Ubutotelo Mulandu Nshi Ukubulwa Ubuseko?

“UMUNTU uwabulo butotelo apala iŋanda yabule nsolokoto.” Ifyo e fintu umwaume umwina Japan alumbulwile ukukabila kwa kubuutushiwa kwa butotelo ku mwana mwaume wakwe, Mitsuo. Nangu cibe fyo, Mitsuo tabuulile amashiwi ya kwa wishi mu kukatama. Kabili impendwa ilekulilako iya bantu mu Japan, ukupala ukuli konse kumbi, bamoneka ukuyumfwa mu nshila imo ine. Bali abaikushiwa ukuba ‘amayanda yabule nsolokoto’ mu kuba no buseko bunono mu kuleka ulubuuto lwa butotelo ukubalika mu bumi bwabo.

E ico, lintu Japan yacitile National Character Study (Ukufwailisha kwa Luko ukwa Musango), 69 peresenti ya banacalo ba iko batungile ukuti tabailangulwike abene beka ukuba aba butotelo. Pa kati ka bacaice, icipimo cali icacila napo kusumbuka. Mu kupalako, mu calo icali inshita imo ica bukapepa ica baBuddha ica Thailand, 75 peresenti ya abo abekala mu ncende sha buteko bwa cikaya isha mu tauni tabaya ku matempele ya baBuddha na kabili. Mu England mupepi na limo mu macalici cinekonsekonse aya Anglican yalisalwa pa myaka 30 iyapitapo pa mulandu wa kukanabomfiwa.

Mu Japan, nangu ni fyo, ifishibilo fya butotelo ficili filamoneka nga nshi. Lelo ukupala ifipe fye bumba fyakoso mutengo, filetwa fye pa tushita tumo tumo fye—pamo nga menga ne fililo. Ubutotelo bwalikatamikwa ukucilapo pa mulandu wa cifulo ca buko mu kubaka intambi sha cikaya no bupyani bwa lupwa ukucila pa mulandu wa kubuutushiwa kwa ku mupashi. Abengi bamono butotelo pamo ngo muti wa kulyambika fye ku banaka kabili abacushiwa; balafilwa ukumona ubunonshi ubuli bonse bumbi ubwingafyambatwa ukunonkwa ukufuma kuli bwene. ‘Ubutotelo bwaliba fye bwino nga ca kuti naubukwatile nshita nelyo wayumfwa ukukabila kwa bwene,’ e fisosa bamo, ‘lelo uli no kucetekela muli we mwine pa kusange mikalile no kulipile fipooswa.’

Cinshi cili ku numa ya uku kukanayangwako? Impendwa ya milandu kuti yapeelwa. Intanshi, kuliko ifyashingulukako fya kwangalila pamo. Imisepela iingi balipokelela ukukansha kunono nelyo nangu kumo ukwa butotelo. Te ca kupapa, lyene, ukuti abengi aba muli abo abekala muli sosaite iyakatamika apakalamba ifikonkelelo fya fimoneka balakula ukufika ku kuba abakalamba batemwe fimoneka.

Mu fyalo fimo imisango ye shiku iya bakabila ba pa TV abafunuka kabili aba bucisenene na shimbi ntungulushi shalumbuka isha butotelo yalitandula abantu ukufuma ku butotelo, nge fyacita ukuibimbamo kwa butotelo mu milandu ya bupolitiki no kubombesha kwa nkondo. Ici calangililwa ku cacitike ukukuma ku butotelo bwa Shinto mu Japan. “Mu kuba ne nkondo [Inkondo ya Calo iya II] ukupwila mu kucimfiwa mu August 1945, imfuba sha Shinto shalolenkene no bwafya bwatapata,” e fyamona Encyclopædia of the Japanese Religions. Shinto, uwaputilishe ukubilima kwa nkondo no kulaya ukucimfya, alengele abantu insoni. Amano ya buntunse aya kuti takwabako Lesa nelyo Buddha mu kwangufyanya yalyanene.

Nangu cibe fyo, bushe tulingile mu cituntulu ukuba abaikushiwa ne mimwene ya kaso, iya cipimo cipi—iya ili line fye? Abantunse abengi balikwata umuntontonkanya wa kufwailisha. Balefwaya ukwishiba uko bafumine, uko baleya, umulandu babela no bumi, ne fya kwikala. Batemfuma pe subilo. Ukusunkila pa mbali ifipusho pa lwa bumi, nelyo ukufinyantilila ne mfundo ya kuti “ifi fintu tafingeshibikwa,” tacili ca kwikusha. Nelyo fye mukanalesa Bertrand Russell alandile pa lwa kukwata “ukukalipwa kwakaluka ukwa kufwaisho kwishiba—ukusapika icintu cimo bushilya bwa cintu icalo cakwatamo.” Ca cine ubutotelo bwali no kupwisha uko kusapika. Lelo shani? Bushinino nshi bwabako ubwa kuti ubutotelo ubuli bonse bwawaminwa ukubuulwa mu kukatama nge fyo?