Ububumbo Butila, “Babulwe ca Kuleseshamo”

“Ifishimoneka fyakwe—amaka yakwe ya pe na buLesa bwakwe pamo—fyamonekesha, bafiilukila ku fibumbwa. E ico babulwe ca kuleseshamo.”—ABENA ROMA 1:20.

1, 2. (a) Kuilishanya nshi ukwatapata Yobo acitile kuli Yehova? (b) Kwaluka nshi uko Yobo mu kukonkapo acitile?

YOBO, umuntu wa nshita sha ku kale uwakwete bumpomfu bushingatobwa kuli Yehova Lesa, alibikilwe ku bwesho bwatapata kuli Satana. Ciwa alengele Yobo ukulufya ifikwatwa fyakwe ifya ku mubili fyonse, aletele imfwa ya bana baume bakwe na bana banakashi, kabili amucushishe ku bulwele bwabipisha. Yobo atontonkenye ukuti aali ni Lesa e waleleta utu tuyofi pali wene, kabili aliilishenye icibi kuli Yehova ukuti: “Bushe caliwama kuli imwe apo mucito lumanimani, . . . apo musokota amampuulu yandi, no kufwayo lubembu lwandi, pa kwishibo kuti nshilebifya?”—Yobo 1:12-19; 2:5-8; 10:3, 6, 7.

² Inshita imo pa numa ya ici, amashiwi ya kwa Yobo kuli Lesa yabelebeshe ukwaluka umupwilapo: “Nalandile no kukanailuka, ifipesha amano ifyaŋansha ifyo nshaishibe. Ku kuumfwa kwa kutwi nalimuumfwile, lelo nomba amenso yandi yamumona; ni pali ici ndeisuulila, no kulapila mu lukungu ne mito.” (Yobo 42:3, 5, 6) Cinshi cacitike ku kwalula imibele ya mutima iya kwa Yobo?

 3. Mimwene nshi iipya Yobo anonkele ukukuma ku bubumbo?

³ Pali iyo nshita, Yehova aali nasansa Yobo ukufuma mu nkuuka. (Yobo 38:1) Aali naipusha Yobo ifipusho. ‘Wali kwi ilyo nashimpile icalo? Nani apindile bemba ku fiibi, no kwimike mipaka apo amabimbi ya uko yengapelela? Bushe kuti walenga amakumbi ukulosha imfula ya yako pe sonde? Bushe kuti walenga icani citeku ukumena? Bushe wingakakishe fikako no kufitungulula?’ Ukupulinkana Job ifipandwa 38 ukufika ku 41 ifye buuku lya kwa Yobo, Yehova aipwishe Yobo ifi fipusho na fimbi ifingi pa lwa bubumbo Bwakwe. Alengele Yobo ukumona umupokapoka wakulisha pa kati ka kwa Lesa no muntu, ukucinkulako Yobo mu kukosa ulwa mano na maka ifyabelebeshiwe mu bubumbo bwa kwa Lesa, ifintu ifishali mu maka ya kwa Yobo ukucita nelyo fye ukumfwikisha. Yobo, uwacimfiwa ku maka yapulamo na mano ya kupelenganya aya kwa Lesa wa maka yonse nga fintu fyasokololwa ukupitila mu bubumbo Bwakwe, alitulumushiwe ku kutontonkanya ukuti alipamine ku kupaashanya na Yehova. E co atile: “Ku kuumfwa kwa kutwi nalimuumfwile, lelo nomba amenso yandi yamumona.”—Yobo 42:5.

 4. Cinshi tulingile ukwiluka ukufuma ku bubumbo bwa kwa Yehova, kabili cinshi caba imibele kuli abo abafilwa ukubumona?

⁴ Imyanda ya myaka iingi pa numa kalemba wa Baibolo uwapuutwamo ashininkishe ukuti imibele ya kwa Yehova kuti yamonwa ukupitila mu bubumbo bwakwe. Umutumwa Paulo alembele pa Abena Roma 1:19, 20 ukuti: “Icingeshibikwa ca kwa Lesa camoneka muli bene; pantu Lesa acilengele ukumoneka. Pantu ukufuma ku kulengwa kwa pano isonde ifishimoneka fyakwe—amaka yakwe ya pe na buLesa bwakwe pamo—fyamonekesha, bafiilukila ku fibumbwa. E ico babulwe ca kuleseshamo.”

 5. (a) Kukabila nshi ukwa cifumanda uko abantunse bakwata, kabili ni shani fintu bamo bekusha kwene mu kukanalinga? (b) Kwali kutasha nshi ukwa kwa Paulo ku bena Greece mu Atena?

