Baibolo Citabo Mwingacetekela—Ulubali 5

Ifyo Baibolo Ilandapo pa Calo ca Grisi

Ici e cipande calenga 5 pa fipande 7 ifikakonkana muli “Loleni!” ifilelanda pa fyalo 7 ifyakwatishe amaka ifyalembwa mu Baibolo. Ico tulelembela ifi fipande, kutulanga ukuti Baibolo citabo mwingacetekela no kuti cafuma kuli Lesa kabili amashiwi yabamo yalalenga abantu ukuba ne subilo lya kuti amacushi ayo imitekele yabipa yaleta pa bantu yali no kupwa.

MU MYAKA ya ba 300 B.C.E., umulumendo umwina Makedonia uwe shina lya kuti Alekisanda alengele icalo ca Grisia ukuba icacindama sana mu lyashi lya kale. Na kuba, alengele icalo ca Grisi ukuba icalo calenga 5 icakwatishe amaka pa fyalo Baibolo yalandapo kabili mu kuya kwa nshita batendeke ukumwita ati Alekisanda Mukalamba. Ifyalo fya kubalilapo fine ifyakwatishe amaka ni Egupti, Asiria, Babiloni, na Madai na Persia.

Ilyo Alekisanda afwile, ubufumu bwakwe bwalyakanikene kabili bwatendeke ukubongoloka. Lelo, na lintu bwawile, abantu balitwalilile ukukonka intambi, imipepele, amano ya baGriki no kulanda iciGriki pa myaka iingi nga nshi.

Ilyashi lya Kale Ilyo Mwingacetekela

Baibolo tayalandapo nga kwali bakasesema ba kwa Lesa nelyo amabuuku ya mu Baibolo ayalembelwe ilyo ubuteko bwa Grisi bwakwatishe amaka. Na lyo line, Grisi yalilumbulwa mu kusesema kwa mu Baibolo. Na kabili, Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu, ayo abengi beta ukuti Icipingo Cipya, ilingi line yalalanda pa fyo abengi balekonka intambi sha baGriki. Na kuba, mu Israele mwali imisumba 10 iya baGriki iyo baleita ukuti Dekapoli, ishiwi lya ciGriki ilyalepilibula ukuti “imisumba 10.” (Mateo 4:25; Marko 5:20; 7:31) Baibolo ilalanda pali iyi misumba imiku iingi kabili ilyashi lya kale ne fitantaala fya fikuulwa fya mangalo, amatempele, ne fikuulwa fya kusambilamo filanga ukuti iyi misumba e ko yali.

Baibolo ilalanda na pa ntambi ne mipepele ya baGriki, sana sana mwi buuku lya Imilimo, ilyalembelwe na Luka kondapa. Natulande pa fya kumwenako ifinono:

Baibolo ilanda ukuti ilyo umutumwa Paulo aile ku Atena mu 50 C.E., asangile ukuti umusumba “waiswilemo utulubi.” (Imilimo 17:16) Ilyashi lya kale na lyo lilanga ukuti mu musumba wa Atena na matauni yalimo mwali sana utulubi na matempele.

Imilimo 17:21 itila “abena Atena bonse na balebeshi bonse abaleikalamo tabalepoosa inshita ku kucita cimbi kano ukushimika atemwa ukukutika icipya.” Ifyalembwa fya kwa Thucydides na Demosthenes filangilila ukuti ca cine abena Atena balepoosa sana inshita ku kushimika ilyashi e lyo na ku kukansana.

Baibolo ilanda fye no kuti “abena Epikuri na bena Stoiki batendeke ukupilikana [na Paulo],” bamutwele fye na ku Areopagi pa kuti bomfwe ifyo ali no kulanda. (Imilimo 17:18, 19) Mu Atena mwali aba mano ya bantunse abengi ukubikako na bena Epikuri na bena Stoiki.

Paulo alilandile pa ciipailo ca bena Atena ico balembelepo ukuti “Kuli Lesa Uushaishibikwa.” (Imilimo 17:23) Epimenides uwa ku Krete afwile e wapangile ifiipailo ifyo balembelepo ukuti kuli lesa uushaishibikwa.

Ilyo Paulo alandile na bena Atena, ayambwile amashiwi ya kuti “na ifwe tuli bana bakwe.” Icilanga ukuti te kalemba wa mushikakulo umo uwalandile aya mashiwi, mashiwi Paulo alandile aya kuti “bakalemba wa mishikakulo bamo muli imwe.” (Imilimo 17:28) Aba bakalemba wa mishikakulo abaGriki bafwile bali ni Aratus na Cleanthes.

