Amapaalo ne Fitiipu—Kuti Mwasalapo!
“Nimbika ku cinso cenu umweo ne mfwa, ipaalo ne citiipu: e ico saleni umweo, ku kuleka mube no mweo.—AMALANGO 30:19.
1. Maka ya cinshi ayo abantunse bapeelwe?
YEHOVA LESA e watwelengenye—fwe bantunse, ifibumbwa fyakwe ifya mucetekanya—ukuba aba kuisalila. Tatwabumbilwe nga maroboti, lelo twalipeelwe ishuko ne cishingamo ca kuisalila. (Ilumbo 100:3) Abantunse ba kubalilapo—Adamu na Efa—bali abantungwa ukusala inshila bali no kucitilamo ifintu, kabili baali no kulubulula kuli Lesa pa cintu basalilepo.
2. Adamu asalile shani, kabili finshi fyafuminemo?
2 Kabumba alipayanishisha ubumi bwa buntunse amapaalo yatwalilila ayapaka muli paradise wa pe sonde. Mulandu nshi iyo mifwaile ishilati ifishiwepo? Pantu Adamu alilufyenye pa kusala. Yehova abikile ili kambisho ku muntu: “Umuti onse wa mwi bala, ukulya ulelyako: lelo umuti wa kulengo kwishibo busuma no bubi te kuti ulyeko; pantu mu bushiku walyako ukufwa ukafwa.” (Ukutendeka 2:16, 17) Adamu asalapo ukumfwila, abafyashi besu aba kubalilapo nga balipaalilwe. Ukukanaumfwila kwaletele mfwa. (Ukutendeka 3:6, 18, 19) E co ulubembu ne mfwa fyalipishiwa ku bufyashi bwa kwa Adamu bonse.—Abena Roma 5:12.
Ifyo Amapaalo Yengabako
3. Ni shani fintu Lesa apayenye ukwebekesha kwa kuti imifwaile yakwe ku mutundu wa muntu ikafikilishiwa?
3 Yehova Lesa alimike nshila muli yo imifwaile yakwe iya kupaala umutundu wa muntu mu kupita kwa nshita yali no kufikilishiwa. Yehova umwine asobele ulwa Bufyashi, ukusesema mu Edene ukuti: “Ndebika no bulwani pa kati ka iwe no mwanakashi, kabili pa kati ka bufyashi bobe no bufyashi bwakwe: bwene bwakulakulasa ku mutwe, nobe wakulabulasa ku citende.” (Ukutendeka 3:15) Lesa pa numa alaile ukuti amapaalo yali no kwishila umutundu wa muntu uwa cumfwila ukupitila muli ubu Bufyashi, intuntuko ya kwa Abrahamu.—Ukutendeka 22:15-18.
4. Kutantika nshi Yehova atantika ukwa kupaalilamo umutundu wa muntu?
4 Bulya Bufyashi bwalaiwe ubwa kuleta amapaalo caishilesangwa ukuti ni Yesu Kristu. Ukukuma ku mulimo wa kwa Yesu mu mitantikile ya kwa Yehova iya kupaala umutundu wa muntu, umutumwa wa Bwina Kristu Paulo alembele ukuti: “Lesa asokololo kututemwa kwakwe kwine, pa kuti ilyo twali tucili ababembu Kristu alitufwilile.” (Abena Roma 5:8) Abo aba mutundu wa muntu uwa lubembu abomfwila Lesa no kuinashisha ku busuma bwe lambo lya cilubula ilya kwa Yesu Kristu bakaipakisha amapaalo. (Imilimo 4:12) Bushe muli no kusalapo icumfwila na mapaalo? Ukubulwe cumfwila kukatungulula ku cintu cimo icapusanininako nga nshi.
Ni Shani pa lwa Fitiipu?
5. Cinshi ishiwi “icitiipu” lipilibula?
5 Icapusana ne paalo citiipu. Ishiwi “icitiipu” lipilibula ukulanda ifibi pa lwa muntu umo nelyo ukumukunge cilai. Ishiwi lya ciHebere qela·lahʹ lyafuma kuli verbu qa·lalʹ, ukulingana ne shiwi icalola mu kuti “pepuka.” Lintu lyabomfiwa mu nshila ya mampalanya, nangu cibe fyo, lipilibula ‘ukutiipa’ nelyo ‘ukusaalula.’—Ubwina Lebi 20:9; 2 Samwele 19:43, NW.
