Bushe Amapaalo ya kwa Yehova Yakamusanga?

“Amapaalo aya yonse yakesa pali imwe, no kumusanga, nga mwaumfwa kwi shiwi lya kwa Yehova Lesa wenu.”—AMALANGO 28:2.

 1. Cinshi cali no kulenga amapaalo nelyo fitiipu ukusanga abena Israele?

KU MPELA ya lwendo lwabo ulwa mu matololo ulwa myaka 40, abena Israele baikele mu Mawanga ya Moabu. Bali mupepi no kwingila mu Calo Calaiwe. Mose nomba alembele ibuuku lya Amalango, ilyakwata amapaalo ne fitiipu. Nga ca kuti abena Israele ‘baumfwa kwi shiwi lya kwa Yehova,’ e kuti ukumunakila, amapaalo yali no ‘kubasanga.’ Yehova alibatemenwe ukuti bali “luko lwaibela” kabili alefwaya ukubalanga amaka yakwe pa kubacitila ifisuma. Lelo nga baleka ukumfwa kuli wene, ukwabula no kutwishika ifitiipu fyali no kubasanga.—Amalango 8:10-14; 26:18; 28:2, 15.

 2. Amashiwi ya ciHebere ayapilibulwa ‘ukumfwa’ no ‘kusanga’ pa Amalango 28:2 yalola mwi?

² Ishiwi lya ciHebere ilyapilibulwa “mwaumfwa” pa Amalango 28:2 lyalola mu kuti ukutwalilila ukucita ifyo fine. Abantu ba kwa Yehova tabafwile fye ukumfwa kuli wene limo limo; bafwile ukutwalilila ukumfwa kuli wene muli fyonse. E lyo fye amapaalo ya bulesa yakabasanga. Ishiwi lya ciHebere ilyapilibulwa “ukumusanga” batila ilingi line libomfiwa ku balunga ukulosha ku “kusanga” nelyo “ukufika.”

 3. Kuti twaba shani nga Yoshua, kabili mulandu nshi ici cacindamina nga nshi?

³ Yoshua, intungulushi ya bena Israele, asalile ukumfwa kuli Yehova kabili alipaalilwe. Yoshua atile: “Saleni lelo untu mulebombela; . . . lelo ine na ba mu ng’anda yandi, tulebombela Yehova.” Pa kumfwe fyo, abantu bayaswike abati: “Ca kutali fye kuli ifwe ukusuula Yehova, no kuyabombele milungu imbi.” (Yoshua 24:15, 16) Pa mulandu wa mibele isuma Yoshua akwete, ali pa banono aba nkulo yakwe abakwete ishuko lya kwingila mu Calo Calaiwe. Lelo, tuli pa nembenembe ya Calo Calaiwa icisuma nga nshi—isonde lya paradise umo amapaalo yacila nga nshi pa yali mu nshiku sha kwa Yoshua yalolela bonse abo Lesa asenamina. Bushe amapaalo ya musango yu yakamusanga? Yakamusanga nga mwatwalilila ukumfwa kuli Yehova. Pa kuti mukoshe ukupingulapo kwenu ukwa kucite co, moneni ilyashi lya kwa Israele wa pa kale pamo ne fya kumwenako twingasambililako ifya bantu bamo bamo.—Abena Roma 15:4.

Bushe Lipaalo Nelyo Citiipu?

