Ubupilibulo bwa Baibolo Ubwaanene Isonde Lyonse

Lintu kasesema wa kwa Lesa Mose atendeke ukulemba Baibolo, imyaka 3,500 iyapitapo, abantu abanono, umushobo umo fye e baleibelenga. (Amalango 7:7) Icalengele fyo pantu Amalembo yaliko fye mu lulimi balelanda ulwa ciHebere. Nomba fyali no kwisaaluka ku ntanshi.

UKUSALANGANA kwa Baibolo ne mbila nsuma yabamo ukufuma ku kale caba ni pa kuti kwaliko ubupilibulo bwa pa kubala bumo, ubwa Septuagint. Mulandu nshi bapilibwilile? Bushe cine ukusoso kuti e bupilibulo ubwayanenye Baibolo pano isonde?

Bushe Ubu Bupilibulo Bwali Ubwapuutwamo?

Mu myanda ya myaka iyalenga 7 na 6 B.C.E., abaYuda abengi baali muli bunkole ku Babele. Lintu balubwike, tababwelele ku calo cabo ica Israele na Yuda. Ku baYuda abafyalilwe muli bunkole, iciHebere lwabele lulimi lwa kusambilila fye. Lintu umwanda wa myaka uwalenga butatu B.C.E., walefika, kwali abaYuda abengiko abaleikala mu Alexandria, ku Egupti. Alexandria wali e mushi wa buteko bwa baGriki abakamamo na menshi. AbaYuda baleikala kulya bamwene fyo kuti cawama sana ukupilibwila Amalembo ya Mushilo mu ciGriki pantu e co balelanda mu cifyalilwa.

Ubukombe bwapuutwamo ubwaba mu Baibolo bwaliko fye mu ciHebere, lelo imbali sha Baibolo fye ishinono e shaliko mu ciAramaic icapalene sana ne ciHebere, ukufikila fye pali yi nshita batendeke ukupilibwila mu ciGriki. Bushe ukupilibwila Icebo ca kwa Lesa mu lulimi lumbi kwali no kutompola amaka ya ciko aya kupuutwamo na bulesa, nangu fye limbi ukulembelamo fye ne fya bufi? Bushe abaYuda abo Lesa asekeeshe Icebo capuutwamo bali no kulekapo fye ukumona cileonaika pa kulacipilibwila mu ndimi shimbi?—Ilumbo 147:19,20; Abena Roma 3:1,2.

Ukutontonkanyo kuti ukupilibula kukonaula Baibolo e calengele bene ukulatiina. Nomba mu kupita kwa nshita casangilwe ukuti caliwemepo ukupilibula ukucila ukuleka Baibolo ukuba fye mu lulimi ulo na baYuda bene bashingabelenga. Balipingwilepo ukupilibula Torah mu ciGriki e kutila amabuuku yakwambilapo yasano ayalembelwe na Mose. Takwaba no washimikapo ifyalondoloka pa fyo imipilibwile yali. Ifyaba muli Letter of Aristeas fyena fitila kateka waleikala ku Egupti, Ptolemy II (uwalipo ukufuma 285—246 B.C.E.,) e walandile fyo alefwaya ukumupilibwila Pentateuch (nelyo Torah) mu ciGriki pa kuti akamubike mu laibrare wakwe uwa cifumu. Aitile abaYuda 72 abasoma abafumine ku Israele ukuya ku Egupti. E bailemupilibwila mu nshiku 72. E lyo babelengele ku baYuda, batile imipilibwile yali iisuma nga nshi kabili tamwali filubo. Pa kufwaisha ukuwaminisha ili lyashi pa numa balundilemo no kutila bonse balya bakapilibula 72 baleikala fye umo umo pa kupilibula, tapaali uwalemonako ku munankwe, nomba bapilibwile fye fimo fiine, nangu mwapenda ifilembo fyaali fye cimo ciine. Uyu Baibolo baishiletendeka ukumwita ukuti Septuagint, ishiwi lya ciLatin ilyalola mu kuti “70”, pa mulandu wa bakapilibula 72.