6. Cinshi cacitike mupepi na Betele icabimbilemo Elisha?
6 Langulukeni ica kumwenapo camonekesha ica kubombelapo kwa mu kampampa ukwalesanshamo icitiipu. Ici cacitike lintu kasesema wa kwa Lesa Elisha aleya ku Betele ukufuma ku Yeriko. Ubulondoloshi butila: “Ilyo wene alenina mu nshila, e lyo mu mushi mwafumine abalumendo, balamuwela, no kutila kuli wene, Nina, ube pala; nina, ube pala. Na o ilyo acebukila ku numa yakwe no kubamona, abatiipile mwi shina lya kwa Yehova; kabili babere babili abakota bafumine mu mutengo, no kutaakanyapo abalumendo amakumi yane na babili.” (2 Ishamfumu 2:23, 24) Ico Elisha asosele mu kulungatika pa kutiipa balya bana balemuwela tacasokololwa. Nangu ni fyo, kulya kutiipwila kwalibombele pantu kwali mwi shina lya kwa Yehova kuli kasesema wa kwa Lesa uwalebomba mu kumfwana no kufwaya kwa bulesa.
7. Cinshi cacitikile abana abalewela Elisha, kabili mulandu nshi?
7 Cilemoneka kwati umulandu balemuwela wa kuti Elisha afwele ica kufimbana ca kwa Eliya, kabili abana tabalefwaya uuli onse ukupyana Eliya. (2 Ishamfumu 2:13) Pa kubalangisha ukuti aali ni mpyani ya kwa Eliya no kusambilisha aba bacaice na bafyashi babo ukukwatila kasesema wa kwa Yehova umucinshi walinga, Elisha alitiipile lilye bumba lyalemuwela mwi shina lya kwa Lesa wa kwa Eliya. Yehova alangishe ukuti nasuminisha Elisha ukuba kasesema wakwe ukupitila mu kulenga babere abakota babili ukufuma mu mutengo no kutaakanyapo bakapumya 42. Yehova abombelepo lilya line pantu bali abapama mu kubulwo mucinshi kwi pitilo lya kumfwaninamo ilyo alebomfya pe sonde pali ilya nshita.
8. Cinshi abena Israele basumine ukucita, kabili mu kuba ne filolelo nshi?
8 Imyaka iingi ku numa, abena Israele balangishe ukubulwa umucinshi kwapalako ku kutantika kwa kwa Lesa. Cali fi: Mu 1513 B.C.E., Yehova asenamine abantu ba kwa Israele ukupitila mu kubapususha ukufuma mu busha bwa mu Egupti kwati ni “pa mapindo ya kwa kapumpe.” Mu kwangufyanya pa numa ya ico, balaile ukumfwila Lesa. Moneni fintu icumfwila casuntinkene mu kukosa no kupokelela ububile bwa kwa Lesa. Ukupitila muli Mose, Yehova atile: “Ukuumfwa nga mwakulaumfwe shiwi lyandi, no kubake cipope candi, ninshi mwakulaba kuli ine icikwatwa icaibela mu bantu na bantu bonse pantu icalo conse candi.” Pa numa ya ico, abantu balisumine abati: “Conse ico Yehova asosele, twakulacita.” (Ukufuma 19:4, 5, 8; 24:3) Abena Israele baitungile ukutemwa Yehova, baliipeele kuli wene, no kulapa ukumfwila ishiwi lyakwe. Ukucite fyo kwali no kuleta amapaalo yakalamba.
9, 10. Ilintu Mose ali pa lupili lwa Sinai, cinshi abena Israele bacitile, kabili finshi fyafuminemo?
9 Nangu ni fyo, ilyo ifishinte fya kutendekelako ifya kulya kusuminishanya tafilalembwa pe bwe ku “munwe wa kwa Lesa,” ifitiipu fya bulesa fyalikabilwe. (Ukufuma 31:18) Mulandu nshi ifya kufumamo fya kayofi ifya musango yo fyabelele ifyalinga? Bushe abena Israele tabalangilile ukufwaisha kwa kucita conse ico Yehova alandile? Ee, pa kanwa fye balefwaya amapaalo, lelo ku ncitilo shabo basalilepo inshila iyo yawaminwe ifitiipu.
