“Ndi wa Kaele ku Mulopa wa Bantu Bonse”

1-3. (a) Londololeni ifyalecitika pa bushiku Yutuki afwile. (b) Finshi Paulo acitile, kabili ifyo acitile filetulanga ukuti Paulo ali muntu wa musango nshi?

PAULO ali mu muputule wa pa muulu mu Troa, umuli abantu abengi nga nshi. Alanda ku ba bwananyina pa nshita iitali pantu ubu e bushiku bwa kulekeleshako ukuba nabo. Nomba ni pa kati ka bushiku. Mu muputule muli inyali ishingi, ici calenga ukuti mukabe sana nalimo e calenga no kuti mube ne cipuki. Umulumendo umo ishina lyakwe ni Yutuki, ekele pa windo. Ilyo Paulo alelanda Yutuki apona mu tulo, awe aponena na pa nshi ukufumina pe windo ilya mu muputule uwali pa ntunti iyalenga butatu!

² Apo Luka ni dokota nalimo ali pa bantu ababalilapo ukubutukila pa nse ku kumona ifyo umulumendo ali. Te kuti tutwishike no kutwishika, Yutuki ‘atoolwa uwafwa.’ (Imil. 20:9) Lelo, icipapwa cacitika. Paulo ainamina pa mulumendo uwafwa, kabili aeba abantu ati: “Talaleni, pantu nomba ali uwa mweo.” Paulo abuusha Yutuki!—Imil. 20:10.

³ Ici cipapwa cilelanga fye ifyo umupashi wa mushilo uwa kwa Lesa wakwata amaka. Paulo te walenga ukuti Yutuki afwe. Na lyo line talefwaya ukuti imfwa ya mulumendo yonaule aka kashita kacindama nelyo ukulenga abantu ukukanapoosa amano ku cebo ca kwa Lesa ico alebashimikila. Paulo alicitile bwino ukubuusha Yutuki pantu ashile aba mu cilonganino ne nsansa kabili bashele abacincila ukushimikila. Kanshi kuti twamona ukuti Paulo alipooseleko sana amano ku bumi bwa bambi. Ifyo acitile fitwibukishako amashiwi alandile ayatila: “Ndi wa kaele ku mulopa wa bantu bonse.” (Imil. 20:26) Nomba natumone ifyo twingasambilila ku fyo Paulo acitile.

 4. Bwafya nshi ubukalamba ubwaponene Paulo?

⁴ Nge fyo twalanshenye mu cipandwa cafumako, Paulo alipitile mu bwafya ubukalamba. Umulimo wa kushimikila uo abombele mu Efese walengele ukuti abantu bacite cimfulunganya. Bakafula ba fyela fya silfere abalemwena ubwikalo mu kupanga ifintu ifyo balebomfya mu kupepa lesa Artemi nabo balicitileko icimfulunganya. Imilimo 20:1 ishimika ukutila, “Paulo atumine amashiwi ya kuti abasambi bese, kabili ilyo abakoseleshe no kubashalikapo, aimine ubulendo bwa kuya ku Makedonia.”

5, 6. (a) Bushe Paulo aikele mu Makedonia pa nshita yalepa shani, kabili finshi acitiile aba bwananyina ilyo ali kulya? (b) Mibele nshi Paulo atwalilile ukuba nayo ku ba bwananyina banankwe?

⁵ Ilyo Paulo aleya ku Makedonia, atalile aiminina pa cabu ca Troa no kwikalapo inshiku. Aletontonkanya ukuti Tito uo atumine ku Korinti ali no kumusanga mu Troa. (2 Kor. 2:12, 13) Lelo ilyo aishibe ukutila Tito tali na kwisa, Paulo aile ku Makedonia, aikeleko nalimo umwaka nelyo ukucilapo ‘alekoselesha abasambi.’a (Imil. 20:2) Mu kupelako Tito alifikile ku Makedonia ukwali Paulo, aletele ilyashi lisuma pa fyo abena Korinti bacitile ilyo bapokelele kalata ya kubalilapo iyo Paulo abalembele. (2 Kor. 7:5-7) Ifyo amushimikile fyalengele Paulo ukubalembela kalata na imbi iyo pali ino nshita twaishiba ukuti 2 Abena Korinti.

