Abaikatilwa Akalumwa Ukupepa Kwasanguluka Ukwa Kuli Yehova
“Yehova uo ishina lyakwe ni Kalumwa, ni Lesa wa kalumwa.”—UKUFUMA 34:14.
1. Mibele nshi ya kwa Lesa iyapulamo, kabili ni shani fintu yaampana ku kalumwa kakwe?
YEHOVA ailondolola umwine nga “Lesa wa kalumwa.” Kuti pambi watwishika umulandu, apantu ishiwi “akalumwa” lyakwata ukumfwika kwalubana. Kwena, imibele yapulamo iya kwa Lesa yaba kutemwa. (1 Yohane 4:8) Ukuyumfwa ukuli konse ukwa kalumwa uko engakwata kufwile kanshi ukuba kwa kuwamina umutundu wa muntu. Na kuba, twalamone fyo akalumwa ka kwa Lesa kalafwaikwa ku mutende no kwikatana kwa bubumbo bonse.
2. Ni nshila nshi shimo isha kupilibwilamo ishiwi lya ciHebere ilya “akalumwa”?
2 Amashiwi yaampanako aya ciHebere aya “akalumwa” yamoneka ukucila pa miku 80 mu Amalembo ya ciHebere. Mupepi na citika wa iyi miku yonse ilosha kuli Yehova Lesa. “Lintu yaloshiwa kuli Lesa,” e filondolola G. H. Livingston, “imfundo ya kalumwa tayumfwikamo ukukuntwa kwanyongana, lelo, ukucila, mubamo kupampamina pa kupepa Yehova eka fye mpo.” (The Pentateuch in Its Cultural Environment) Muli fyo, New World Translation limo limo apilibula nauni wa ciHebere “ukupampamina pa kuipeelesha kwapaatulwa.” (Esekiele 5:13) Amabupilibulo yambi ayalinga yaba “ukubilima” nelyo “ukupimpa.”—Ilumbo 79:5; Esaya 9:7.
3. Ni mu nshila nshi umo akalumwa limo limo kengabombela imifwaile isuma?
3 Umuntu apangilwe na maka ya kuyumfwa uwa kalumwa, lelo ukuwila mu lubembu ukwa muntu kwafumamo ukunyonganya akalumwa. Nangu ni fyo, akalumwa ka buntunse kuti kabomba ifisuma. Kuti kasesha umuntu ku kucingilila uo atemwa ukumufumya ku kusonga kwabipa. Mu kulundapo, abantunse mu kulinga kuti balanga akalumwa kuli Yehova no kupepa kwakwe. (1 Ishamfumu 19:10) Pa kuletako ukumfwikisha kwalungama ukwa kalumwa ka musango yo aka kuli Yehova, nauni wa ciHebere kuti pambi apilibulwa “ukukanasuminisha uwa kucimfyanya na wene.”—2 Ishamfumu 10:16.
Umutepa wa Ŋombe uwa Golde
4. Likambisho nshi ilibimbamo akalumwa ka bulungami ilyapulilemo mwi Funde lya kwa Lesa kuli Israele?
4 Ica kumwenako ca kalumwa ka bulungami cintu cacitike pa numa abena Israele bapokelele Amalango pa Lupili lwa Sinai. Mu kubwekeshabwekeshapo, balisokelwe ukukanapepa tulesa twapangwa na bantu. Yehova abebele ati: “Ne Yehova Lesa obe ndi Lesa wa kalumwa [nelyo, Lesa uufwaisha ukuipeelesha kwapaatulwa (uwapimpa); Lesa uushisuminisha uwa kucimfyanya na wene”].” (Ukufuma 20:5, NW utulembo twa mwi samba; linganyako Ukufuma 20:22, 23; 22:20; 23:13, 24, 32, 33.) Yehova aingile mu cipingo na bena Israele, ukulaya ukubapaala no kubaleta mu Calo Calaiwe. (Ukufuma 23:22, 31) Na bantu batile: “Conse ico Yehova asosele twakulacita, no kuumfwako.”—Ukufuma 24:7.