 4. Pa kwasuka ipepo lya kwa Solomone, finshi Lesa amupeele, kabili tufwile ukumfwa shani pa mapaalo ya musango yu?

⁴ Mu myaka iingi iya kuteka kwa Mfumu Solomone, Yehova apaalile nga nshi abena Israele. Baikele umutelelwe kabili bakwete ifisuma ifingi. (1 Ishamfumu 4:25) Ifyuma fya kwa Solomone fyaile ululumbi, nangu ca kuti talombele ubukankaala kuli Lesa. Lelo, ilyo ali fye umwaice ninshi talaishiba ne fingi, apepele ukuti apeelwe umutima wa kuumfwa—kabili Yehova amupeele ico alombele pa kumupaala no kumupeela amano no mucetekanya. Ici calengele Solomone ukulapingula bwino abantu, pantu alecetekanya ubusuma no bubi. Nangu cingati Lesa amupeele ne cuma no bukata, ilyo Solomone ali umulumendo, akatamike nga nshi icuma ca ku mupashi ukuti e cacindama sana. (1 Ishamfumu 3:9-13) Nampo twalikwata icuma atemwa iyo, kuti twatasha nga nshi nga ca kuti twasenaminwa na Yehova no kuba abakankaala lwa ku mupashi!

 5. Cinshi cacitike lintu abena Israele na baYuda bafililwe ukutwalilila ukumfwa kuli Yehova?

⁵ Abena Israele bafililwe ukutasha pa mapaalo ya kwa Yehova. Pa mulandu wa kuti bafililwe ukutwalilila ukumfwa kuli wene, ifitiipu fyasobelwe fyalibasangile. Ici calengele abalwani babo ukubacimfya na bekashi ba mu Israele na Yuda ukusendwa muli bunkole. (Amalango 28:36; 2 Ishamfumu 17:22, 23; 2 Imilandu 36:17-20) Bushe abantu ba kwa Lesa balisambilile ku fyo baculile ukuti amapaalo ya kwa Lesa yasanga abatwalilila fye ukumfwa kuli Yehova? AbaYuda bashelepo ababwelele ku calo cabo mu 537 B.C.E. balikwete ishuko lya kulanga nampo nga bali nabanonka “umutima wa mano” no kumona ubucindami bwa kutwalilila ukumfwa kuli Lesa.—Amalumbo 90:12.

 6. (a) Mulandu nshi Yehova atumine Hagai na Sekaria ukusesema ku bantu bakwe? (b) Cishinte nshi calangililwe ku bukombe Lesa asosele muli Hagai?

⁶ AbaYuda babwelele ku calo cabo baimike icipailo no kutendeka ukukuula itempele mu Yerusalemu. Lelo lintu inko shimbi shatendeke ukubakaanya sana, ukupimpa kwabo kwatendeke ukubwelela pa nshi no bukuule bwaliminine. (Esra 3:1-3, 10; 4:1-4, 23, 24) Na kabili batendeke ukucindamika sana ifya bwanalale. E co, Lesa atumineko bakasesema Hagai na Sekaria ukukoselesha abantu bakwe ukuti bapimpile ukupepa kwa cine na kabili. Ukubomfya Hagai, Yehova atile: “Bushe ni nshita ya kuti imwe bene mwikale mu mayanda yenu ayafimbwako ifipampa, ne ng’anda iyi yaba amapopa? . . . bikeni imitima yenu pa mibele yenu. Mwatande shingi no kututila tunono, mwalya no kwikuta iyo, . . . no wabombele cilambu abike cilambu cakwe muli tumba uwatulika.” (Hagai 1:4-6) Ukuipusula ifya ku mupashi pa mulandu wa kukonkelela ifya ku mubili takuleta amapaalo ya kwa Yehova.—Luka 12:15-21.

 7. Mulandu nshi Yehova aebele abaYuda ukuti: “Bikeni imitima yenu pa fyamuponena”?

⁷ Pa mulandu wa kwangwa fye ifya cila bushiku, abaYuda balilabile ukuti amapaalo ya bulesa ayeshila mu mfula mu nshita sha kulobolola yali no kubasanga nga batwalilila ukumfwila Lesa, te mulandu no kuti balebakaanya. (Hagai 1:9-11) Kanshi ukukonkomesha kwa kuti: “Bikeni imitima yenu pa fyamuponena” kwalilingile sana! (Hagai 1:7) Na kuba, Yehova alebeba ukuti: ‘Tontonkanyeni! Moneni imilimo yenu iya fye mu mabala ne fyo ing’anda yandi iya kupepelamo yalekeleshiwa.’ Ifyebo fyapuutwamo ifya bakasesema ba kwa Yehova fyasukile fyafika pa mitima ya balekutika, pantu abantu batendeke cipya cipya ukukula itempele, no kupwisha ukukuula mu 515 B.C.E.