⁶ Cili ica insansa nga nshi ukumona ifyo Luka abomfeshe amashiwi ya kuti “abakoseleshe” e lyo na ya kuti “ukukoselesha” ilyo alelondolola ifyo Paulo atandalile aba bwananyina mu Efese na mu Makedonia. Aya mashiwi yaletulanga fye ifyo Paulo alebika amano ku ba bwananyina! Alipusene sana na baFarise abalemona abantu banabo kwati tabacindama, lelo Paulo ena alemona abantu abapale mpaanga nga bakabomba banankwe. (Yoh. 7:47-49; 1 Kor. 3:9) Paulo atwalilile fye ukucindika aba bwananyina na lintu fye alebafunda.—2 Kor. 2:4.

 7. Bushe bakangalila bacita shani pa kupashanya ifyo Paulo alecita?

⁷ Pali lelo baeluda mu cilonganino e lyo na bakangalila benda balesha na maka ukupashanya ifyo umutumwa Paulo alecita. Nangu fye ni lintu balekalipila abalufyenye, ico bafwaya sana kubakosha. Ilyo baeluda balekoselesha aba bwananyina, ico bafwaya te kubapeela imilandu lelo kubafwa cikuuku cikuuku. Munyinefwe umo uwakokola sana mu mulimo wa kutandalila ifilonganino atile: “Bamunyinefwe abengi ne nkashi balafwaya ukucite calungama, lelo ilingi line balafuupulwa, balomfwa umwenso kabili bamona kwati tapali ifyo bengacita pa mafya bakwata.” Bakangalila balakosha aba bwananyina banabo abakwata amafya ya musango uyo.—Heb. 12:12, 13.

8, 9. (a) Finshi fyafulungenye amapange ya kwa Paulo aya kuya ku Siria? (b) Mulandu nshi nalimo abaYuda bapatile Paulo?

⁸ Ukufuma ku Makedonia, Paulo aile ku Korinti.b Pa numa ya kwikala kulya imyeshi itatu alefwaya ukuya ku Kenkerea uko ali no kuninina ubwato ubwa kuya ku Siria. Ukufuma ku Siria ali no kuya ku Yerusalemu ku kutwala umusangulo ku bapiina abali kulya.c (Imil. 24:17; Rom. 15:25, 26) Lelo ifintu tafyaendele ukulingana ne fyo Paulo apangile ukucita pantu pa Imilimo 20:3 patila: “AbaYuda balimupangiile”!

⁹ Te kuti tupape umulandu abaYuda bapatile Paulo, pantu bena balemumona kwati musangu. Ku numa, Paulo alishimikile kuli Krispi kabili asangwike Umwina Kristu. Krispi ali pa bantu abalumbwike sana mwi sunagoge lya mu Korinti. (Imil. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) Pa nshita imbi abaYuda mu Korinti babepeshe Paulo no kutwala umulandu kuli Galio umulashi wa ku Akaya. Lelo Galio alikene ifyo babepeshe Paulo ukuti fya bufi, ne ci cakalifye sana abalwani ba kwa Paulo. (Imil. 18:12-17) Nalimo abaYuda mu Korinti balishibe nelyo baletontonkanya ukuti Paulo ali no kuya bwangu ku Kenkerea, e co bapangile ukuyamusansa kulya kwine. Finshi Paulo ali no kucita?

10. Bushe ifi Paulo ashaile ku Kenkerea, bushe ninshi ali ni kuuwe? Londololeni.

¹⁰ Pa kuti Paulo aicingilile e lyo no kucingilila indalama isho bamupeele ukusunga, asalilepo ukukanaya ku Kenkerea, lelo alibwelelemo ukupita mu Makedonia. Ca cine ali no kusanga amafya ayengi ukwenda pa makasa ukucila ayo ali no kusanga nga kuya no bwato. Mu misebo ya ku kale mwalefisama sana ifipondo. Nangu fye ni mu mayanda ya kufikilamo abeni na mo mwine tamwaleba bwino. Na lyo line, Paulo asalilepo ukwenda na makasa ukucila ukuyasanswa ku balwani bakwe abalemulolela ku Kenkerea. Icaweme ca kuti pali ulu lwendo lwa bumishonari taendele eka, aendele na Alistaaki na Gai na Sekundi na Sopatere na Timote na Trofimu e lyo na Tukiki.—Imil. 20:3, 4.