5, 6. (a) Ni shani fintu abena Israele babembwike icabipisha lintu bacitile inkambi pa Lupili lwa Sinai? (b) Ni shani fintu Yehova na bakapepa bakwe aba bucishinka balangishe akalumwa ka bulungami pa Sinai?
5 Nangu ni fyo, abena Israele mu kwangufyanya babembukile Lesa. Baali bacili nabacite nkambi pe samba lya Lupili lwa Sinai. Mose aali napoose nshiku ishingi pa lupili, ukupokelela amakambisho yalundwapo ukufuma kuli Lesa, kabili abantu bapatikishe munyina kwa Mose, Aarone ukuti abapangile kalesa. Aarone alibomfwilile no kupanga umutepa wa ŋombe ukufuma muli golde untu abantu bapayenye. Catungilwe ukuti ici cilubi caiminineko Yehova. (Ilumbo 106:20) Ubushiku bwakonkelepo baninike amalambo kabili “baleshinshimunako.” Lyene “baimine ku kwangala.”—Ukufuma 32:1, 4, 6, 8, 17-19.
6 Mose aikile ulupili ninshi abena Israele bacili balesefya. Pa kumona iyi mibele ya museebanya, abilikishe no kuti: “Uwa kwa Yehova, ese kuli ine.” (Ukufuma 32:25, 26) Abana ba kwa Lebi balikungene kuli Mose, kabili abakambishe ukubuule mpanga no kuputunkanya bakapepa ba cilubi aba ciwowo. Ku kulanga akalumwa kabo ku kupepa kwasanguluka ukwa kwa Lesa, abena Lebi baipeyepo mupepi na 3,000 aba muli bamunyinabo abaali no mulandu. Yehova akoseshe iyi mibombele pa kutuma icinkunka pa bapusunswike. (Ukufuma 32:28, 35) Lyene Lesa abwekeshepo ikambisho lya kuti: “Wikashinshimuna mulungu umbi: pantu Yehova uo ishina lyakwe ni Kalumwa, ni Lesa wa kalumwa.”—Ukufuma 34:14.
Baali-peore
7, 8. (a) Ni shani fintu abena Israele abengi bawilile mu kupepo tulubi ukwabipisha mu kulundana na Baali-peore? (b) Ni shani fintu icikuko ukufuma kuli Yehova calekele?
7 Imyaka 40 pa numa, lintu uluko lwa kwa Israele lwali mupepi no kwingila mu Calo Calaiwe, abanakashi bayemba abena Moabu na bena Midiani babeleleke abena Israele ku kwisaipakisha icileela cabo. Aba baume balekabila ukukaana ukubishanya kwe senge na bakapepa ba balesa ba bufi. (Ukufuma 34:12, 15) Mu cifulo ca ico, babutukileko nge ‘ŋombe shilume ishileya ku kwipaiwa,’ ukucito bulalelale na balya banakashi no kuilunda kuli bene ku kushinshimuna Baali-peore.—Amapinda 7:21, 22; Impendwa 25:1-3.
8 Yehova atumine icikuko ukwipaya abo baibimbile muli uku kupepa kwa kwampana kwa bwamba ukwa kulenge nsoni. Lesa na kabili akambishe abena Israele baali aba kaele ukwipaya bamunyinabo abasangilwe aba mulandu. Mu kutobe funde kwapama, umukankaala wa mu Israele uwe shina lya Simri aletele umwana mwanakashi wa mutwe wa bantu umwina Midiani mwi hema lyakwe ku kwampana na wene. Pa kumone ci, shimapepo aletiina Lesa Finehasi aputunkenye aba bacisenene babili. Icikuko calilekele, kabili Lesa abilishe ukuti: “Finehasi . . . nabweshe cipyu candi pa bena Israele, alangishe pa kati kabo icipyu ca kalumwa cimo cine icanseseshe, na muli fyo mu kalumwa kandi nshilofeshe abena Israele ku kalumwa kandi.” (Impendwa 25:11, The New English Bible) Nangu cingatila uluko lwalipusushiwe ku konaulwa, kwena abena Israele 23,000 bena balifwile. (1 Abena Korinti 10:8) Balipusumwine isubilo bateesele pa nshita ntali ilya kwingila mu Calo Calaiwe.