 8. Cinshi Yehova akonkomeshe abaYuda mu nshiku sha kwa Malaki, kabili mulandu nshi?

⁸ Ilyo papitile inshita, mu nshiku sha kwa kasesema Malaki, abaYuda na kabili batendeke ukubwelela inuma lwa ku mupashi, no kulapeela Lesa amalambo ashingapokelela. (Malaki 1:6-8) E co Yehova abakonkomeshe ukuleta ice kumi mu ng’anda ya cipao no kumulabwila ukumona nga takabeswile ifipunda fya mu muulu no kubapongolwela ipaalo, kukasuke kukabule incende ya kubapo. (Malaki 3:10) Mwandi abaYuda babulilwe amano pa kuculila ifintu ifyo Lesa ali no kubapeela kulila fye baleumfwa kwi shiwi lyakwe!—2 Imilandu 31:10.

 9. Mikalile ya bani batatu abalembwa mu Baibolo iyo twalabebeta?

⁹ Ukulunda pa kushimika ilyashi lya luko lwa Israele, Baibolo yalilanda pa bantu abengi abo amapaalo ya bulesa yasangile pa mulandu wa kumfwa kuli Yehova na bo ifitiipu fyasangile pa kukanamumfwila. Natumone ifyo twingasambilila ku bantu batatu—Boasi, Nabali, na Hana. E co, napamo kuti mwafwaya ukubelenga ibuuku lya kwa Ruti na 1 Samwele 1:1–2:21 na 1 Samwele 25:2-42.

Boasi Aumfwilile Lesa

10. Ni mwi Boasi na Nabali bapalene?

¹⁰ Nangu ca kuti Boasi na Nabali tabali ba nkulo imo, balipalene muli fimo. Ku ca kumwenako, aba baume babili baikele mu calo ca Yuda. Bali bakankaala abakwete impanga, kabili bonse babili balikwete ishuko lyaibela ilya kulanga icikuuku ku balecula. Umu e mo bapalene fye epela.

11. Boasi alangile shani ukuti aleumfwa kuli Yehova?

¹¹ Boasi aliko lintu mu Israele mwali abapingushi. Alicindike bambi, kabili abalelobolola mwi bala lyakwe balimucindike sana. (Ruti 2:4) Pa kumfwila Amalango, Boasi ashininkishe ukuti tabalesota mwi bala ku kulekela abalanda na bapiina baletoolamo. (Ubwina Lebi 19:9, 10) Cinshi Boasi acitile ilyo aishibe ifyo cali kuli Ruti na Naomi na lintu amwene ukubombesha kwa kwa Ruti ku kubaka nyinafyala? Alangulukileko Ruti no kweba abantu bakwe ukumuleka asote mu cilime cakwe. Ku fyebo fyakwe na ku milimo yakwe iisuma, Boasi asokolwele ukuti ali muntu wa bumupashi uwaleumfwa kuli Yehova. E co alisenaminwe kuli Lesa no kupaalwa.—Ubwina Lebi 19:18; Ruti 2:5-16.

12, 13. (a) Boasi alangile shani ukuti akatamike nga nshi ifunde lya kwa Yehova ilya bundubulwila? (b) Mapaalo nshi aya bulesa ayasangile Boasi?