10 Mu ciputulwa ca nshiku 40 lintu Mose aali pa lupili lwa Sinai ukupokelela Amafunde Ikumi, abena Israele balitobele ubulayo bwabo ubwa ku numa ubwa bucishinka kuli Yehova. Ubulondoloshi butila: “Abantu ilyo bamono kuti Mose nakokolo kutentemuko lupili, e lyo abantu bakuutanine pali Aarone, no kutila kuli wene, Ima, utucitile umulungu wa kututangilila; pantu uyu Mose, umuntu uwatuninike ukutufumya mu calo ca Egupti, tatwishibe icamuponena.” (Ukufuma 32:1) Ici ca kumwenapo na cimbi ica mibele yabulo mucinshi iyalangishiwe ku muntunse uwali cibombelo ca kwa Yehova ku kutungulula abantu bakwe. Abena Israele balibelelekwe ukutendeka ukupashanya ukupepo tulubi ukwa bena Egupti kabili balobolwelemo ifyabipisha lintu abantu mupepi na 3,000 bawile ku kanwa ka lupanga mu bushiku bumo.—Ukufuma 32:2-6, 25-29.
Ukupaala no Kutiipa
11. Makambisho nshi ukukuma ku mapaalo ne fitiipu ayabombelwe na Yoshua?
11 Ukulola ku mpela ya lwendo lwa kwa Israele ulwa myaka 40 mu matololo, Mose atantawile amapaalo yali no kufuma mu kusala inshila ya kumfwila Lesa. Na kabili apendawilile ifitiipu ifyo abena Israele baali no kukwata nga basalilepo ukukanaumfwila Yehova. (Amalango 27:11–28:10) Ilyo tapalapita ne nshita sana apo Israele aingilile mu Calo Calaiwe, Yoshua abombele ukulingana na makambisho ya kwa Mose ayalesanshamo aya mapaalo ne fitiipu. Imikowa 6 iya kwa Israele yaiminine pe samba lya lupili lwa Ebali, na imbi 6 yaiminine pa ntanshi ya lupili lwa Gerisimu. Abena Lebi baiminine mu mupokapoka pa kati. Cilemoneka kwati, imikowa yaiminine pa ntanshi ya lupili lwa Ebali e yaleti “Amene!” ku fitiipu, nelyo ifilai, ifyalebelengwa ukulungatikwa kuli bene. Bambi bayankwile ku mapaalo ayo abena Lebi babelengele ukulungatika kuli bene pe samba lya lupili lwa Gerisimu.—Yoshua 8:30-35.
12. Fitiipu nshi fimo fyasoselwe na bena Lebi?
12 Elenganyeni ukuti muleumfwa uko abena Lebi baletila: “Abe uwatiipwa umuntu uwacite cimpashanya icabaswa napamo icaengwa, ica muselu kuli Yehova, umulimo wa minwe ya kwa kabasa, no kucibika mu bumfisolo. . . . Abe uwatiipwa uwacenda wishi napamo nyina. . . . Abe uwatiipwa uwatelulo mupaka wa munankwe. . . . Abe uwatiipwa uwapuulule mpofu mu nshila. . . . Abe uwatiipwa uwasendeko bupingushi ku mulebeshi, ku nshiwa, na kuli mukamfwilwa. . . . Abe uwatiipwa uwalaala no mukashi wa kwa wishi; pantu afuule cisempe ca kwa wishi. . . . Abe uwatiipwa uwalaala ne nama yonse. . . . Abe uwatiipwa uwalaala ne nkashi yakwe, umwana wa kwa wishi napamo umwana wa kwa nyina. . . . Abe uwatiipwa uwalaala na nafyala. . . . Abe uwatiipwa uwaipayo munankwe mu bumfisolo. . . . Abe uwatiipwa uwapoke fisakanwa ku kwipayo muntu wa kaele. . . . Abe uwatiipwa uushikoselesha fyebo fya malango aya ku kuyacita.” Pa numa ya citiipu cimo na cimo, imikowa pa ntanshi ya lupili lwa Ebali yatila, “Amene!”—Amalango 27:15-26.
13. Mu mashiwi yenu, ni shani fintu mwingalumbulula amapaalo yamo ayasoselwe na bena Lebi?
13 Nomba elenganyeni ukuti muleumfwa uko abali pa ntanshi ya lupili lwa Gerisimu baleankulako kwi paalo limo na limo ilyo abena Lebi balebilikisha abati: “Mukaba abapaalwa mu mushi kabili abapaalwa mu mpanga. Fikabe fyapaalwa ubufyashi bwa mu mafumo yenu, ne fisabo fya mu mushili wenu, no bufyashi bwa fitekwa fyenu, ishafyalwa ku maombe yenu, ne shana sha mu mikuni yenu. Fikabe fyapaalwa imiseke yenu, ne fya kukandilamo fyenu. Mukaba abapaalwa mu kwingila kwenu, kabili abapaalwa mu kufuma kwenu.”—Amalango 28:3-6.
