Bushe Umuntu nga Afwa Ninshi Calala Capwa?

NALIMO takwaba icipusho icapesha abantu amano kabili ico abengi balandapo sana nge cipusho citila, ‘cinshi cicitika nga twafwa?’ Pa myaka iingi, abantu abacenjela sana balitontonkanyapo pali ici cipusho. Lelo mu kufwailisha kwa aba bantu mwafuma fye amalyashi ya bufi.

Nga Baibolo yena cinshi isambilisha pa mfwa? Limbi bamo kuti batila Baibolo nayo tailanda icishinka pa mfwa e lyo ne cicitika ku muntu nga afwa. Lelo ukulanda fye icishinka, tulingile ukwishiba ukuti ukupusanapusana kwa fyo abantu balanda pa mfwa kwalenga abantu ababa mu filonganino fya mapepo ifingi ukusambilisha ifya bufi ifyo Baibolo ishilanda. Nga mwakonka fye ifyo Baibolo isambilisha, mukasanga ukuti ifyo isambilisha fya cine kabili filapeela ne subilo.

Ifyo Mwali Ilyo Tamulabako

Ku ca kumwenako, na tulande pa malembo yabili ayo Imfumu Solomone yalembele ayali mu cipande cifumineko. Ayo malembo yalalondolola bwino bwino ukutila abantu balafwa kabili tabeshiba akantu nangu kamo. Inama nasho shilafwa kabili tashishiba akantu nangu kamo. Kanshi e mulandu wine Baibolo ilandila ukuti, umuntu nga afwa tabomba akantu nangu kamo, tomfwa nangu cimo, kabili tatontonkanya icili conse.—Lukala Milandu 9:5, 6, 10.

Bushe kuti mwafilwa ukusumina aya mashiwi? Tontonkanyeni pali ici: Bushe umuntu aba shani ilyo talaba no bumi? Bushe mwali kwi ilyo abafyashi benu bashilamufyala? Nga ca kuti umuntu alikwata icintu cimo icipusuka imfwa, bushe ico cine cintu ciba kwi ilyo uyo muntu bashilamwimita? Ukulanda fye icine, takwaba ifyo mwibukisha ilyo mushaliko. Ilyo abafyashi benu bashilamwimita tamwaliko. Ifyo fine e fyo caba.

Kanshi kuti twasondwelela ukuti nga twafwa tatwishiba akantu nangu kamo tuba fye filya fine cali ilyo tushilabako. E fyo na Lesa aebele Adamu ilyo abembwike ukuti: “Pantu uli lukungu, kabili ku lukungu e ko ukabwelela.” (Ukutendeka 3:19) Imfwa ya muntu tayapusana ku mfwa ya nama. Ilyo Baibolo ilanda pa fyo abafwa baaba itila: “Umuntu tacila nama.”—Lukala Milandu 3:19, 20.

Bushe ici cipilibula ukuti umuntu afwile fye ukwikala imyaka inono e lyo nga afwa ninshi calala capwa? Nelyo bushe kwaliba icikacitika ku bantu abafwa? Tontonkanyeni pali ifi ifyakonkapo.

Fwe Bantu Tatufwaya Ukufwa

Umuntu uli onse fye cilamukosela ukulanda pa mfwa. Ilingi line abengi tabafwaya ukulanda pa mfwa yabo nelyo ukutontonkanyapo fye. Lelo, balatamba pa TV nelyo ukutamba amafilimu ayengi nga nshi umo abantu bakwelenganya bafwa mu nshila ishalekanalekana. Kabili balomfwa no kutamba imfwa sha bantu ba cine cine mu fya kusabankanishishamo amalyashi.

Ici cilalenga abantu ukukanabikako amano sana nga uufwile te lupwa lwabo. Nomba ilyo lupwa lwesu nangu umunensu afwa nelyo ni fwe twalafwa, e lyo cimoneka ifyo imfwa yabipa. Icilenga tuleyumfwa ifyo ni co fwe bantu tulafwaisha ukuba abomi inshita yonse fye. Na kabili tulatontonkanya ne fyo tulefwaya ukucita ku ntanshi kabili tufwaya ukwikala umuyayaya. Imfumu Solomone yalembele ukuti Lesa “abika ne nshita ya muyayaya mu mitima ya bantu.” (Lukala Milandu 3:11) Nga tapali ifilubene ifwe bonse tulafwaya ukuba no bumi bwa muyayaya, tufwaya ubumi ubwabula impela. Takwaba icilanga ukuti inama nasho shilafwaisha ukwikala ukwabula ukufwa. Tashitontonkanyapo pa fya ku ntanshi.