E mulandu wine uwasoma umo alandile ukuti: “Ine mona kwati ilyashi lilanda ukuti Paulo aliile ku Atena lyalembelwe no muntu uwailepo ku Atena kabili uwamwenepo ifintu alembelepo.” E fyo twingalanda na pa fyo Baibolo yalondolola ifyacitikile Paulo ilyo ali mu Efese ku Asia Minor. Na mu nshita ya batumwa, mu Efese mwali sana amatempele ya tulubi twa baGriki, kabili abengi balepepa sana lesa mwanakashi Artemi.

Itemple lya kwa Artemi, ilyali pa fipapwa 7 ifya mu calo pali ilya nshita, lyalilumbulwa imiku iingi mwi buuku lya Imilimo. Ku ca kumwenako, Baibolo itila ilyo Paulo aleshimikila mu Efese kafula wa fyela fya silfere Demetri alikalipe sana pantu alikwete ubukwebo ubwa maka ubwa kupanga utumatempele twa silfere utwa kwa Artemi. Demetri atile: “Uyu Paulo, alasosa ku bantu ati, ifyo abantu bapanga ku minwe te balesa iyo. Kabili Paulo wine uyu nanashanasha ibumba likalamba muno Efese no kubapilibwila ku mano yambi.” (Imilimo 19:23-28) Lyena ibumba lyalikalipe pa fyo Demetri alandile kabili batendeke ukubilikisha abati: “Artemi wa bena Efese, mukalamba icine cine!”

Na muno nshiku nga mwaya ku Efese kuti mwayamona ifitantala fya uyu musumba ne ncende apabelele itempele lya kwa Artemi. Na kabili, ifilembo ifyo abena Efese ba ku kale balembele filanga ukuti pa kucindika balesa banakashi, abena Efese balepanga utulubi no kuti mu musumba mwali ibumba ilikalamba ilya balefula ifyela fya silfere.

Ubusesemo Mwingacetekela

Imyaka nalimo 200 ilyo Alekisanda Mukalamba talabako, Daniele kasesema wa kwa Yehova Lesa alembele pa calo cali no kukwata sana amaka ukuti: “Moneni! sawe afuma ku masamba aisapita pano isonde ponse, no kukanakumya pa nshi. Kabili sawe, ali no lusengo ulwamonekesha pa kati ka menso yakwe. Kabili aleisa fye ukulungama ukwali sukusuku uwali ne nsengo shibili, . . . kabili sawe abutukileko ne cipyu icikalamba. Kabili . . . auma na sukusuku no kukontola insengo shakwe shibili, kabili tamwali amaka muli sukusuku aya kwiminina ku cinso cakwe. Awe amufuntwile pa nshi no kumunyantaula, . . . Kabili sawe ali-ituumike nga nshi; lelo ilyo fye ali na maka, e pa kukontoka ulusengo lwakwe ulukalamba, na pa ncende ya luko pamenene shine ishamonekesha, ukulola ku myela ine iya mu muulu.”—Daniele 8:5-8.

Bushe aya mashiwi yalelanda pali bani? Daniele wine ayasuka ukuti: “Sukusuku uo umwene ali ne nsengo shibili ni mfumu sha ku Madai na Persia. Na sawe ni mfumu ya ku Grisi; no lusengo ulukalamba ulwa pa kati ka menso yakwe, ni mfumu ya ntanshi.”—Daniele 8:20-22.

Taleni tontonkanyeni pali ici! Ilyo icalo ca Babiloni cakwatishe amaka, Baibolo yasobele ukuti ifyalo fya Madai na Persia na pa numa icalo ca Grisi e fyalo fikakonkapo ifikakwata sana amaka. Na kabili, nga fintu tumwene kale, Baibolo yalandile ukuti “ilyo fye ali na maka, e pa kukontoka ulusengo lwakwe ulukalamba,” e kutila Alekisanda, kabili bambi bane bali no kumupyana, no kuti abakamupyana tabakabe abana bakwe.—Daniele 11:4.

Uku kusesema kwafikilishiwe nga filya fine kwasobelwe. Alekisanda atendeke ukuteka mu 336 B.C.E., kabili mu myaka fye 7 acimfishe Imfumu Dariusi III iya ku Persia iyakwatishe amaka. Pa numa, Alekisanda atwalilile ukucimfya ifyalo na fimbi mpaka ilyo afwile mu kupumikisha mu 323 B.C.E., ninshi ali fye ne myaka 32. Impyani ya kwa Alekisanda tayali imo, kabili takwali umwana wakwe nangu umo uwamupyene. Lelo, icitabo ca The Hellenistic Age catila abakalamba ba bashilika bakwe bane, e kutila, Lysimachus, Cassander, Seleucus, na Ptolemy, “baibikile pa bufumu,” kabili e fyo bapokele no bufumu.