Isambililo lya Kusoka
9. Cinshi caponeene abantu ba kwa Israele na Yuda pa mulandu wa kuti tabaikatilwe akalumwa ukupepa kwasanguluka ukwa kuli Yehova?
9 Ku ca bulanda, abena Israele mu kwangufyanya balilabile aya masambililo. Tabaishininkishe aba kalumwa ku kupepa kwasanguluka ukwa kuli Yehova. ‘Balengele [Lesa] akalumwa ku fimpashanya fyabo ifyabaswa.’ (Ilumbo 78:58) Pamo nge ca kufumamo, Yehova asuminishe imikowa ikumi iya kwa Israele ukuululwa ku bena Ashuri mu 740 B.C.E. Ubufumu bwasheleko ubwa mikowa ibili ubwa kwa Yuda bwaponenwe no kukandwa kwapalako lintu umusumba wabo ukalamba uwa Yerusalemu waonawilwe mu mwaka wa 607 B.C.E. Abengi balipaiwe, kabili abapusunswike baulwililwe ku Babele. Mwandi ca kumwenako ca kusoka ku Bena Kristu bonse ilelo!—1 Abena Korinti 10:6, 11.
10. Cinshi cikacitika kuli bakapepa ba tulubi abashilapila?
10 Icakaniko ca muli fitatu ica bekashi ba pe sonde—mupepi na mamilioni 1,900—nomba baitunga ukuba Abena Kristu. (1994 Britannica Book of the Year) Ubwingi ubwa aba baba mu macalici ayabomfya utulubi, ifimpashanya, ne misalaba mu kupepa kwabo. Yehova tatengele abantu bakwe bene abamusongele ku kuba na kalumwa ukupitila mu kupepa kwabo ifilubi. Kabili takatengele Abena Kristu baitunga abapepa mu kuba no kwaafwa kwa fintu ifimoneka. “Lesa Mupashi, na ’bamupepa bali no kumupepela mu Mupashi na mu cine,” e fyasosele Yesu Kristu. (Yohane 4:24) Mu kulundapo, Baibolo isoka Abena Kristu ukuibaka ku tulubi. (1 Yohane 5:21) Bakapepa ba filubi abashilapila baba pa kati ka abo abashakapyane Ubufumu bwa kwa Lesa.—Abena Galatia 5:20, 21.
11. Ni shani fintu Umwina Kristu engaba no mulandu wa kupepo tulubi ukwabulo kushinshimuna ku kalubi, kabili cinshi cingafwilisha umo ukusengauka ukupepo tulubi ukwa musango yo? (Abena Efese 5:5)
11 Nangu cingatila Umwina Kristu wa cine tengashinshimuna akalubi, afwile ukusengauka icili conse ico Lesa amona ngo kupepo tulubi, icakowela, kabili ica lubembu. Ku ca kumwenako, Baibolo isoko kuti: “Mulenge fifwe ifya filundwa fyenu ifya pano nse: ubulalelale, ukukowela, umufimbila, ulwinso, bucilende, ulunkumbwa (e kupepo tulubi), muli ifyo mwishilo bukali bwa kwa Lesa pa bana ba bucintomfwa.” (Abena Kolose 3:5, 6) Ukumfwila aya mashiwi kufwaya ukukaana imyendele ya bucisenene. Ici cifwaya ukusengauka ifya kusekesha ifyateyanishiwa ku kubimbula insuna ya kwampana kwa bwamba ukushasanguluka. Mu cifulo ca kwikusha insuna ya musango yo, Abena Kristu ba cine bekatilwa akalumwa ukupepa kwasanguluka ukwa kuli Lesa.