¹² Ubushinino bwakulisha ubwa kuti Boasi aleumfwa kuli Yehova bwaba kubombela pe funde lya kwa Lesa ilya bundubulwila. Boasi acitile ukulingana na papelele amaka yakwe ku kushininkisha ukuti ubupyani bwa kwa lupwa wakwe—umulume wa kwa Naomi uwafwile, Elimeleke—bwatwalilila ukuba mu lupwa lwa kwa Elimeleke. Mu “[cupo ca, NW] musango wa kwa munyina kwa mulume,” mukamfwilwa ali no kuupwa kuli lupwa fumamfume wa mulume wakwe uwafwa pa kuti umwana wafyalwa kuli bene abe impyani. (Amalango 25:5-10; Ubwina Lebi 25:47-49) Ruti aipeele ukuupilwa pe punda lya kwa Naomi, uyo uwali nakota ica kuti tengafyala na bana. Lintu lupwa fumamfume uwa kwa Elimeleke akeene ukwafwa Naomi, Boasi aupile Ruti. Umwana wabo Obede alemonwa ngo bufyashi bwa kwa Naomi kabili impyani ya kwa Elimeleke iya mwi funde.—Ruti 2:19, 20; 4:1, 6, 9, 13-16.

¹³ Amapaalo yakalamba yasangile Boasi pa mulandu wa kukonka amalango ya kwa Lesa no mutima onse. Mu mwana wabo Obede, wene na Ruti bakwete ishuko lya kuba ifikolwe fya kwa Yesu Kristu. (Ruti 2:12; 4:13, 21, 22; Mateo 1:1, 5, 6) Ku milimo yabula bukaitemwe iya kwa Boasi, tusambilila ukuti amapaalo yasanga abatemwa bambi no kubomba ukulingana ne fyo Lesa afwaya.

Nabali Taumfwile

14. Nabali ali muntu wa musango nshi?

¹⁴ Nabali afililwe ukumfwa kuli Yehova, tali nga Boasi. Apulile ifunde lya kwa Lesa ilya kuti: “Uletemwo mubiyo nga we mwine.” (Ubwina Lebi 19:18) Nabali tali muntu wa bumupashi; ali “uwayafya kabili umubi imicitile yakwe.” Nangu basha bakwe bene baleti “cinangwa.” E co, ishina lyakwe ilya kuti Nabali, lyalola mu kuti “umuwelewele,” nelyo “uwatumpa” lyalimulingile. (1 Samwele 25:3, 17, 25) E co Nabali ali no kwankulako shani kwi shuko akwete ilya kulanga icikuuku ku muntu walecula—Davidi, uwasubwa wa kwa Yehova?—1 Samwele 16:13.

15. Cinshi Nabali acitile kuli Davidi, kabili ifyacitile Abigaili fyapusene shani ne fyacitile umulume wakwe?

¹⁵ Ilyo bacitile inkambi mupepi ne mikuni ya kwa Nabali, Davidi na bantu bakwe, bacingilile imikuni yakwe ku fipondo ukwabula no kulomba amalipilo. Kacema wa kwa Nabali umo atile: “Bali ilinga pali ifwe ubushiku na kasuba.” Lelo, ilyo inkombe sha kwa Davidi shalombele ifilyo, Nabali ‘alishikaukile’ no kushibweseshamo iminwe mikutwa. (1 Samwele 25:2-16) Abigaili muka Nabali bwangu bwangu atwalile Davidi ifilyo. Pa mulandu wa kuti akalifiwe icibi, Davidi apene epaye Nabali na bantu bakwe. E co ukuitendekelako kwa kwa Abigaili kwapuswishe abengi kabili kwalengele Davidi ukukanaba no mulandu wa mulopa. Lelo bukaitemwe no bukalushi bwa kwa Nabali fyalicililemo. Pa numa ya nshiku nalimo 10, “Yehova apumine Nabali, na o alifwile.”—1 Samwele 25:18-38.