Abasambilila abengi aba pali ndakai balisumina ukuti ifyalembwa fya Letter of Aristeas te kuti tuficetekelemo sana. Basumine fyo te Ptolemy II uwalandile ukuti bapilibule Baibolo, lelo cali ni bakateka ba ciYuda aba mu Alexandria. Lelo kwena, ifyalembele umuYuda wasomene amano ya buntunse uwa mu Alexandria Philo, e lyo na Josephus uwali kalemba wa fyalecitika mu baYuda, ukubikapo fye ne fyaba muli Talmud, fyonse fishinina fye ukuti abaYuda baliko mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, bonse bamwene Septuagint ifyo aali uwapuutwamo ukulingana fye na Malembo ya pa kubala. Cimoneke fyo ico balekoselesesha sana ukuti Septuagint aali uwapuutwamo ni pa kweba ati abaYuda bonse pe sonde bakacindike yalya Malembo.

Nangu libe ishina Septuagint lyalelosha ku Malembo yonse aya ciHebere, mabuku fye yasano aya kwa Mose e yapilibwilwe mu kubalilapo. Amabuuku yasheleko bayapilibwile imyaka ukucila pali 100 pa numa. Kanshi Septuagint tapilibwilwe fye pa muku umo, lelo alebombelwapo panono panono. Bakapilibula balipusene mu mano na mu fyo baishibe iciHebere. Amabuuku ayengi bayapilibwile ukulakonkamo fye kwati balelemba mu ciHebere, e lyo bambi baaleyepifya sana. Yamo yamo ayo balembele ayatali na yepi e po yaba na nomba. Lintu umwanda wa myaka uwalenga ibili B.C.E walepwa, Amalembo ya ciHebere yonse yalilembelwe mu ciGriki. Te mulandu no kukanawamisha kwa mipilibwile, ukupilibwila Amalembo ya ciHebere mu ciGriki, kwafuminemo ifingi nga nshi ukucila sana pa fyo abalepilibula balemona.

Bushe Yafete Alikelepo mu Matenti ya kwa Shemu?

Pa kulanda pa fyaba muli Septuagint, muli Talmud balembamo amashiwi yaba pa Ukutendeka 9:27 aya kuti: “Yafete. . . ekale mu mahema ya kwa Shemu.” (Megillah 9b, muli Talmud wa bena Babele) Muli Talmud babomfya insoselo ye pinda ukulondololo kuti pa mulandu no busuma bwa lulimi lwa ciGriki, Septuagint omfwike fyo atwebo kuti Yafete (uwafyele Javan icikolwe ca baGriki) alikelepo mu matenti ya kwa Shemu (icikolwe ca mushobo wa bena Israele). Lelo kwena kuti twatila nga kumfwa ifilanda Septuagint, ninshi Shemu e waikele mu matenti ya kwa Yafete. Kuti caba shani fyo?

Ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga ine B.C.E., lintu Alexander Mukalamba acandiile fyalo ifingi, abaGriki balibombeshe nga nshi ukufisha apatali ululimi ne ntambi sha ciGriki, ukufitwala ku fyalo fyonse umo batendeke ukulateka. Uyu kampeni baimishe balemwita abati uwa kwalwila abantu ku bwina Hela. AbaYuda bamwene fyo intambi shabo shonse kuti shaloba. Yalya mano ya baGriki aya kufwayo kwalwila abantu bonse ku kulakonka intambi sha ciGriki ayabomba, imipepele ya baYuda nga yalyonaike. Bushe ubu bwafya baali no kubucimfya shani?

Ukulanda pa fimoneka kwati e fyo abaYuda baletontonkanya pa kupilibula Septuagint, kapilibula wa Baibolo umuYuda Max Margolis atila: “Nga twatila abaYuda e balandile ukuti kube ukupilibula, ninshi bafwile pali apo baiminine, pa kufwayo kuti Amafunde ya ciYuda yakeshibikwe ku Bena fyalo, e kuti bakashininkishe fyo kanshi intambi sha baYuda shalipusene sana na mano ya bena Hela [abaGriki].” Ukupilibwila Amalembo ya ciHebere mu lulimi lwa ciGriki ulo abantu abengi baleumfwa, kanshi e mano abaYuda bapangile ku kusungilamo intambi shabo no kuti abaGriki bene na bo bamo bakasanguke abaYuda.