11. Bushe finshi Abena Kristu lelo bacita pa kuti baicingilile, kabili finshi Yesu acitile pa kuti aicingilile ifyo tufwile ukupashanya?

¹¹ Nga fintu Paulo acitile, Abena Kristu na lelo balacitapo fimo pa kuti baicingilile ilyo baleshimikila. Mu ncende shimo balenda mu mabumba nelyo babili babili ukucila ukwenda beka. Bushe bacita shani ilyo balebacusha? Abena Kristu balishiba ukuti nangu cibe shani bakabacusha. (Yoh. 15:20; 2 Tim. 3:12) Lelo tabaibika mu kapoosa mweo. Natulande pa fyo Yesu acitile. Pa nshita imo ilyo abalemukaanya mu Yerusalemu batoolele amabwe ukuti bamupoole, “Yesu alifiseme no kufuma mwi tempele.” (Yoh. 8:59) Pa numa, ilyo abaYuda balepanga ukumwipaya, “Yesu tale-enda apabuuta mu baYuda, lelo afumine kulya no kuya ku mpanga yali mupepi na matololo.” (Yoh. 11:54) Yesu alecitapo fimo pa kuti aicingilile nga ca kuti ukucite ifyo takupusene ne fyo Lesa alefwaya ukuti acite. Na Bena Kristu lelo balacita cimo cine.—Mat. 10:16.

12, 13. (a) Bushe aba mu cilonganino baumfwile shani ilyo Yutuki abuushiwe? (b) Lisubilo nshi ilyaba mu Baibolo ilisansamusha bonse abafwilwa abantu babo?

¹² Paulo na banankwe balyendele bonse capamo ukupita mu Makedonia, lyena cimoneka kwati pa numa balipaatukene. Bafwile baishilekumana na kabili mu Troa.d Baibolo itila: ‘Bafikile mu Troa mu nshiku shisano.’e (Imil. 20:6) Ni mu Troa e mo Yutuki abuushiwe nge fyo twacisambilila ku kubangilila kwa cino cipandwa. Elenganyeni ifyo aba bwananyina baumfwile ilyo bamwene munyinabo Yutuki abuushiwa! Baibolo ishimika ukuti, “balisansamwike apakalamba.”—Imil. 20:12.

¹³ Kwena ifipapwa fya musango yo taficitika muno nshiku. Lelo abafwilwa abantu babo ‘balasansamushiwa apakalamba’ ilyo babelenga pe subilo lya kubuushiwa ilyaba mu Baibolo. (Yoh. 5:28, 29) Pa mulandu wa kutila Yutuki tali uwapwililika, alifwile na kabili. (Rom. 6:23) Lelo bonse abakabuushiwa mu calo cipya bakekalilila umuyayaya! Na kabili bonse ababuushiwa ukuyateka pamo na Kristu mu muulu tabakafwe na kabili. (1 Kor. 15:51-53) Abena Kristu abasubwa nelyo “impaanga shimbi” bafwile ‘ukusansamuka apakalamba’ pantu kwaliba ukubuuka.—Yoh. 10:16.

14. Finshi Paulo aebele baeluda ba ku Efese ilyo bakumene pa Milete?

¹⁴ Paulo pamo nabo ali nabo bafumine ku Troa baile ku Aso, na ku Mitulene na ku Kio, na ku Samo e lyo na ku Milete. Paulo alefwaisha sana ukufika bwangu ku Yerusalemu pantu alefwaya ukufika ilyo bashilatendeka ukusefya Umutebeto wa Pentekoste. Ici e calengele ukuti anine ubwato ubushaiminine mu Efese ilyo aleya ku Yerusalemu. Nangu ca kutila Paulo alipamfiwe ifyo, pa nshita imo ine alefwaya ukulanda na baeluda ba ku Efese. E mulandu wine abebele ukuti bakakumane pa Milete. (Imil. 20:13-17) Ilyo baeluda ba ku Efese bafikile, Paulo abebele ukutila: “Ukufuma pa bushiku bwa ntanshi ubo naingile mu citungu ca Asia, mwalishiba bwino ifyo naikele na imwe inshita yonse, nalebombela Shikulwifwe mu kuicefya konse na mu kulila ifilamba, na mu macushi ayalemponena pa mulandu wa mapange ya baYuda ayo balempangila; kabili nshashimunwike ukumweba conse ica kumwafwa nangu ukumusambilisha pa bantu na ku ng’anda ne ng’anda. Lelo naleshimikila sana abaYuda na baGriki ukubakonkomesha ukuti balapile kuli Lesa no kutetekela Shikulwifwe Yesu.”—Imil. 20:18-21.