⁵ Umuntu alengelwe mu kuba no kukabila kwa cifumanda ukwa kupepa amaka yasumbukako. Dr. C. G. Jung, mu citabo cakwe The Undiscovered Self, aloseshe kuli uku kukabila nga “imibele ya mutima iya cifyalilwa iisangwa fye ku muntu, kabili ukumoneka kwa iko kuti kwakonkwa ukupulinkana ilyashi lya kale lyonse ilya buntunse.” Umutumwa Paulo alandile ulwa kucincisha kwa kupepa ukwa cifumanda ukwa muntu, ukwalondolwele umulandu abena Greece ba mu Atena bapangile ifipasho ne mfuba kuli balesa abengi, abaishibikwa na bashaishibikwa. Paulo na kabili aishibishe Lesa wa cine kuli bene no kulangisha ukuti balingile ukwikusha uku kucincisha kwa cifyalilwa mu kulungika pa kufwaya Yehova Lesa wa cine, ‘kuumfwa nalimo bengapampanta no kumusanga. Lelo na cine taba kutali kuli ifwe bonse.’ (Imilimo 17:22-30) Nga fintu fye twaba abapalamisha ku bubumbo bwakwe, e fintu fye twaba abapalamisha ku kwiluka imisango yakwe ne mibele.

Ukushinguluka kwa Menshi Ukwa Kusungusha

 6. Mibele nshi iya kwa Yehova iyo tumona mu kushinguluka kwa menshi?

⁶ Mibele nshi iya kwa Yehova tumona, ku ca kumwenako, mu maka ya makumbi yafuubana ukwikata amatani ya menshi? Tumona ukutemwa kwakwe na mano, pantu muli iyo nshila apayanya ukuloka kwa bufumi kwi paalo lye sonde. Acite ci ukupitila mu mipangilwe yawamisha iyabimbwamo mu kushinguluka kwa menshi, ukwalumbulwa pali Lukala Milandu 1:7 ukuti: “Imilonga yonse iya kuli bemba, lelo bemba tesula; ukuntu imilonga iya, e ko ibwekeshapo ukuya.” Ibuuku lya Baibolo ilya kwa Yobo lyaliba ilya kulungatika pa lwa fintu cicitika.

 7. Ni shani fintu amenshi yafuma muli bemba ukuya ku makumbi, kabili ni shani fintu amakumbi yafuubana yengekata amatani ya menshi?

⁷ Lintu imilonga yakonkolokela kuli bemba, amenshi tayekala mulya. Yehova “akula amatoni ya menshi ukufuma muli bemba kabili aeleka imfula ukufuma kuli fubefube uo apanga.” Pa mulandu wa kuti amenshi yaba mu musango wa fubefube na mu kupelako fubefube uwacepesha, “ukutengeselwa kwa makumbi, umulimo wa fipesha amano fya kufikapo kwakwe ukwa kwishiba.” (Yobo 36:27; 37:16; The New English Bible) Amakumbi yalelela ilyo lyonse yali fubefube: “Akaka amenshi mu makumbi yakwe—fubefube tailepulwa mwi samba lya kufina kwa yako.” Nelyo nga fintu ubupilibulo bumbi butila: “Asungilila amenshi mu makumbi yatikama, kabili amakumbi tayalepuka mwi samba lya kufina kwa yako.”—Yobo 26:8, The Jerusalem Bible; NE.

 8. Ni ku ntampulo nshi ishapusanapusana “batumba ba mu muulu” basendekwa no kushinguluka kwa menshi ukupwishishiwa?

⁸ Aba “batumba ba mu muulu nani abasendeka” ku kulenga imfula ukuloka pe sonde? (Yobo 38:37) Umo uyo ‘ukufikapo ukwishiba’ kwakwe kwababikile mulya pa kubalilapo, ‘uweleka imfula ukufuma kuli fubefube uo apanga.’ Kabili cinshi cikabilwa ku kweleka amatoni ya mfula ukufuma kuli fubefube? Kufwile ukubako ifintu fyacepesha ifyakosa, pamo ngo bungululu bwa lukungu nelyo umucele—ukufuma ku makana ukufika ku myanda ya makana iya bwene muli cila kyubiki sentimita wa mwela—ku kubomba nge shinte ku matoni ku kupangwa ukushinguluka bwene. Capimwa ukuti cisendako amamilioni ya matoni ya makumbi ayacepesha ku kupanga itoni lya mfula ilya cipimo ca pa kati. Ni pa numa fye ya uku kulunduluka konse e lintu amakumbi yengapongolola imfula kwi sonde ku kupanga imilonga iyo ibwesesha amenshi kuli bemba. Muli ifyo ukushinguluka kwa menshi kulaipwishishisha ukwine. Kabili ici conse ku mankumanya? Tapali ‘umwa kulesesha,’ mu cituntulu!