Bongobongo wa Bantu Alikwata Sana Amaka

Abantu balafwaisha ukukanafwa, kabili balikwata amaka aya kubomba ifintu inshita yonse, e lyo kuti bacite fyo ku ciyayaya. Cimoneka kwati bongobongo wa bantu alikwata sana amaka, kuti yatwalilila fye ukusambilila ifintu. Calisangwa ukuti, takwaba icili conse ico bengalinganya kuli bongobongo wa muntu pantu yalipikana sana, kabili yalikwatisha amaka ica kuti nangu icintu cabipa cacitika bongobongo ilalabako bwangu no kupola bwangu. Fwe bantu twalipusanako ku nama pantu tulatontonkanya no kwishiba umo ifintu filolele. Finono fye ifyo basayantisti baishiba pa maka bongobongo wa muntu akwata.

Bongobongo ilatwalilila ukubomba bwino nangu ilyo tuleya tulekota. Basayantisti abasambilila pa fyo imishipa shibomba na basambilila ukutila ukukota takonaula ifilundwa ifingi ifya bongobongo. Ababomba mu kabungwe ka The Franklin Institute’s Center for Innovation in Science Learning abafwailisha pa fyo bongobongo abomba balondolwele ukuti: “Bongobongo wa muntu alatwalilila ukupanga imishipa. Nangu umuntu akote shani, bongobongo kuti yapanga insandensande sha ku mishipa. Ilingi line icilenga bongobongo ukuleka ukubomba bwino kulwala. Lelo icilenga abakalamba ukukwata icilafi, kukanabomba sana imilimo no kufilwa ukubomfya sana bongobongo yabo.”

Mukwai ico tulelandapo ca kutila, nga tulebomfya bongobongo sana kabili tatulelwala kuti yatwalilila fye ukubomba ku ciyayaya. James Watson uwasambilila ifya bumi, kabili uwaba pa basangile DNA ifyo yaba atile, “‘Bongobongo’ e cintu capikana sana pa fintu fyonse ifyo twasambililapo mu bubumbo bonse.’” Gerald Edelman uwasambilila sana ifya mishipa alondolola mwi buuku lyakwe ukutila kuli bongobongo kwaliba ulubali lumo ulwacepa sana kwati mutwe wa macisa, ulu lubali “lwalikwata imishipa iingi nga nshi ukufika nalimo kuli 1 bilioni iyalundinkana, ica kuti nga kulemba te kuti tulemba pantu minshipendwa.”

Bushe caliba fye bwino ukutontonkanya ukuti umuntu afwile ukulaikala fye imyaka inono apo akwata bongobongo wa musango uyo? Te kuti cibe bwino ukutontonkanya ifyo. Kuti caba kwati kubomfya ishitima ilyakwata injini ya maka sana kabili iya matolokoshi ayengi e lyo basendelamo fye aka mucanga pa ntamfu iipi sana. Nga kanshi, mulandu nshi abantu bakwatila amaka ya musango yo aya kutontonkanya e lyo no kusambilila ifintu? Bushe nalimo, abantu ukupusanako ku nama tabafwile ukulafwa? Bushe abantu bapangilwe ukwikala ku ciyayaya?

Uwatupeela Ubumi Alitulaya

Icilenga tulande ukuti: Abantu babumbilwe ukwikala imyaka iingi nga nshi ukucila fye na pa myaka 70 nelyo 80 ni co fwe bantu tulafwaisha sana ukwikala abomi e lyo no kufwaisha ukwishiba ifintu. Ici cishinka na kabili citulenga ukusumina ukuti: Kwaliba Kalenga, Lesa Uwabumbile ifintu fyonse. Amafunde ayashaluka ayo ifya mu muulu fikonka, e lyo no kupikana fye ukwa fya mweo pe sonde kutulenga ukushininkisha ukuti kwaliba Kabumba.