15. Busuma nshi ubwaba mu kushimikila ku ng’anda ne ng’anda?

¹⁵ Muno nshiku tulabomfya inshila ishalekanalekana pa kushimikila imbila nsuma. Nga fintu Paulo acitile tuleesha na maka ukuya uko twingasanga abantu, pa fitesheni, mu misebo umupita sana abantu, nelyo pa maliketi. Lelo ukushimikila ku ng’anda ne ng’anda e nshila Inte sha kwa Yehova babomfya sana. Mulandu nshi? Umulandu umo wa kuti ukushimikila ku ng’anda ne ng’anda kulenga abantu bonse ukukwata ishuko lya kumfwa ubukombe bwa Bufumu libili libili, kabili kulanga fye ukuti Lesa takwata akapaatulula. Na kabili kulenga abantu abatemwa Icebo ca kwa Lesa ukwafwiwa bwino bwino. E lyo kabili ukushimikila ku ng’anda ne ng’anda kulalenga uuleshimikila ukushipikisha e lyo ne citetekelo cakwe cilakoselako. Ca cine Abena Kristu ba cine pali lelo babeshibila ku fyo bacincila mu mulimo wa kusambilisha “pa bantu na ku ng’anda ne ng’anda.”

16, 17. Bushe Paulo alangile shani ukuti tali na mwenso, kabili Abena Kristu kuti bapashanya shani ifyo acitile?

¹⁶ Paulo alondolwelele baeluda ba ku Efese ukutila taishibe ifyali no kumuponena ku Yerusalemu. Abebele ati: “Lelo umweo wandi nshiumona ukuti walicindama, ine kulila fye napwisha ulubilo lwandi no mulimo uo napeelwe kuli Shikulu Yesu, uwa kubila sana imbila nsuma iya cikuuku ca kwa Lesa.” (Imil. 20:24) Paulo takwete mwenso, talefwaya icili conse, nampo nga kulwalilila nelyo ukukaanya ukufuma ku bantu ukumulesha ukupwishishisha umulimo wakwe.

¹⁷ Na muno nshiku mwine Abena Kristu balashipikisha amafya ayalekanalekana. Bamo balabakaanya no kubacusha ku mabuteko. E lyo bambi nabo balashipikisha amalwele ya mutatakuya nelyo ukupopomenwa. Abacaice abengi balabapatikisha ku banabo pa sukulu ukucita fimo ifyabipa. Lelo te mulandu ne fintu fyalekanalekana ifyo bapitamo, Inte sha kwa Yehova bena balashipikisha nge fyo Paulo ashipikishe. Bapampamina fye pa “kubila sana imbila nsuma.”

18. Bushe Paulo acitile shani pa kuti ekwata umulandu wa mulopa, kabili baeluda ba ku Efese nabo bali no kucita finshi?

¹⁸ Paulo lyena afundile baeluda ba ku Efese ukwabula ukubapita mu mbali, abebele ukuti balecita filya fine alecita. Ica kubalilapo fye abebele ukuti nalimo uyu e muku wa kulekeleshako ukumumona. Lyena abebele ati: “Ndi wa kaele ku mulopa wa bantu bonse, pantu nshashimunwike ukulanda kuli imwe ukupanga konse ukwa kwa Lesa.” Nomba bushe baeluda ba ku Efese bali no kupashanya shani Paulo pa kuti babe aba kaele ku mulopa wa bantu? Abebele ati: “Muleisakamana mwe bene, kabili mulesakamana no mukuni onse, uo umupashi wa mushilo wamubikapo ukuba bakangalila, ku kucema icilonganino ca kwa Lesa, ico ashitile mu mulopa wa Mwana wakwe.” (Imil. 20:26-28) Paulo abasokele no kutila “imimbulu iikali” ikengilila umukuni kabili ‘ikalasambilisha ifyanyongana pa kuti yongole abasambi, ilebakonka.’ Nomba finshi baeluda bali no kucita? Paulo abasokele ukuti, “mulelola, no kwibukisha ukuti pa myaka itatu, ubushiku na kasuba, nshalekele ukukonkomesha umo na umo kabili nalelililapo ne filamba.”—Imil. 20:29-31.