Intulo Imo iya Mano ya kwa Solomone

 9. Cinshi cintu Solomone asangile ica kwebekesha pa lwa musango umo uwa bubenshi?

⁹ Mu calo ca pa kale, amano ya kwa Solomone yali ayashingalinganishiwako. Ubwingi ubwa yalya mano yakumine ku bubumbo bwa kwa Yehova: “[Solomone] asosele ulwa miti, ukutula pa mukedari uuli mu Lebanone ukufika pali esobu uumena mu cibumba; kabili asosele ulwa nama, ne fyuni, ne fikulika, na masabi.” (1 Ishamfumu 4:33) Cali ni iyi Mfumu Solomone imo ine e yalembele ukuti: “Kabiye ku bubenshi, we mbokoya, kamone imibele ya buko, ube na mano. Nelyo tabwakwata cilolo, nangu ni kaangalila, nangu ni kateka, buteyanye cilyo ca buko ulusuba, bututile ca kulya ca buko mu nshita ya kulobolola.”—Amapinda 6:6-8.

10. Ni shani fintu icilangililo ca kwa Solomone pa lwa bubenshi bututila caebeelwe?

¹⁰ Nani wasambilishe ububenshi ukututila ifya kulya mu lusuba ku kubuliisha ukupulinkana mu kutalala kwa mupepo? Pa myanda ya myaka ukulungika kwa bulondoloshi bwa kwa Solomone ubwa ubu bubenshi ubo bwalobolwele imbuto no kututila shene ku kubomfya mu mupepo kwalitwishikwe. Tapali nangu umo uwali nasanga ubushininkisho ubuli bonse ubwa kubako kwa buko. Nangu cibe fyo, mu 1871, uwasambilile fya bubumbo umwina Britain atuliile pa matala ya buko aya pa nshi, kabili ukulungika kwa Baibolo mu kucita lipoti pali bwene kwalyebeelwe. Lelo ni shani fintu ubu bubenshi bwanonkele ukumwena libela ku kwishiba mu lusuba ukuti ukutalala kwa mu mupepo kwalalilile ku ntanshi na mano ya kwishiba ifya kucita pa lwa cene? Baibolo iine ine ilondolola ukuti ubwingi bwa bubumbo bwa kwa Yehova bwalikwata amano ayatantikilwa mu kati ka buko ku kupusunsuka kwa buko. Ubu bubenshi ubututila bwaba bakapokelela ba ili paalo ukufuma kuli Kabumba wa buko. Amapinda 30:24 yalanda pa lwa cene ukuti: “Fya mano ayacilamo.” Ukusosa ukuti amano ya musango yo kuti yacitikako fye ku mankumanya tacabamo ukupelulula; ukufilwa ukwiluka Kabumba uwaba ku numa ya ici kuli ukwabula ica kuleseshamo.

11. (a) Mulandu nshi icimuti calulubala ica sequoia cabele ca kutiinya fyo? (b) Cinshi caba ica kupapusha nga nshi pa lwa kwankulako kwa kubalilapo muli photosynthesis?

¹¹ Umuntu uwiminine mwi samba lya cimuti calulubala ica sequoia, uwapapushiwa pa kululubala kwa ciko, mu kubamo ukupelulula ayumfwa ngo bubenshi bunono. Icipimo ca cimuti calikulisha: amamita 90 ukulepa, amamita 11 ukupulinkanya mu citimbatimba, icipaapa amamita 0.6 ukutikama, imishila yaandilila pa ncende ya mahekita 1.2 ukufika kuli 1.6. Lelo, icacilapo kusungusha caba mibombele ne mikulile iyabimbwamo mu kukula kwa ciko. Amabula ya ciko yasenda amenshi ukufuma ku mishila, carbon dioxide ukufuma mu mwela, na maka ukufuma ku kasuba ku kupanga shuga no kufumya oxygen—imibombele iitwa photosynthesis iyo isanshamo ukwankulako kwa fya miti ya kutumbinkanya 70, uko te konse ukumfwikishiwa. Ku ca kusungusha, ukwankulako kwa kubalilapo kwashintilila pa lubuuto ukufuma ku kasuba ulwaba fye ilangi lyalinga, ulwa cipimo calinga; nga te ifyo te kuti lupokelelwe ku mamolekyu ya chlorophyll (butooto bwa katapakatapa) ku kutendeka imibombele ya photosynthesis.