14. Ni pa mulandu nshi abena Israele baali no kupokelela amapaalo?
14 Ni pi pashimpilwe ukupokelela aya mapaalo? Ubulondoloshi butila: “Ukuumfwa nga mukomfwa kwi shiwi lya kwa Yehova Lesa wenu, ku kwangwo kucita amafunde yakwe yonse ayo ndemweba lelo, e lyo Yehova Lesa wenu akamubika uluko ulwapulamo mu nko shonse sha pano isonde: kabili amapaalo aya yonse yakesa pali imwe, no kumusanga, nga mwaumfwa kwi shiwi lya kwa Yehova Lesa wenu.” (Amalango 28:1, 2) Ee, ica kutungulula ku kuipakisha amapaalo ya bulesa caba cumfwila kuli Lesa. Lelo ni shani pa lwa ifwe ilelo? Bushe umo umo tukasalapo amapaalo no bumi no kutwalilila ‘ukumfwa kwi shiwi lya kwa Yehova’?—Amalango 30:19, 20.
Ukubeebeetesha
15. Cishinka nshi calandilwe mwi paalo lyalembwa pa Amalango 28:3, kabili kuti twamwenamo shani?
15 Natutontonkanye mu kushika pa lwa mapaalo yamo yamo ayo umwina Israele engaipakisha pa kumfwila Yehova. Ku ca kumwenako, Amalango 28:3 yatila: “Mukaba abapaalwa mu mushi kabili abapaalwa mu mpanga.” Ukupaalwa na Lesa takwashintilila pa kuba ku cifulo cimo nelyo pa mulimo ulebomba. Bamo kuti pambi bayumfwa abafenenkeshiwa ku mibele babamo, napamo pa mulandu wa kuti bekala mu ncende iipiina nelyo mu calo casanswasanswa ku nkondo. Bambi kuti balefuluka ukubombela Yehova mu cifulo cimbi. Abena Kristu bamo kuti pambi bafuupulwa pa mulandu wa kuti tabalesontwa ukuba ababomfi batumikila nelyo baeluda mu cilonganino. Inshita shimo shimo, abanakashi ba Bwina Kristu kuti pambi bayumfwa abafuupulwa pantu tabali na maka ya kwingila mu butumikishi bwa nshita yonse nelyo bumishonari. Lelo, onse ‘uumfwa kwi shiwi lya kwa Yehova no kwangwo kucita conse ico afwaya’ akapaalwa nomba na ku ciyayaya.
16. Ni shani fintu ukuteyanya kwa kwa Yehova ilelo kulepita mu cishinte ca pa Amalango 28:4?
16 Amalango 28:4 yatila: “Fikabe fyapaalwa ubufyashi bwa mu mafumo yenu, ne fisabo fya mu mushili wenu, no bufyashi bwa fitekwa fyenu, ishafyalwa ku maombe yenu, ne shana sha mu mikuni yenu.” Ukubomfya kwa pronauni wa ciHebere “yenu” ukulosha ku muntu umo kulangilila ukuti ici cali no kusangwa no mwina Israele umo umo uwa cumfwila pa lwakwe. Ni shani pa lwa babomfi ba kwa Yehova aba cumfwila ilelo? Ukwingilishiwako kwa mu kusaalala kwa calo no kutanunuka ukulecitika mu kuteyanya kwa Nte sha kwa Yehova ni pa mulandu we paalo lya kwa Lesa ilyaba pa kubombesha kwa bakabilisha ba mbila nsuma ya Bufumu abacila pali 5,000,000. (Marko 13:10) Kabili cili icashininkishiwa ukuti kuti kwaba ukwingilishiwako kwakulilako pantu abantu ukucila pali 13,000,000 balisangilwe ku kusefya kwa Mulalilo wa kwa Shikulu mu 1995. Bushe ngo muntu umo umo muleipakisha amapaalo ya Bufumu?
Ukusalapo kwa kwa Israele Kwali no Kumwambukila
17. Ni pi pashintilile ‘ukusangwa’ ku mapaalo nelyo ku fitiipu?
17 Amapaalo, ni cikanga fye yasupile umwina Israele wa cumfwila. Calaiwe ukuti: “Amapaalo aya yonse yakesa pali imwe, no kumusanga.” (Amalango 28:2) Casoselwe mu musango umo wine ku lwa fitiipu ati: “Ifitiipu ifi fyonse fikesa pali imwe, no kumusanga.” (Amalango 28:15) Nga ca kuti mwali umwina Israele ku nshiku sha ku kale, bushe nga ‘mwasangilwe’ ku mapaalo nelyo ku fitiipu? Ico nga cashintilile pali nampo nga mwaumfwilile Lesa nelyo ukukanamumfwila.