16. Kuti twapashanya shani Boasi no kukanakonka imibele ya kwa Nabali?

¹⁶ Mwandi pali ubupusano pali Boasi na Nabali! Apo tatufwile ukuba abakalushi kabili bakaitemwe nga Nabali, natupashanye icikuuku ca kwa Boasi no kuba abashaitemwa nga wene. (AbaHebere 13:16) Kuti twacite co nga twakonka ukufunda kwa mutumwa Paulo ukwa kuti: “Lyonse ilyo twaba ne nshita, tubombe icisuma kuli bonse, no kucishamo ku ba bwananyina bwa mu citetekelo.” (Abena Galatia 6:10) Lelo, “impaanga shimbi” isha kwa Yesu, e kuti Abena Kristu bakwata isubilo lya pe sonde, baba ne shuko lya kucite cisuma ku basubwa ba kwa Yehova, abashalapo baba 144,000, abashakatale abafwa mu muulu. (Yohane 10:16; 1 Abena Korinti 15:50-53; Ukusokolola 14:1, 4) Yesu amona imilimo yabamo ukutemwa iya musango yu kwati e o tulecitila, kabili ukucita ifi fintu fisuma kulaleta amapaalo yakalamba aya kwa Yehova.—Mateo 25:34-40; 1 Yohane 3:18.

Amesho ya kwa Hana na Mapuaalo

17. Mesho nshi Hana akwete, kabili mibele nshi alangishe?

¹⁷ Amapaalo ya kwa Yehova yasangile na Hana umwanakashi kapepa. Aleikala mu ncende ya mpili ku Efraimu no mulume wakwe umwina Lebi, Elkana. Apo Amalango yalesuminisha, alikwete umukashi na umbi—Penina. Hana ali ni ng’umba, ico cali museebanya ku mwanakashi umwina Israele, lelo Penina wene alikwete abana abengi. (1 Samwele 1:1-3; 1 Imilandu 6:16, 33, 34) Lelo, ukucila ukusansamusha Hana, Penina alefiisha Hana ku mutima ica kuti atendeke ukulila no kukanalya. Icabipishe ca kuti ici calecitika “umwaka no mwaka,” lyonse ilyo ulupwa lwaya ku ng’anda ya kwa Yehova ku Shilo. (1 Samwele 1:4-8) Ala Penina ali no mutima wabipa kabili ali bwesho kuli Hana! Nalyo line, Hana tapeele Yehova umulandu nelyo ukushala ku ng’anda lintu umulume wakwe aya ku Shilo. E co, kuli pele pele, amapaalo yakalamba yali no kumusanga.

18. Hana ali ca kumwenako ca musango nshi?

¹⁸ Hana ca kumwenako cisuma ku bantu ba kwa Yehova pali lelo, maka maka balya abakalifiwa ku milandile yabipa iya bambi. Ilyo ica musango yo cacitika, te cisuma ukuitalusha ku bantu. (Amapinda 18:1) Hana talekele amesho yakwe ukupwisha ukufwaya kwakwe ukwa kuba uko Icebo ca kwa Lesa calesambilishiwa no ko abantu bakwe balelongana ku kupepa. Na muli fyo atwalilile ukuba uwakosa lwa ku mupashi. Ukushika kwa bumupashi bwakwe kwasokololwa mwi pepo lisuma ilyalembwa pali 1 Samwele 2:1-10.a

19. Kuti twalanga shani ukuti tulatasha pa fya ku mupashi?

¹⁹ Fwe babomfi ba kwa Yehova aba nomba, tatupepela mwi hema. Nangu cibe fi, kuti twalanga ukuti tulatasha pa fya ku mupashi, nga fintu Hana acitile. Ku ca kumwenako, kuti twalanga ukuti tulatasha pa fya ku mupashi pa kusangwa lyonse ku kulongana kwa Bwina Kristu, ukulongana kukalamba, na ku mabungano. Lekeni tulebomfya iyi nshita ku kukoseleshanya mu kupepa kwa cine ukwa kwa Yehova, uwatupeela “ukuba aba kumupyungila ukwabulo mwenso, mu mushilo na mu bulungami.”—Luka 1:74, 75; AbaHebere 10:24, 25.