Ifya Kumwenako fya pa Numa Ifya Kalumwa ka Bukapepa
12, 13. Ni shani fintu Yesu aimike ica kumwenako capulamo mu kulangisha akalumwa ku kupepa kwasanguluka ukwa kuli Lesa?
12 Ica kumwenako capulishamo ica muntu uwalangishe akalumwa ku kupepa kwasanguluka ukwa kuli Lesa ni Yesu Kristu. Mu mwaka wa kubalilapo uwa butumikishi bwakwe, amwene uko aba makwebo bafunuka baleshitishisha mu mansa she tempele. AbaYuda balefumo kutali kuti pambi bakabile ukwafwiwa kuli bakakabula ba ndalama ku kukabula indalama shabo isha mu fyalo fimbi ne ndalama ishingapokelelwa ngo musangulo wa pe tempele. Na kabili bakabile ukushite nama ne fyuni pa kuti benganinika ifya kuninika ifyalefwaikwa kwi Funde lya kwa Lesa. Ukushishanya kwa musango yo nga kwalecitilwa ku nse ya mansa she tempele. Icacililepo kubipa, aba bamakwebo mu kumonekesha baleliila pa mitwe ifikabilwa fya mipepele ifya bamunyinabo pa kuninika imitengo mu kucishamo. Pa kwikatwa na kalumwa ka kupepa kwa kuli Lesa, Yesu abomfeshe ica kufopwelako ku kutamfya impaanga ne ŋombe. Apenwine na matebulo ya bakakabula ba ndalama, ukusoso kuti: “Mwicita ŋanda ya kwa Tata iŋanda ya makwebo.” (Yohane 2:14-16) Muli fyo Yesu afikilishe amashiwi ya mwi Ilumbo 69:9 aya kuti: “Ukupimpile [nelyo, “ukufubile,” Byington] ŋanda yenu kwandya.”
13 Imyaka itatu pa numa Yesu na kabili amwene aba makwebo bafunuka balebombela pe tempele lya kwa Yehova. Bushe aali no kulisangulula umuku wa cibili? Akalumwa kakwe ku kupepa kwasanguluka ukwa kuli Lesa kaali akakosa pali iyo nshita nga fintu fye kaali lintu atendeke ubutumikishi bwakwe. Atamfishe bonse abaleshisha na baleshita. Kabili apeele fye no mulandu wacilapo kukosa uwa kucitila cene, ukusoso kuti: “Bushe tacalembwa, aciti, Iŋanda yandi iketwe ŋanda ya kupepelamo ku nko shonse? Na imwe mwaisangule ninga ya fipondo.” (Marko 11:17) Mwandi ca kumwenako ca kusungusha ica mupampamina mu kulanga akalumwa ka bukapepa!
14. Ni shani fintu akalumwa ka kwa Yesu ku kupepa kwasanguluka kalingile ukutwambukila?
14 Imibele ya kwa Shikulu Yesu Kristu uyo nomba uwakatamikwa tayaaluka. (AbaHebere 13:8) Muli uno mwanda wa myaka uwalenga 20, aliba uwa kalumwa mu nshila imo ine ku kupepa kwasanguluka ukwa kuli Wishi nga fintu aali lintu aali pe sonde. Ici kuti camonwa mu bukombe bwa kwa Yesu ku filonganino 7 ubwalembwa mwi buuku lya Ukusokolola. Ubu bubomba apakalamba nomba mu “bushiku bwa kwa Shikulu.” (Ukusokolola 1:10; 2:1–3:22) Mu cimonwa Yohane amwene Yesu Kristu wakatamikwa na “menso yakwe yali ngo lubingu lwa mulilo.” (Ukusokolola 1:14) Ici cilelangilila ukuti takuli ico Kristu engafilwo kumona ilyo alepempula ifilonganino ukushininkisho kuti fyatwalilila ukuba ifyasanguluka kabili ifyalinga ku kubombelamo umulimo wa kwa Yehova. Abena Kristu ba muli kano kasuba balekabila ukulaibukisha ukusoka kwa kwa Yesu ukukanaesha ukubombela bashikulu babili—Lesa na Mamone. (Mateo 6:24) Yesu aebele ifilundwa fyatemenwe fimoneka ifya mu cilonganino ca Laodikea ukuti: “Ico uli uwa cifulefule, kabili tauli uwakaba nangu uwatalala, nkakufwisa mu kanwa kandi. . . . cincila no kulapila.” (Ukusokolola 3:14-19) Ku misosele yabo ne ca kumwenako, baeluda ba mu filonganino abasontwa balingile ukwaafwa abasumina banabo ukusengauka ulukose lwa kutemwe fimoneka. Baeluda bafwile na kabili ukucingilila umukuni ku kubola kwa mibele ukwa ici calo cakongamina ku kwampana kwa bwamba. Mu kulundapo, abantu ba kwa Lesa tabali na kusuminisha nangu panono ukusonga ukuli konse ukwa buYesebele mu cilonganino.—AbaHebere 12:14, 15; Ukusokolola 2:20.
