Abantu Bonse Bakakwata Amayanda Ayasuma!
KU NSE ya musumba wa Nairobi, mu Kenya, kwaba icifulo citwa Gigiri icisuma sana icakwata amahekita 56. Ici cifulo, ca baUnited Nations, kabili apa pene e paaba na maofesi yakalamba aya ba UN-HABITAT. Iyi ncende ilangilila fye ifyo ifyalo fyaipeelesha ukupwisha ubwafya bwa mayanda. Nga mulepita mu kashila ketwa ati Gigiri Nature Trail muli ici cifulo, kuti mwamona ukuti fingi fingacitwa nga ca kuti abantu babombesha kabili ne ndalama e po shili. Ici cifulo apashali nangu kamo kale, nomba caba cifulo icisuma apo ababomfi na balendo batushisha no kwangala.
Lelo, bakilomita abanono fye ukufuma apa, paba komboni yawayawaya iipya, lelo iilekula bwangu. Ili komboni, lilaleta ubulanda, pantu lilenga twamona ifyo ubwafya bwa mayanda bwakula. Amayanda yaba apa yakuulwa ne loba, utumuti, na malata, kabili yaba fye bamita 4 mu butali na bamita 4 mu bwipi. Mu tushila na mo mulanuka icibi pantu mwalikalila amenshi ya fiko. Abekala muli uyu mushi balalipila indalama ishingi isha kusonkela amenshi ukucila ne sho abantu ku United States balipila. Abantu mupepi na 40,000 abekala muli iyi ncende baba mu myaka ya ba20 na 30. Te kutila banang’ani nelyo tabakwata maka ya kubomba. Baisa kuno ku kufwaya incito mu musumba wa Nairobi uwaba mupepi.
Bakateka ba calo bena ilyo balelanshanya ifyo bengafwa abaume, abanakashi, na baice abashakwata pa kuuma ukuboko, abekala mupepi fye, balongana muli iyi ncende ya busaka, umwaba fyonse ififwaikwa, kabili iyakwata ulubansa ulumoneka bwino. Icishinka icikalifya umutima ico umukalamba wa kabungwe ka United Nations asosele ca kutila, “icuma muno calo e mo caba, na bantu balishiba ifyo bengafwa abekala mu makomboni yawayawaya kabili balikwata na maka ya kubafwa.” Nomba cinshi cikabilwa ukucitwa? Ba Kofi Anani basondwelele ukuti “ndesubila ukuti . . . bonse abafwile ukubombela pali ubu bwafya pamo fye na ba buteko bakatendeka ukwangwako no kubombesha pa kuti ifintu fikawame.”
Lelo bushe ico kuti cacitika? Cinshi cingacitwa pa kuti aba mu fyalo fyonse, na ba buteko belaitemwa lelo balebika umutima ku kucita ifingawamina abantu bonse? E ko aba Uwakwata ifyuma, uwaishiba ifya kucita kabili uwakwata na maka ya kupwisha ubu bwafya. Ne cacindama ca kuti wa cikuuku kabili alafwaya ukuwamya ifintu. Na kuba ukuteka kwakwe kwalitendeka kale ukubombela pa kupwisha ubu bwafya bwa kubulwa amayanda ubuli mwi sonde lyonse.
Programu Mupya uwa Mayanda
Yehova Lesa, Kabumba wesu, alilanda muli Baibolo ifyo afwaya ukucita. Alaya ukuti: “Ndelenge myulu ipya, ne calo cipya!” (Esaya 65:17) Ico cikalenga ifintu ifingi ukwaluka. “Imyulu” ipya iikalateka ikacita ifingi ifyo amabuteko yabapo nomba yafilwa ukucita. Ubufumu bwa kwa Lesa nelyo ubuteko, bukaleta ubumi busuma, bukatucingilila ku masanso, kabili bukalenga umuntu onse uukaba mu calo cipya ukucindama. Esaya alyebelwe kabela ukuti abakafwaya ukuba muli ubu bwikashi bupya bakalonganikwa “mu nshiku sha ku mpela.” (Esaya 2:1-4, NW) Kanshi ni nomba line ifintu fyalaba bwino.—Mateo 24:3-14; 2 Timote 3:1-5.