Ilyo Alekisanda aleya alecimfya ifyalo, alefikilisha no kusesema kwa mu Baibolo kumbi. Ku ca kumwenako, kasesema Esekiele na Sekaria, abaliko mu myaka ya ba 600 na 500 B.C.E., balisobele ukonaulwa kwa musumba wa Turi uwali mu lulamba lwa bemba. (Esekiele 26:3-5, 12; 27:32-36; Sekaria 9:3, 4) Esekiele alisobele fye no kuti amabwe ya mu Turi no lukungu bakafibika “pa kati na nkati ka menshi.” Bushe aya mashiwi yalifikilishiwe?

Umfweni ifyo abashilika ba kwa Alekisanda bacitile ilyo bashingile umusumba wa Turi mu 332 B.C.E. Babuulile ifitantaala fya musumba wa Turi uwabelele ku mulundu no kufibika pali bemba pa kuti bapange apa kupita pa kuya ku musumba wa Turi uwabelele pa cishi. Awe e fyo bacimfishe umusumba wa Turi. Umwaume umo uwalefwailisha ifintu mu Turi mu myaka ya ba 1800 atile: “Ukusesema konse ukwasobele pa fyali no kucitikila umusumba wa Turi kwalifikilishiwa.”b

Ubulayo Mwingacetekela

Nangu ca kutila Alekisanda alicimfishe ifyalo ifingi, ici tacalengele ukuti mu calo mube umutende no mutelelwe. Pa numa ya kupituluka mu mitekele ya baGriki ba kale, uwasoma umo atile: “Imikalile ya bantu yawe yawe . . . ya-alwikeko fye panono.” Ifi fine e ficitika ukutula na kale kabili filanga fye ukuti amashiwi ya mu Baibolo ayatila, “umuntu atekela umuntu munankwe ku kumucusha,” ya cine.—Lukala Milandu 8:9.

Lelo, iyi mitekele yabipa tayakatwalilile, pantu Lesa alibikako ubuteko ubusuma nga nshi ubwacila amabuteko ya bantunse. Ubu buteko bwitwa ati Ubufumu bwa kwa Lesa. Bukapyana imitekele yonse iya bantunse kabili abo bukalateka bakaipakisha umutende wine wine no mutelelwe.—Esaya 25:6; 65:21, 22; Daniele 2:35, 44; Ukusokolola 11:15.

Imfumu ya Bufumu bwa kwa Lesa ni Yesu Kristu. Yesu taba nga bakateka abantunse abafwaya fye ukutwalilila ukulateka kabili abashibika na mano ku bantu. Yesu alitemwa Lesa kabili alitemwa na bantu. Uwaimbile amalumbo asobele pali Yesu ukuti: “Akapususha umulanda uulekuuta mutuule, no wacula na onse uushakwata wa kumwafwa. Akomfwila ubulanda umulanda no mupiina, kabili akapususha imyeo ya bapiina. Akalubula imyeo yabo ukufuma ku ba mutitikisha na ku ba bunkalwe.”—Amalumbo 72:12-14.

Bushe kuti mwatemwa Imfumu ya musango yu ukulamuteka? Nga kuti mwatemwa, kuti cawama ukusambilila pa calo icakwatishe amaka icalenga 6 ico Baibolo yalandapo, e kutila icalo ca Roma. Na kuba, ilyo icalo ca Roma caleteka e lyo Umupusushi Baibolo yasobele afyelwe kabili ifyo acitile fyalicindama nga nshi mu lyashi lya bantunse. Mukwai mukabelenge icipande calenga 6 muli fino fipande fikonkene, icikaba muli magazini ikonkelepo.

[Amafutunoti]

[Mapu/Icikope pe bula 17]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazine)

Baibolo yalisobele bwino bwino ifyo Alekisanda Mukalamba ali no kucimfya ifyalo ne fyo ubuteko bwakwe bwali no kubongoloka

[Mapu]

UBUTEKO BWA BAGRIKI

GRISI

EGUPTI

MADAI

PERSIA

INDIA

[Amamapu pe bula 20]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazine)

Alekisanda afikilishe ukusesema kwa mu Baibolo ilyo abomfeshe ifitantaala fya musumba wa Turi uwabelele ku mulundu no kupangamo apa kupita pa kuya ku musumba wa Turi uwali pa cishi

KU MULUNDU

Umusebo Alekisanda apangile

TURI

TURI YA MUNO NSHIKU

Mu kuya kwa nshita Turi ya ku mulundu ne ya pa cishi fyalikumbinkene

[Icikope pe bula 17]

Baibolo yalisobele pali Alekisanda Mukalamba imyaka nalimo 200 ninshi talafyalwa

[Icikope pe bula 19]

Icimpashanya ca kwa lesa mwanakashi uwa bena Efese Artemi

[Icikope pe bula 19]

Iciipailo bapangiile lesa uushaishibikwa

[Abatusuminishe Ukubomfya Ifikope pe bula 17]

Top, time line: Egyptian wall relief and bust of Nero: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Persian wall relief: Musée du Louvre, Paris; bottom, bust of Alexander the Great: Musée du Louvre, Paris