15. Ni shani fintu umutumwa Paulo apashenye Yesu mu kulangisha akalumwa ku kupepa kwa kuli Yehova?
15 Umutumwa Paulo aali ni kapashanya wa kwa Kristu. Pa kucingilila Abena Kristu babatishiwe abapya ukufuma ku kusonga kushawama lwa ku mupashi, atile: “Imufubilo bufuba bwa bulesa.” (2 Abena Korinti 11:2) Pa ntanshi ya ici, akalumwa ka kwa Paulo aka kupepa kwasanguluka kamuseseshe ukukambisha ici cilonganino cimo cine ukutamfya uwa bulalelale ushalapila uwali kusonga kwa kukowesha. Amakambisho yapuutwamo ayapeelwe pali kalya kashita yaliba aya kwaafwa nga nshi kuli baeluda ilelo ilyo baleesha ukusunga ifilonganino fya Nte sha kwa Yehova ifyacila pali 75,500 ifya busaka.—1 Abena Korinti 5:1, 9-13.
Akalumwa ka kwa Lesa Kalanonsha Abantu Bakwe
16, 17. (a) Lintu Lesa akandile Yuda wa pa kale, mibele nshi intu inko shalangishe? (b) Pa numa ya myaka 70 iya bunkole bwa kwa Yuda, ni shani fintu Yehova alangishe akalumwa kakwe kuli Yerusalemu?
16 Lintu Lesa akandile abantu ba muli Yuda pa kubaleka ukusendwa bunkole ku Babele, balibapumishe. (Ilumbo 137:3) Mu lupato lwabamo akalumwa, abena Edomu balyafwileko fye na bena Babele ukuleta ububi pa bantu ba kwa Lesa, kabili Yehova alimwene ci. (Esekiele 35:11; 36:15) Muli bunkole bakapusunsuka balilapile, kabili pa numa ya myaka 70 Yehova alibabweseeshe ku calo cabo.
17 Pa kutendeka, abantu ba muli Yuda baali mu mibele yapeleelwa. Umusumba wa Yerusalemu ne tempele lya uko fyali ifitantaala. Lelo inko shashingulwikeko balecincintila ukubombesha konse ukwa kukuula cipya cipya itempele. (Esra 4:4, 23, 24) Ni shani fintu Yehova ayumfwile pa lwa ici? Icalembwa capuutwamo cilondololo kuti: “E fyo Yehova wa milalo atila: Naikatilwa Yerusalemu na Sione akalumwa kakalamba. Kabili no kukalipa kukalamba ndekalipile nko ishabe cibote; pa kuti ine nalifulilwe panono, e lyo shene shacishishemo ukulosha ku bubi. E ico, e fyo Yehova atila: Nimbwelela ku Yerusalemu ne fya nkumbu; iŋanda yandi ikakuulwamo, cisemo ca kwa Yehova wa milalo.” (Sekaria 1:14-16) Mu kukonkana no bu bulayo, itempele no musumba wa Yerusalemu fyalikuulilwe mu kutunguluka.