20, 21. Hana alambwilwe shani pali bukapepa bwakwe?

²⁰ Yehova alimwene bukapepa bwa kwa Hana kabili amulambwile apakalamba. Inshita imo ilyo ulupwa lwaile ku Shilo ulwendo balepanga cila mwaka, Hana ninshi alelila apepele mu mukoosha kuli Lesa no kulapa ukuti: “Mwe Yehova wa milalo, ukulolesha nga mulelolesho bulanda bwa kwa cishiko wenu, no kunjibukisha, nga tamwakalabe cishiko wenu, kabili mwapeela cishiko wenu umwana mwaume, e lyo nkamupeela kuli Yehova inshiku shonse sha mweo wakwe.” (1 Samwele 1:9-11) Lesa alyumfwile ukupaapaata kwa kwa Hana kabili amupeele umwana mwaume, uo ainike ati Samwele. Ilyo asumwike, amutwele ku Shilo kukuleka ayebomba pe hema.—1 Samwele 1:20, 24-28.

²¹ Hana alangile ukuti alitemwa Lesa kabili afishishepo umulapo wakwe uwakumine Samwele. Kabili tontonkanyeni pa lwa mapaalo yakalamba wene na Elkana bapokelele pa mulandu wa kuti umwana wabo uwatemwikwa abombele pe hema lya kwa Yehova! Abafyashi ba Bwina Kristu abengi nabo balasekelela no kupaalwa pa mulandu wa kuti abana babo abaume na banakashi batumikishi ba nshita yonse, ni bapainiya, babomba pa Bethel, nelyo babomba imilimo imbi iileta umucinshi kuli Yehova.

Twalilileni Ukumfwa Kuli Yehova!

22, 23. (a) Cinshi twingacetekela nga twatwalilila ukumfwa kwi shiwi lya kwa Yehova? (b) Finshi fili no kulandwapo mu cipande cikonkelepo?

²² Cinshi twingacetekela nga twatwalilila ukumfwa kuli Yehova? Tukaba abakankaala lwa ku mupashi nga twalanga ukuti twalitemwa Lesa no mweo onse no kufishapo ukuipeela kwesu kuli wene. Nangu ca kuti ukukonkelela inshila ya musango yu kwapilibula ukuti tufwile ukushipikisha amesho yakakala, ukwabula ukutwishika amapaalo ya kwa Yehova yakatusanga—mu nshila ishikalamba isho tushingenekela.—Amalumbo 37:4; AbaHebere 6:10.

²³ Amapaalo ayengi yakesa pa bantu ba kwa Lesa ku ntanshi. Pa kumfwa kuli Yehova, “ibumba likalamba” likapusuka “ubucushi bukalamba” kabili likasekelela mu bumi bwa mu calo cipya ica kwa Lesa. (Ukusokolola 7:9-14; 2 Petro 3:13) Mulya Yehova akekusha conse icalungama ico abantu bakwe bafwaya. (Amalumbo 145:16) Lelo, nga fintu icipande cikonkelepo cili no kulanga, nangu ni lelo abomfwa kwi shiwi lya kwa Yehova bapokelela ‘ifya kupeelwa ifisuma ne fya bupe ifyafuma mu muulu.’—Yakobo 1:17.

[Futunoti]

Bushe Muleibukisha?

• Ilyashi lya kale ilya mu Israele kuti lyatusambilisha finshi pa lwa mapaalo ya bulesa?

• Boasi na Nabali bapusene shani?

• Kuti twapashanya shani Hana?

• Mulandu nshi tulingile ukumfwa kwi shiwi lya kwa Yehova?

[Icikope pe bula 10]

Imfumu Solomone yapepele ukuti ipeelwe umutima wa kumfwa, kabili Yehova aipeele amano

[Icikope pe bula 12]

Boasi acindike bambi kabili alikwete ne cikuuku

[Icikope pe bula 15]

Hana alipaalilwe apakalamba pa kucetekela Yehova