Kampeni wa kwa Alexander uwa kufwaya ukwalula abantu bonse ukuba abena Hela, alengele abantu abengi mu fyalo fya kutali ukusambilila ukulande ciGriki. Libe balipokele kale no bufumu bwa kwa Alexander ku bena Roma, iciGriki icaishibikwe sana, (nelyo, iciKoine) e co abantu balelanda mu fyalo ifingi pa kumfwana kwa mu bwikashi na makwebo. Te mulandu kwali kubombesha kwa baYuda nangu fyacitike fye, bwangu bwangu abashili baYuda abo kale bashaishibepo fye nelyo kamo pali Lesa na Malango ya baYuda, basambilile Amalembo ya ciHebere ukufuma mu bupilibulo bwa Septuagint. Ifyo caishileba kuti mwapapa sana.

Insangu na Baletiina Lesa

Umwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E ushifika fye, kalemba Philo atile: “Ukuyemba na bukatebebe bwa mafunde ya kwa Mose tafyacindikwa fye ku baYuda beka, lelo na ku bantu ba mu fyalo fyonse.” Ukulanda pa baYuda baleikala ku nse ya Palestine mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, kalemba wa fyalecitika akale umuYuda Joseph Klausner atila: “Katwishi fye ifyo cingaba pa kusumina ukuti amamilioni ya baYuda bafule fi bonse bafumine kuli ka Palestine kacepa filya. Tapali uwingakaano kuti icalenga aba bantu ukufule fi pantu mwalisa abaume na banakashi abengi nga nshi insangu.”

Lelo kwena nangu aba bakalemba batwebekeshe fi, tabapwile ukupeela ifishinka fyonse. Profesa wa malyashi ya kale aya baYuda, uwali kalemba Shaye J. D Cohen, atila: “Mu mwanda wa myaka uwa kupelako B.C.E., ne ya kubalilapo ibili C.E, abena fyalo abengi abaume na banakashi baliisangwile ukuba abaYuda. Kumfwa nga bena fyalo abatendeke ukulakonka intambi shimo shimo isha ciYuda, lelo abashaisangwile abaYuda bene bene, bena cani ca ku mutenge.” Klausner na Cohen bapeele balya bena fyalo bashaisangwile ukuba baYuda muli fyonse, ishina lya kuti abaletiina Lesa e lisangwa sana na mu fitabo fya baGriki ifyalembelwe lilya.

Bushe pa nsangu na baletiina Lesa bupusano nshi bwalipo? Insangu babele abaYuda abene bene, tapaali apo ubwina fyalo bwashalile pantu batampile ukupepa Lesa wa bena Israele (e kuti tulesa tumbi balitusulilile), balisembulwilwe no kuisangula umushobo wa bena Israele. Ukulanda pa fyo bapusene, Cohen alandile pa baletiina Lesa ukutila: “Ukuba kwena aba bena fyalo balecitako ifingi ifyo abaYuda balecita, no kupepako na Lesa wa baYuda, nomba balya bantu tabaleibikapo pa buYuda kabili takwali uwalebamono kuti baYuda.” Klausner e na atila “balya bantu baali fye pa kati” pantu balecitako ifyalecita abaYuda “no kukonka intambi sha ciYuda shimo, nomba . . . tabaisangwile abaYuda muli fyonse.”

Cimoneka kwati icalengele bamo ukwishiba Lesa ni co abaYuda bamo ababombeleko bumishonari baleya mu kubashimikila. E lyo limbi bamo baletemwa fye ifyo imikalile ya baYuda yaweme, mu ntambi na mu fyo baleisunga bwino. Nomba maka maka icalengele balya baletiina Lesa ukwishiba ifya kwa Yehova Lesa ni Septuagint. Impendwa ya baletiina Lesa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo kwena te kuti tuishibe, lelo twalishininkisha ukuti Septuagint alyanenye ukwishiba Lesa mu buteko bwa ciRoma. Septuagint abombele abantu ifikankaala ifyo baali no kwisasekelamo ku ntanshi.