18. Cinshi cintu Abena Kristu ba cine bakumenye mu kati ka nkondo ya calo iya kubalilapo?
18 Icilonganino ca cine ica Bwina Kristu cakwete ica kukumanya capalako mu mwanda wa myaka uwalenga 20. Mu kati ka nkondo ya calo iya kubalilapo, Yehova alisalapwile abantu bakwe pa mulandu wa kuti tabatalwikeko umupwilapo ku kuibimbamo muli kulya kushenkana kwa ku calo. (Yohane 17:16) Lesa asuminishe inko sha bupolitiki ukubatitikisha, kabili bashimapepo aba mu Kristendomu balisekelele pali ubu bubi. Na kuba, bashimapepo e baali na pa ntanshi mu kubomfya bapolitishani ku kubinda umulimo wa Basambi ba Baibolo, nga fintu Inte sha kwa Yehova baleitwa pali ilya nshita.—Ukusokolola 11:7, 10.
19. Ni shani fintu Yehova aalangisha akalumwa ku kupepa kwakwe ukutula 1919?
19 Nangu cibe fyo, Yehova aikatilwe akalumwa ukupepa kwakwe kabili abweseshe abantu bakwe balapila ku kusenamina kwakwe mu mwaka wa pa numa ya nkondo uwa 1919. (Ukusokolola 11:11, 12) Ica kufumamo caba ca kuti, impendwa ya Nte sha kwa Yehova yalingilishiwako ukufuma mu baali pe samba lya 4,000 mu 1918 ukuya mupepi na ku mamilioni yasano ilelo. (Esaya 60:22) Mu kwangufyanya, akalumwa ka kwa Yehova ku kupepa kwakwe ukwasanguluka kakalangwa mu nshila shacilapo kumonekesha.
Imibombele ya ku Ntanshi iya Kalumwa ka Bulesa
20. Cinshi cintu Lesa mu kwangufyanya akacita ku kulanga akalumwa kakwe ku kupepa kwasanguluka?
20 Pa myanda ya myaka iingi amacalici ya Kristendomu yalikonka inshila ya baYuda ba busangu ababalamwine akalumwa ka kwa Yehova. (Esekiele 8:3, 17, 18) Mu kwangufyanya Yehova Lesa akacitapo cimo ukupitila mu kubike tontonkanyo lyakakala mu mitima ya filundwa fya United Nations. Ici cikasesha ishi nko sha bupolitiki ku kupomona Kristendomu ne mipepele ya bufi imbi iyashala. (Ukusokolola 17:16, 17) Bakapepa ba cine bakapusunsuka kulya kuputunkanya kwa kutiinya ukwa bupingushi bwa kutiinya. Bakaankula ku mashiwi ya fibumbwa fya ku muulu ifitila: “Aleluya, . . . pa kuti apingwile cilende mukalamba [ukupepa kwa bufi], uwalelufyanye calo ku bulalelale bwakwe [ifisambilisho fyakwe ifya bufi no kwafwilisha amapolitiki yabotelela], kabili alandwile umulopa wa basha bakwe ku minwe ya mwanakashi.”—Ukusokolola 19:1, 2.
21. (a) Cinshi cintu Satana ne micitile yakwe akacita pa numa ukupepa kwa bufi kube nakonaulwa? (b) Ni shani fintu Lesa akankulako?
21 Cinshi cikacitika pa numa ya konaulwa kwa buteko bwa calo ubwa kupepa kwa bufi? Satana akasongelekanya inko sha bupolitiki ukuteyanya ukusansa kwa mu cibulungwa conse pa bantu ba kwa Yehova. Ni shani fintu Lesa akankula kuli uku kwesha kwa kwa Satana ukwa kufumyapo ukupepa kwa cine pe sonde? Esekiele 38:19-23 atweba ati: “Ku kupimpa kwandi [nelyo, akalumwa], ku mulilo wa kububuka kwandi, ine [Yehova] nasosa . . . . Nkapingushanya nankwe [Satana] ku cikuko na ku mulopa; ne mfula iisansantika na ’mabwe ya citalawe, umulilo na ’mabwe ya mingu, nkafilenga ukuloka pali wene na pali bacipipya bakwe na pa bantu na ’bantu abengi abali nankwe. Kabili nkaikusha no kuishisha no kuilengo kwishibwa ku menso ya nko ishingi; e lyo shikeshibo kuti ni ’ne Yehova.”—Mona kabili Sefania 1:18; 3:8.
