e kwacindama. Ba Lori Hope balembele ukuti: “Bonse fye tulalanda no kucita ifintu ifyo bambi bengomfwila mumbi nelyo fye ukubakalifya. Ubu te bwafya. Ubwafya bubako nga ca kutila umuntu alemukabila nomba muletiina ukuya mu kumupempula pa mulandu fye wa kutiina ukulufyanya.”

Cibusa wenu nga nalwala sana, e nshita nalimo engalamufwaisha. Mulelanga ukuti muli “cibusa wa cishinka.” Kwena nga muleafwa umulwele tacipilibula ukuti mukapwisha ifilekalipa mu mubili wakwe, lelo mukalenga ubucushi bwa kwa cibusa wenu uo mwatemwa ukucepako.

[Futunoti]