Septuagint E Waiswile Nshila

Septuagint alibombele apakalamba nga nshi mu kwananya imbila ya buKristu. AbaYuda abalelande ciGriki balisangilwepo abengi fye pa Pentekoste mu 33 C.E lintu icilonganino ca Bena Kristu catendeke. Insangu na sho shali e bamo ababalilepo ukuba abasambi ba kwa Kristu. (Imilimo 2:5-11; 6:1-6; 8:26-38) Apo ifyalembwa fyapuutwamo ifya batumwa ba kwa Yesu ne fya basambi bamo ababalilepo, balefwaya ukuti abantu abengi nga nshi ukuli konse balefibelenga, bafilembele mu ciGriki.a E co kanshi, ifingi ifyaba mu Malembo ya Bwina Kristu aya ciGriki ifyo bayambwile ukufuma mu Malembo ya ciHebere balefumya muli Septuagint.

Kwali na bambi abalefwaya ukwishiba ubukombe bwa Bufumu ukulunda pa baYuda bacifyalilwa ne nsangu. Umwina fyalo Korneli ali “kapepa kabili uutiina Lesa pamo na ba mu ng’anda yakwe bonse, uwapeelesha ne fya nkumbu ku bantu, no kulomba pe kuli Lesa.” Korneli, aba mu ng’anda yakwe, na bambi abalongene pa ng’anda pa mwakwe, baali e Bena fyalo babalilepo ukubatishiwa ukuba abasambi ba kwa Kristu mu 36 C.E. (Imilimo 10:1, 2, 24, 44-48; linganyeniko Luka 7:2-10.) Lintu umutumwa Paulo alesabanta mu Asia Minor na Greece, alishimikile ku Bena fyalo abengi abaletiina Lesa e lyo na ku “bena Hela abaleshinshimuna” Lesa. (Imilimo 13:16, 26; 17:4) Mulandu nshi cayangukile filya kuli Korneli na balya Bena fyalo ukupokelela imbila nsuma? Kale kale bali nabasoma ifyali muli Septuagint. Uwasoma umo afika fye pa kusondwelelo kuti Septuagint “aba libuuku ilikankaala nga nshi ica kuti abula kubako, nga takwaba uwaishibapo akali konse pali Kristendomu na pa ntambi shonse isha ku fyalo fya Bulaya.”

Icalengele Septuagint Ukutendeka Ukulamoneka Ukuti Tapuutwamo

Umulandu wa kuti Septuagint yalebomfiwa nga nshi ne ci calengele abaYuda ukupata sana lilye buuku. Ku ca kumwenako, baleteka Abena Kristu pa nshi ukulababepaika ukutila abapilibwile Septuagint balilembelemo ifilubo ifingi nga nshi. Pa kufika ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga ibili C.E ninshi abaYuda balisuulilila umupwilapo ibuuku ilyo kale bacindike nga nshi ukuti lintu lyapuutwamo. Barabi balikeene sana lilya lyashi lya kutila abapilibwile baali 72. Bena batile: “Kwaliko inshita imo akale lintu abakalamba bamo ifi basano bapilibwile Torah ukutwala mu ciGriki abo Imfumu Ptolemy yatumine, nomba ukucite co kwali fye kuiletelela uboni, cimo ciine na filya cali lintu abena Israele bapangile umutepa wa ng’ombe, pantu takwali nangu umo uwingapilibula Torah yabulamo ifilubo.” Barabi bafumishe insambu ya kuti kube ukupilibula kumbi ukwa kutwala mu ciGriki. Baiminine pa kufwayo kuti bakalembemo ifyebo ifyali no kulingana ne fyo balefwaya. Balipilibwile mu mwanda wa myaka uwalenga ibili C.E. Uwapilibwile aali muYuda insangu, Aquila uwali umusambi wa kwa rabi Akiba.

AbaYuda balilekelele ukubomfya Septuagint, lelo ashele nge buuku lyashintililwapo ilya “Cipingo ca Kale” kwi Calici lyatendeke ilya baKatolika, mpaka ilyo abantu batendeke ukubomfya ubupilibulo bwa Vulgate ubwa ciLatin ubo Jerome apilibwile. Nangu ca kutila ubupilibulo te kuti bufume fye sutu ne fyali mu fyalembwa fya kale, Septuagint alibombele umulimo uukalamba nga nshi uwa kwananya ukwishiba Yehova Lesa no Bufumu bwakwe ubutekela muli Yesu Kristu. Cine cine, Septuagint bupilibulo ubwayanenye Baibolo mwi sonde lyonse.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 31]

Abantu abengi Paulo ashimikileko baleumfwa “Septuagint”

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 29]

Pa kusuminishiwa na Israel Antiquities Authority