22. Ni shani fintu twingalango kuti tuleikatilwa akalumwa ukupepa kwasanguluka ukwa kuli Yehova?
22 Fintu caba ica kusansamusha ukwishibo kuti Mulopwe wa kubumbwa konse mu kalumwa alasakamana bakapepa bakwe aba cine! Pa mulandu wa kutesekesha kwashika ukwa cikuuku cakwe ica pa fye, natwikatilwe akalumwa ukupepa kwasanguluka ukwa kuli Yehova Lesa. Mu kuba no kupimpa, shi natutwalilile ukubile mbila nsuma na mu kucetekela ukulolela ubushiku bukalamba lintu Yehova akakusha no kushisha ishina lyakwe ilikulu.—Mateo 24:14.
Ifishinka fya Kwetetulapo
◻ Cipilibula cinshi ukwikatilwa Yehova akalumwa?
◻ Cinshi twingasambilila ku ca kumwenako icaimikwe na bena Israele ba pa kale?
◻ Ni shani twingasengauka ukusonga Yehova ku kalumwa?
◻ Ni shani fintu Lesa na Kristu baalanga akalumwa ku kupepa kwasanguluka?
[Akabokoshi pe bula 12]
Ukutemwa Takucita Kalumwa
UKUKUMA ku kafindwe, uwasoma ifya Baibolo uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 19 Albert Barnes alembele ati: “E nshila yacishapo kuseeka umumonekela ububifi, kabili ilanga mu kulengama ukubotelela kwashika ukwa muntu.” Mu kulundapo atile: “Uuli onse uwingalonsha inkondo ne fikansa na mapange ya mu calo kuntu fyatula—ifya kutukuta ne mifwaile nangu fye iya abo baitunga ukuba Abena Kristu, ifyo ficincintila nga nshi imipepele yabo no kubalenga ukuba ne mintontonkanya ya ku calo, nga kusanga kuntu fyatula—kuti apapa ukusanga ukuti ubwingi ubwa ifyo fintu filengwa na kafindwe. Tulakalifiwa ukuti bambi balaba aba lubanda ukutucila; tulafwaisha ukukwata fintu bambi bakwata, nangu cingatila tatwafikwatilako insambu; kabili ici citungulula ku nshila sha kuiletelela ishikonkelelwa pa kuti twingabalenga ukukanaipakisha mu kufikapo ifyo fintu, nelyo ukuti ni fwe bene tufikwate, nelyo ukulango kuti tabakwata ifingi nga fintu baitunga ukukwata. . . . pantu muli yo nshila umupashi wa kafindwe mu fifuba fyesu e lyo ukekushiwa.”—Abena Roma 1:29; Yakobo 4:5.
Mu kupusanako, Barnes alandapo mu kusekesha muli iyi nshila ukukuma ku kutemwa, uko ‘kushicita kalumwa.’ (1 Abena Korinti 13:4) Alembele ati: “Ukutemwa takucita kalumwa kuli bambi ku nsansa shintu baipakisha; kusekelela mu busuma bwabo; kabili ilyo insansa shabo shileingilishiwako . . . abo bakuntwa no kutemwa . . . tabacefya isho nsansa; tabengabalenge nsoni pa fintu bakwata; tabafumyako kuli isho nsansa; tabengainoŋonya nelyo ukuyumfwilo bulanda ukuti bene tabasenaminwa muli yo nshila. . . . Nga ca kuti twalitemenwe bambi—nga ca kuti twalesekelela mu nsansa shabo, tatwingabafinuka.”
[Icikope pe bula 10]
Finehasi aikatilwe akalumwa ukupepa kwasanguluka ukwa kuli Yehova