Calimoneka apabuuta tuutu mu mashiwi yaba mu fikomo fimbi ifya muli Esaya icipandwa 65, ukuti Lesa atila akapeela umuntu onse ing’anda pali ilya nshita. Atila: “Bakakuula amayanda no kwikalamo, . . . tabakakuule na bambi abekalamo.” (Esaya 65:21, 22) Elenganyeni ifyo cikawama ukuba muli paradaise, ukukwata ing’anda iisuma mulya no kwikala mu cifulo ca busaka kabili umushakabe amasanso! Nani ashifwaya ukwikala mu ncende ya ifyo? Lelo kuti mwacetekela shani ifyo Lesa alaya?
Ubulayo Mwingacetekela
Pa kutendeka, ilyo Lesa abumbile Adamu na Efa, tababikile mu matololo. Lelo ababikile mwi bala lya Edene, icifulo icisuma umwali umwela uusuma na menshi ne fya kulya ifingi. (Ukutendeka 2:8-15) Adamu bamwebele ukuti ‘mukumane pe sonde,’ te kufula ukucila mu cipimo. (Ukutendeka 1:28) Ukutula fye pa kutendeka, Lesa alefwaya umuntu onse ukuba mu cifulo ca muyano, umwali icumfwano, ne fintu ifisuma ifingi.
Pa kufika mu nshiku sha kwa Noa, abantu balicililemo ukucita ulukaakala no bulalelale, kanshi “ku menso ya kwa Lesa pano isonde palyonaike.” (Ukutendeka 6:11, 12) Bushe asuulileko fye ku fyalecitika? Iyo. Alicitilepo cimo mu kwangufyanya. Aletele Ilyeshi pano isonde ponse ilyafumishepo ububifi, pa mulandu we shina lyakwe na pa mulandu wa kwa Noa umulungami na bana bakwe. E ico, ilyo Noa afumine mu cibwato, no kuya ku ng’anda yakwe iipya, na o bamwebele ukuti, ‘bafule, bakumane pe sonde.’—Ukutendeka 9:1.
Na lintu papitile nshita, Lesa apeele abena Israele ubupyani ubo alaile Abrahamu, icikolwe cabo. Ico calo abalaile calondolwelwe ukuti “calo cisuma kabili icapabuka, . . . icilefumfumune shiba no buci.” (Ukufuma 3:8) Pa mulandu wa bucintomfwa bwabo, abena Israele balulumbile mu matololo pa myaka 40. Na lyo line, nga fintu Lesa asosele, asukile abapeele icalo umwa kwikala. Amalembo yapuutwamo yatila: “Yehova alengele kube ukutusha kuli bene ukushinguluka. . . . Tapawilepo nangu cimo ca mu fintu fyonse fisuma ifyo Yehova asosele ku ba ng’anda ya kwa Israele; conse caishilebapo.”—Yoshua 21:43-45.
Tukasuka Tukakwate Amayanda!
Kanshi, ca cine ukuti ifyo Yehova alaya muli Esaya icipandwa 65, fikacitika. Apo e Kabumba wa fintu fyonse, alikwata amaka ya kucita conse icingalenga isonde ukuwama e lyo no kufwaya kwakwe ukwa pa kutendeka ukucitika. (Esaya 40:26, 28; 55:10, 11) E lyo kabili Baibolo yalitweba ukuti alafwaya sana ukucite co. (Amalumbo 72:12, 13) Alipeele abalungami ku kale amayanda yasuma, kabili akacite co na kabili nomba line.