Nomba nga ca kuti Lesa atupangile na maka ya kwikala ku ciyayaya, mulandu nshi tufwila? Kabili cinshi cicitika nga twafwa? Bushe Lesa alafwaya ukubuusha abafwa? Kanshi kuti twatila Lesa uwakwatisha amaka na mano e wingatweba fye ifyasuko kuli ifi fipusho, nakuba alyasuka kale ifi fipusho. Nomba natulande pa fyebo fyakonkapo:

◼ Lesa talefwaya ukuti abantu bakalefwa. Pa muku wa kubalilapo uo Baibolo yalanda pa mfwa, tayalanda ukuti Lesa alefwaya abantu ukulafwa. Ibuuku lya Ukutendeka lisosa ukutila, ifyo Lesa aeseshe Adamu na Efa pa kuti balange nampo nga balimutemenwe, kabili nga bali aba cishinka kuli ena tacayafishe na kukonka. Abebele ukukanalya ku cimuti cimo fye. Atile: ‘Mu bushiku walyako ukufwa ukafwa.’ (Ukutendeka 2:17) Adamu na Efa bali no kufwa fye, nga ca kuti batoba ifunde lya kwa Lesa. Baibolo itila aba bantu tabaumfwilile Lesa, e co balifwile. Ifi fine e fyo ulubembu ne mfwa fyaishile ku bantunse.

◼ Baibolo ilinganya imfwa ku kulaala utulo. Ilanda pa ‘kulaalo twa mfwa.’ (Amalumbo 13:3) Ilyo Yesu ashilabuusha umunankwe Lasaro, aebele abasambi bakwe ukuti: “Lasaro nalaalo tulo, lelo ndeya ku kumubuusha.” Ifyo fine e fyo Yesu acitile kabili alimubuushishe! Baibolo ilondolola ukuti ilyo amwitile, “[Lasaro] uwafwile alifumine ku nse,” aali umumi na kabili!—Yohane 11:11, 38-44.

Mulandu nshi Yesu apashanishishe imfwa ku kulaala utulo? Ni co umuntu uuleele takwata amaka ya kucita akantu nangu kamo. Nga ali mutulo twine twine, teshiba ifilecitika nelyo ifyo inshita ilepita. Tomfwa bukali nelyo ukucula. E fyo caba na ku muntu uwafwa, teshiba icili conse kabili tacita nangu cimo. Nomba lekeni tumone na kabili ifyo imfwa yapalana ku kulaala utulo. Ilyo umuntu alaala tuleshiba ukuti alabuuka. Baibolo nayo itila e fikacitika na ku bantu abafwa.

Kabumba wesu alaya ukuti: ‘Bushe ndebashita mbafumye mu maka ya ku Mbo? Bushe ku mfwa e ko ndebalubula? Fili kwi ifikuko fyobe, we Mfwa? Ali kwi pumpunta obe, we ku Mbo?’ (Hosea 13:14) Ukusesema kwa mu Baibolo na kumbi kutila Lesa “akamine mfwa ukumina kwa pe. Shikulu Yehova akafuuta ne filamba pa finso fyonse.” (Esaya 25:8) Ukubwesha abantu abafwa ku bumi e kwitwa ukuti ukubuuka.

◼ Bushe abakabuuka bakekala kwi? Nge fyo tulandilepo kale, abantu tabafwaya ukufwa. Bushe ni kwi mwingatemwa ukwikala ku ciyayaya? Bushe kuti mwatemwa ukwishiba ukuti nga mwafwa icintu cimo icishifwa cikafuma muli imwe no kutwalilila ukwikala ukuli konse fye nge fyo aba macalici yamo basambilisha? Bushe kuti mwatemwa ukutwalilila abomi, mu muntu umbi ukwabula no kulaibukisha ifyo mwali ilyo mushilafwa? Bushe kuti mwatemwa ukuti mu kabuukile mu cinama nelyo icimuti? Nga mwali no kusalapo, bushe kuti mwasalapo ukwikala ku ncende ukushaba ifintu ifilenga abantu ukuba ne nsansa?

Nga ca kuti ifintu fili fye bwino, bushe kuti mwatemwa ukwikala muli paradise pe sonde? Ifyo fine e fyo Lesa atulaya mu Baibolo ukuti tukekale umuyayaya pano pene pe sonde. Lesa apangile isonde ukuti abantu abamutemwa kabili abamubombela bakekalemo ku ciyayaya kabili bakabe ne nsansa. Uyu e mulandu wine Baibolo ilandila ukuti: “Abalungama bakapyaninine calo, no kwikalamo inshiku pe.”—Amalumbo 37:29; Esaya 45:18; 65:21-24.