19. Finshi fyacitike ku kupwa kwa nshita ya batumwa, kabili ifi fyacitike fyalengele ukuti kube finshi mu myaka yakonkelepo?

¹⁹ “Imimbulu iikali” yaingilile umukuni ku kupwa kwa nshita ya batumwa. Nalimo muli ba 98 C.E., umutumwa Yohane alembele ukutila: “E ko bali bamukaanya Kristu abengi; . . . Bafumine muli ifwe, lelo tabaali abena mwesu; pantu ababa abena mwesu, nga baikalilile pamo na ifwe.” (1 Yoh. 2:18, 19) Ilyo calefika muli ba 200 C.E., ubusangu bwalikulile ica kuti calengele kube na bashimapepo mu filonganino ifyaleitunga ukuba Abena Kristu. Kabili mu 300 C.E., Kateka Konstantino asuminishe ukuti kube ifi filonganino fya mapepo. Apo balitendeke ukusefyako imitebeto no kulakonka intambi ishafumine ku basenshi no kulenga filemoneka kwati fya buKristu, kanshi bashimapepo balelanda “ifyanyongana.” Ifyafumine muli bulya busangu filamoneka na nomba mu fisambilisho e lyo ne fyo abaitunga ukutila Bena Kristu bacita.

20, 21. Bushe Paulo alangile shani ukuti aliitemenwe ukubombela aba bwananyina, kabili bushe baeluda muno nshiku bacita shani nge fyo Paulo acitile?

²⁰ Paulo aali uwapusanako na balya bantu abali no kulaliila umukuni amasuku pa mutwe mu myaka yali no kukonkapo. Paulo alebombesha pa kuti aleisakamana umwine mu mikalile pantu talefwaya ukuti abali mu cilonganino e bo balemusakamana. Paulo talebombela aba bwananyina pa kuti anonke. Aebele baeluda ba ku Efese ukuitemenwa abene ukulabombela aba mu cilonganino. Atile: ‘Mufwile ukulaafwa abanaka, kabili mufwile ukwibukisha amashiwi ya kwa Shikulu Yesu, uwasosele umwine ati, “Mwaba insansa ishingi mu kupeela ukucila ishaba mu kupokelela.”’—Imil. 20:35.

²¹ Ukupala fintu Paulo acitile, baeluda nabo muno nshiku balaitemenwa ukubombela bamunyinabo. Ici calipusanako sana na bashimapepo mu filonganino ifiitunga ukuba Abena Kristu abaliila abantu babo indalama. Lelo Abena Kristu ba cine abapeelwa umulimo wa “kucema icilonganino ca kwa Lesa” babomba uyu mulimo ukwabula ukuliila bamunyinabo. Aba mu cilonganino ca Bena Kristu ba cine tabaibililika kabili tabakwata cilumba, pantu bonse ‘abaifwaila abene ubukata’ tabakatunguluke. (Amapi. 25:27) Ukuituntumba kulenga fye umuntu ukusaalulwa.—Amapi. 11:2.

22. Finshi fyalengele ukuti baeluda ba ku Efese batemwe Paulo?

²² Ukutemwa kwa cine cine uko Paulo alangile aba bwananyina kwalengele bamutemwe. Ca cine ilyo alebasha, “bonse balilile nga nshi, kabili bakumbatile Paulo no kumutomona.” (Imil. 20:37, 38) Abena Kristu balatasha sana no kutemwa bonse ababa nga Paulo, abaipeela no mweo onse ukubombela umukuni. Nomba pa numa ya kulanshanya pa fisuma ifyo Paulo acitile, bushe tamulesuminisha ukutila Paulo taleituntumba nelyo ukukukumya fye ilyo atile: “Ndi wa kaele ku mulopa wa bantu bonse”?—Imil. 20:26.