18. Pa kusengauka ifitiipu abena Israele nga bacitile shani?
18 Pa Amalango 28:15-68, ifya kufumamo fya kukalifya ifya kubulwe cumfwila fyalimikwa ukuti fitiipu. Fimo fyaba ifyapusanininako ku mapaalo yene aya cumfwila ayapendawililwe pa Amalango 28:3-14. Ilingi line, abena Israele balepokelela ifya kufumamo fyatapata ifya fitiipu pantu basalilepo ukuyobeka mu kupepa kwa bufi. (Esra 9:7; Yeremia 6:6-8; 44:2-6) We bulanda we! Ifintu fya musango yo nga fyalisengawikwe ukupitila mu kusala kwalungama, ukusala ukumfwila amafunde ya kwa Yehova ayatuntulu ne fishinte, ifyo filondolola mu kumfwika icisuma ne cabipa. Ilelo abengi balambukilwa icibi ku kukalipwa na kayofi pa mulandu wa kusala ukubomba mu kupusana ne fishinte fya Baibolo ukupitila mu kupepa kwa bufi, ukuibimba muli bucisenene bwa bwamba, ukubomfya imiti ikola, ukucishamo ukunwa ubwalwa, ne fintu ifyapale fi. Nga fintu caleba kuli Israele wa pa kale na Yuda, ukusalapo ukwalubana ukwa uyu musango kufumamo ukulufya ububile bwa bulesa no kukalipwa umutima ukushakabilwa.—Esaya 65:12-14.
19. Londololeni imibele iyo Yuda na Israele baleipakisha lintu basalilepo ukumfwila Yehova.
19 Ni lintu fye Israele aumfwilile Yehova e lintu amapaalo yalepaka ne cibote ukwanana. Ku ca kumwenako, ukukuma ku nshiku sha Mfumu Solomone, tubelengo kuti: “Abena Yuda na bena Israele bali abengi ngo musensenga wa pali bemba ku bwingi; ukulya no kunwa no kusamwa. . . . Kabili abena Yuda na bena Israele baikele umutelelwe, umuntu onse mwi samba lya mwangashi wakwe kabili mwi samba lya mukunyu wakwe, ukufuma kuli Dani no kufika ku Beere-sheba, inshiku shonse sha kwa Solomone.” (1 Ishamfumu 4:20-25) Nelyo fye ni mu nshita ya Mfumu Davidi, iyaiswilemo ukulwisha ukufuma ku balwani ba kwa Lesa, uluko lwaumfwile ukutungilila kwa kwa Yehova ne paalo lintu basalilepo ukumfwila Lesa wa cishinka.—2 Samwele 7:28, 29; 8:1-15.
20. Ukukuma ku bantunse Lesa aba uwacetekela ulwa cinshi?
20 Bushe muli no kumfwila Lesa, nelyo bushe muli no kukanamumfwila? Abena Israele baali no kusalapo. Nangula ca kuti ifwe bonse twalipyana ukulemenena ku lubembu ukufuma kuli Adamu, na kabili twalipokelela ubupe bwa kuisalila. Te mulandu na Satana, icalo cakwe icibifi, no kukanapwililika kwesu, kuti twasala ukusala kwalungama. Ukulundapo, Kabumba wesu alicetekela ukuti ilyo kwaba ubwesho ubuli bonse ne tunko, kukabako bamo abakasala ukusala kwalungama, te pa kanwa fye lelo na mu ncitilo. (1 Petro 5:8-10) Bushe mukaba umo uwa abo?
21. Cinshi cili no kubebetwa mu cipande cikonkelepo?
21 Mu cipande cikonkelepo, tuli no kupimununa imibele yesu ne ncitilo ilyo tulelolesha pa fya kumwenapo fya ku numa. Shi ifwe umo na umo natwankuleko mu kutasha ku mashiwi ya kwa Lesa ukupitila muli Mose aya kuti: “Nimbika ku cinso cenu umweo ne mfwa, ipaalo ne citiipu: e ico saleni umweo, ku kuleka mube no mweo.”—Amalango 30:19.
Kuti Mwayasuka Shani?
◻ Ni shani fintu Yehova alengo kuti amapaalo yengabako ku bantunse ababembu?
◻ Ifitiipu finshi?
◻ Abena Israele abafwaya ukupokelela amapaalo mu cifulo ca fitiipu nga bacitile shani?
◻ Mapaalo nshi Israele aipakishe pa kumfwila Lesa?
[Icikope pe bula 15]
Abena Israele nabalongana pa ntanshi ya lupili lwa Gerisimu no lwa Ebali
[Abatusuminishe]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.