◼ Bushe ni lilali abantu bakabuuka? Apo ukufwa bakupashanya ku kulaala utulo, kanshi ukubuuka ilingi line takucitika ilyo line fye umuntu afwa. Kufwile ukuba inshita ya “kulaala.” Ne yi nshita ni ilya umuntu aba na fwa ukufika fye na ku nshita lintu abuushiwa. Yobo uo Baibolo ilandapo aipwishe ukuti: “Umuntu uwafwa, nga engaba no mweo kabili?”  Lyena ayaswike ukutila: ‘Nkalindilila [mu nshiishi] kukasuke akwiso kupepemuka kwandi; [Lesa] nga aita, na ine nkasuka.’ (Yobo 14:14, 15) Ala cikawama nga nshi ilyo iyo nshita ikafika, lintu Yehova akabuusha abafwa pa kuti bakabe pamo na batemwikwa babo na kabili!

Tatufwile Ukuba no Mwenso

Kwena ifyo Baibolo yatulaya tafilenga umwenso onse uo twakwata uwakutiine mfwa ukupwa. Lyonse tulatiina ukufwa kabili imfwa ilatusakamika. Ca cine kuti mwalatiina ukuti abo mwatemwa kuti bafwa. Na kabili ca cifyalilwa fye ukutiina ifyo abatemwikwa benu bakashala balecula nga mwafwa.

Nangu cibe fyo Baibolo ilalondolola ifyo abantu baba ilyo bafwa, ne ci cilalenga twilatiina imfwa. Tatufwile ukutiina ukuti kwaliba ifibanda ificusha abantu mu mulilo uo batila helo nelyo umulilo wa pe. Tatufwile no kutiina icalo ca mipashi uko batila imyeo ya bantu bafwa ilulumba ku ciyayaya. Na kabili tatufwile ukutiina ukuti abantu nga bafwa ninshi calala capwa tabakabeko na kabili. Nomba, mulandu nshi tushifwile ukutiinina? Ni co Lesa talaba nangu fimo kabili alilaya ukuti akabuusha abafwa ababa mu cibukisho cakwe pa kuti bakekale pano pe sonde na kabili. Kuti twashininkisha ukuti e fyo cikaba pantu Baibolo itila: “Lesa atubela Lesa wa kupusushapususha, na kuli Yehova Shikulu e kwabo mwa kufumina ku mfwa.”—Amalumbo 68:20.

[Amashiwi pe bula 21]

“Pantu uli lukungu, kabili ku lukungu e ko ukabwelela.”—Ukutendeka 3:19

[Amashiwi pe bula 22]

“[Lesa] abika ne nshita ya muyayaya mu mitima ya bantu.”—Lukala Milandu 3:11

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 24]

IFIPUSHO PA MFWA FYAYASUKWA

Muli fino fipande tatulandile pa fipusho fyonse ifyo abantu bepusha pa mfwa e lyo na pa kubuuka. Abengi balisanga amasuko ku mepusho bepusha pa mfwa na pa kubuuka ilyo basambilila Baibolo ne Nte sha kwa Yehova. Na imwe tulemukoselesha ukusambilila Baibolo nabo. Pe samba pali amepusho yamo ayo mwingasanga amasuko:

◼ Bushe Baibolo ilosha mwi nga yalanda pali “helo” e lyo na pali “bemba wa mulilo”?

◼ Bushe nga ca kutila takwaba umulilo wa helo nangu umulilo wa pe, ninshi abantu ababipa bakabakanda shani?

◼ Baibolo ilanda ukuti umupashi ulafuma mu mubili wa muntu nga afwa, bushe uyu mupashi e cinshi?

◼ Mulandu nshi abantu abengi balandila ukuti balalanda na bafwa?

◼ Bushe ishiwi lya kuti “umweo” lipilibula cinshi mu Baibolo?

◼ Ni lilali abantu bakabushiwa no kwikala mu Paradise?

◼ Bushe abantu bonse abafwa bakabushiwa te mulandu ne fyo baali ilyo bashilafwa?

Mukwai moneni ibula lya kulekeleshako muli ino magazini pa kuti mwishibe ifyo mwingasanga ifyasuko ifya mu Baibolo kuli aya mepusho.

[Icikope pe bula 23]

Yesu alandile ukuti aali no “kubuusha” [Lasaro]

[Icikope pe bula 24, 25]

Ala cikawama nga nshi ilyo tukamona abo twatemwa babuuka!