Na kuba, ilyo Yesu Kristu Umwana wakwe aishile pano isonde, Yesu umwine alyebele abakonshi bakwe ukupepa ukuti ‘ukufwaya kwa kwa Lesa kucitwe pano isonde nga mu muulu.’ (Mateo 6:10) Ico alelandapo ca kuti isonde likaba paradaise. (Luka 23:43) Moneni ifyo ifintu fikaba. Takwakabe amakomboni yawayawaya, ayakuulwa icikulwekulwe, takwakabe kulaala mu misebo, nelyo ukutamfiwa mu mayanda. Ala mwandini iyo ikaba ni nshita ya nsansa! Mu kuteka kwa Bufumu bwa kwa Lesa, abantu bonse bakakwata amayanda yabo!
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 28]
IFYO AMAYANDA YALI MU ISRAELE YA KALE
Abena Israele batemenwe amayanda yakuulwa na mabwe nga yalya abena Kanaani balekuula abaikele muli cilya calo pa kubala. Ne calengele ni co aya mayanda yalekosa sana ukucila yambi kabili yalebacingilila sana ku balwani. (Esaya 9:10; Amose 5:11) Lelo, mu ncende shabatama, ifibumba balefikuulila amatafwali nelyo injelwa sha kooca. Imitenge iingi yaleba iyabatama, kabili limo limo pa mutenge balekuulapo no muputule. Ilingi line pa lubansa paleba ibuku umwa kufumbika ifya kulya e lyo limo paleba ne cishima.—2 Samwele 17:18.
Mwi Funde lya kwa Mose mwali ne fipope ifingi pa kucingilila amasanso. Kwena ukucingilila amasanso e kwacindeme sana. Bali no kukuula icibumba iciipi ku mutenge wabatama pa kuti abantu belapona. Ifunde lyalenga 10 lyasokele abena Israele ukukanakumbwa ing’anda ya munabo. Onse uwashitisha ing’anda yakwe alepeelwa iciputulwa ca nshita umo engalubula iyo ng’anda pa kuti ibe yakwe na kabili.—Ukufuma 20:17; Ubwina Lebi 25:29-33; Amalango 22:8.
Mu Israele pa ng’anda balesambilililapo pali Lesa. Umufyashi umwaume maka maka alyebelwe ukusambilisha abana bakwe ukufwaya kwa kwa Lesa ilyo bekele mu mayanda yabo, kabili conse icalebomfiwa mu kupepa utulubi tacali na kusangwa mu mayanda yabo.—Amalango 6:6, 7; 7:26.
[Icikope]
Mu Israele wa pa kale, pa mayanda balecitilapo ifya ku mupashi, pamo nga Umutebeto wa Nsakwe
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 29]
AMAYANDA YA KUBALILAPO
Baibolo tayalanda nampo nga Adamu aleikala mu ng’anda. Lelo, pa Ukutendeka 4:17 patila Kaini “akuulile no mushi, no kwinike shina lya mushi Enoke, umwabele shina lya mwana wakwe umwaume.” Uyu mushi ufwile wali fye nge mishi ya ino nshita nomba wena walikwete ilinga. Ili ilembo talyalanda ifyo amayanda yali muli uyu mushi. Nakalimo mu mushi onse mwali fye aba ng’anda ya kwa Kaini.
Amatenti e yo abantu baleikalamo sana ku kale. Yabali, uwatuntwike mu bufyashi bwa kwa Kaini, etwa ati “wishi [nelyo solwesolwe] wa bekala mu mahema no kuteke fitekwa.” (Ukutendeka 4:20) Amatenti yafwile tayaleafya ukwimika nelyo ukuyakuusha.
Mu kuya kwa nshita, abantu mu misumba yalekanalekana baishibe ukukuula amayanda ayasuma sana. Ku ca kumwenako, umusumba wa Uri, umo Abramu (Abrahamu) aikeleko, ifyo basanga mu fitantaala filanga ukuti abekashi mulya balikwete amayanda ayasuma sana ayashingulwa no kupentwa, ayakwete imiputule 13 nelyo 14. Abengi bafwile baleyakumbwa aya mayanda.
[Icikope pe bula 25, 26]
Lesa alilaya abalungami amayanda ayasuma