Bushe Imitengo Yesu Iyabela mu Ncende Shakabisha Ikapusushiwa?

KU KUTAMPA kwa ba 1900, ifipeele fya ku Amerika ya Kapinda ka kuso fyalilobele. Napamo fyali e fyuni fyafulisha ifyabalile afibako. Abasambilila pa lwa fyuni bapimo kuti imyaka 200 iyapitapo ifi fyuni fyali nalimo amabilioni 5 ukufika kuli 10!

Nangu cibe fyo, mu myaka fye 100, ifipeele ifyamoneke nge fishingaloba kabili ifishakoso mutengo fyalilobele mu calondololwa pamo nga “ukuloba kwabipisha [ukwa musango wa fya mweo] ukushatala ukumonwa.” Apalembwa amashiwi ya kwibukishishako iyi nkunda mu Parka ya Wyalusing State, mu Wisconsin, ku Amerika, patila: “Ifi fipeele fyalilobele pa mulandu wa bufunushi no mulekelesha wa bantunse.”

Ukuloba kwa ifi ifipeele kutucinkulako kuti nangu fye fibumbwa ifyafulisha mwi sonde kuti fyaloba pa mulandu wa bonaushi bwa bantunse. Ubufunushi no mulekelesha ficili ifyaanana bubi bubi. Kabili ilelo ifimenwa fyonse ne nama fili mu busanso. Nga ca kuti imitengo yaloba, mupepi na hafu wa fimenwa fyonse ne nama mwi sonde fikalobela kumo. Basayantisti basoso kuti ukulofya kwa musango yo kuti kwaba “akayofi kakulisha aka fimenwa ne nama [akacitwa] na bantunse.”

Ca cine, twalishibe fingi pa lwa filengwa na Lesa ukucile fyo twaishibe myaka 100 iyapitapo. Lelo uku kwishiba kwalifilwa ukucilikilo bonaushi bwa mutatakuya. Uwasambilila pa lwa filimwa, Manuel Fidalgo, alilishiko kuti: “Tuleonaule cintu icacindama, kabili inshita nayo naipwa. Ninsakamikwo kuti mu myaka ileisa, imitengo ikashala fye iletemfuma ni yo yaba mu mikunkuluko ya mpili umo abatemi te kuti bafike.”

Abatemwa ububumbo nabasakamikwa pantu imitengo yalyafya ukulimba na kabili. Ibuuku lya The Emerald Realm: Earth’s Precious Rain Forests mu kufumaluka lyalondolola ukulimba imitengo cipya cipya pamo nga “inshila iikokola kabili iipinda indalama ishingi iya kucilikilamo ubonaushi bwa mitengo, . . . kabili ya kubomfya fye nga cayafya.” Nga tatweseshe sana, kwena ukulimba umutengo na kabili napamo kuti kwasanshamo imisango ya miti iinono fye iyaba mu ncende shakabisha, kabili ne miti iiteku kuti yakabila ukusekwila lyonse pa kuti tayonawilwe ku fyani.

Nampo nga umutengo ukalimbuka na kabili cashintilila pa kupalamisha kwa ncende iyalimbwa cipya cipya ku mutengo ushaonaulwapo. Kupalamisha fye kuli uyu mutengo e cikalenga mu kuya kwa nshita ukuti amakumi ya makana aya misango ya nama ayo yapanga umutengo wine wine yakakukilemo. Nalyo line ici kuti capoose myanda ya myaka. Incende shimo mu mitengo ishaonawilwe imyanda ya myaka iyapitapo lintu ukulunduluka kwa bantu abetwa abena Maya kwabongolweke, tashalimbuka na nomba.

“Ukubombela Capamo Ukupya Ukwa Fyalo”

Sayantisti umo uwa pa Smithsonian Institution, ku Washington, D.C., atubulwile ukuti incende amaperesenti 10 ikabikwe yeka fye ku kusungilamo ubufyashi bwa nama ne miti, ku kubaka imisango iingi. Pali ndakai amaperesenti 8 e yacingililwa, lelo ubwingi bwa ishi ncende sha kubakilamo ifilengwa na Lesa nelyo amaparka ya mu fyalo fya pa kanwa fye, apantu tapabe ndalama na babomfi pa kushicingilila. Mu kumonekesha, fingi filekabilwa ukucitwapo.

Peter Raven, uulandilako ababakilila imitengo, alondolwele ukuti: “Ukubombesha ukupususha imitengo kulekabila ukubombela capamo ukupya ukwa fyalo, ukwishibo kuti uli onse alikumako ku konaika kwe sonde. Ukushinguluke calo conse inshila sha kupwishishamo ubupiina ne nsala shifwile ukusangwa. Ifyalo filekabilo kumfwana cipya cipya.”

Ku bantu abengi, fintu atubulwile muli amano. Ukupusushe mitengo— kumo na mafya ayengi abantunse balepitamo kufwaye fyalo ukubombela capamo. Ubwafya buli kulenga “ifyalo ukumfwana” ilyo akayofi takalacitika mu calo conse na ilyo imitengo tailaonaukilila. Nga fintu Peter Raven alangilile, ukulofya kwa mitengo kwalyampana sana na mafya yambi ayakoso kupikulula mu fyalo ifipiina, pamo nge nsala no bupiina.

Ukufika na nomba, ukubombela capamo ukwa fyalo pa lwa mafya ya musango yo takwenda bwino sana. Abantu bamo bepusho kuti, Bushe ifyalo fikacimfya ukulwishanya kwabo ukunono no kwa fintu icalo cimo cimo catemwa pa kuti cikawamine bonse, nelyo ukufwaisha “ukubombela capamo ukupya ukwa fyalo” ciloto fye?

Ifyacitika ku numa tafilemoneka ukupeele subilo. Nangu cibe fyo, ilingi icintu cimo icisuulwako ni fintu Kabumba wa mitengo amona yene. Profesa wa pa Harvard Edward O. Wilson asosele ukuti: “Tatufwile ukulabo kuti tuleonaula ulubali lwa Bubumbo, no kupusula abana kukula ukumonako imitengo iyo na ifwe batushilile fye.”

Bushe Kabumba we sonde akasuminisha abantunse ukonaula ububumbo bwakwe nakalya nakalya? Ico te kuti cicitike.a Mu cifulo ca ico, Baibolo yalayo kuti Lesa “akonaula abaleonaule calo.” (Ukusokolola 11:18) Ni shani Lesa akapikulula ubwafya? Alilayo kwimiko Bufumu bwakwe—ubuteko bwa ku muulu ubukalateke fyalo fyonse—ubukapikulula amafya yonse mu calo kabili “ubushakonaulwe umuyayaya.”—Daniele 2:44.

Ubufumu bwa kwa Lesa bukacilikila abantunse ukonaula planeti no kwangalila ukubweshiwa cipya cipya ukwa busuma ubwa bubumbo mu calo. Icalo conse cikasuka cikeseba parka wa mwi sonde lyonse, nge fyo Kabumba afwaile ukuti cibe pa kutendeka. (Ukutendeka 1:28; 2:15; Luka 23:42, 43) Abantunse konse konse “bakaba abasambilishiwa kuli Yehova,” kabili bakasambilila ukutemwa no kutesekesha ububumbo bwakwe bonse, kumo ne mitengo.—Esaya 54:13.

Ukulondolola ilya nshita ya nsansa, kemba wa malumbo alembele ukuti: “Yaule imiti yonse ya mu mutengo ku cinso ca kwa Yehova; pantu naisa, pantu naisa ku kupingula aba pano isonde; akapingwila aba pano nse mu bulungami, na bantu na bantu mu cishinka cakwe.”—Ilumbo 96:12, 13.

Ku ca nsansa, inshita ya ku ntanshi iya mitengo tayashintilila pa kwangwako kwa bantunse nelyo ubufunushi. Baibolo itupeelo mulandu wa kucetekela ukuti Kabumba akanyantukilamo no kupusushe mitengo yesu iyabela mu ncende shakabisha. Mu calo cipya cintu Lesa alaya, abana kukula bakamona ubusuma bwaba mu mitengo.—Ukusokolola 21:1-4.

[Futunoti]