12. (a) Cinshi caba ica kwebekesha pa lwa mibomfeshe ya menshi iya cimuti ca sequoia? (b) Mulandu nshi nitrogen ikabilwa mu kukula kwa fimenwa, kabili ni shani fintu ukushinguluka kwa iko kupwishishiwa?

¹² Icili ica kusungusha na cimbi cili cishinka ca kuti ici cimuti kuti cakula amenshi ayengi ukufuma ku mishila ukufika ku kantongolilo ka ici cimuti cishaikulila icalepa amamita 90. Amenshi ayafulisha ukucila ayakabilwa kuli photosynthesis yalakulwa. Ayapulamo yafumina ku mabula ukuya mu mwela. Cilenga icimuti ukutalalikwa ku menshi, kwati fintu umubili wesu utalalikwa ku kupiba. Ku kupanga amaprotini ku kukula, nitrogen ikabila ukusanshiwa kuli shuga, nelyo umulyo walowa. Ibula te kuti libomfye nitrogen ya mwela iifuma ku mwela, lelo utushishi twa mu mushili kuti twasangula nitrogen wa mwela mwi loba ukuba umufundo no mucele ifyo fisunguluka mu menshi, ifyo lyene ifyenda ukufuma ku mishila ukunina ukuya ku mabula. Lintu ifimenwa ne nama ifyabomfya iyi nitrogen mu maprotini ya fiko fyafwa no kubola, nitrogen ilafumishiwa, ukupwishishisha ukushinguluka kwa nitrogen. Muli ici conse, ukupikana kwabimbwamo kwa kupapusha, icishingaba mulimo wa mankumanya napacepa.

Ukwabula Imilandile Nelyo Amashiwi Nelyo Iciunda, Filalanda!

13. Cinshi cintu iulu lyaisulamo intanda lyabilishe kuli Davidi, kabili cinshi litwalilila ukusosa kuli ifwe?

¹³ Mwandi kubelebesha kwa kutiinya ukwa kwa Kabumba ukufuma mwi ulu lyaisulamo intanda ilyo lisushamo bakatamba no kucindikisha! Pa Ilumbo 8:3, 4, Davidi alumbulwile umwenso ayumfwile ukuti: “Ilyo nalolesho muulu, umulimo wa minwe yenu, umweshi ne ntanda ifyo mwabumbile, ntila, Wa nshi umuntunse, apo mumwibukisha, no mwana wa muntu, apo mumupempula?” Kuli abo bakwata amenso ya kumona, amatwi ya kumfwa, no mutima ku kukwate citontonshi, iyi myulu yaisulamo intanda isosa, nga fintu yacitile kuli Davidi ukuti: “Imyulu ilelondololo bukata bwa kwa Lesa.”—Ilumbo 19:1-4.

14. Mulandu nshi amaka ayengi aya lumo ulwa ntanda yabela ayakatamisha kuli ifwe?

¹⁴ Ukucililako twishiba pa lwa ntanda, e kucililako ukupongomoka shisosa kuli ifwe. Pali Esaya 40:26, twalilaalikwa ukumona amaka ya shiko ayakulisha ukuti: “Inwineni amenso yenu mu muulu, moneni; nani uwalengele intanda ishi? Untu afumya umulalo wa shiko mu mpendwa, shonse shiine eta mwi shina ne shina. Pa kuti afulisho kukosa na maka ayengi, takubulapo nangu lumo.” Amaka yatiinta na maka ayengi aya lumo ulwa shene, akasuba kesu, yekatilila isonde mu cifulo ca liko mu cintengulusha ca liko, ukulenge fimenwa ukupuuka, ukutusunga abakangabuka, no kulenga ubumi bonse ukucitikako pano pe sonde. Umutumwa Paulo pe samba lya kupuutwamo atile: “Ulutanda lwacilana no lutanda lubiye ku bukata.” (1 Abena Korinti 15:41) Sayansi yalishiba ulwa ntanda sha mutuntula ukupala akasuba kesu, na kabili intanda sha kafifi, ishakashika ishikalamba, ishacepesha ishabuuta, intanda shafinisha, ne ntanda shipuulika ishifumya amaka yashingapenengwamo.

15. Cinshi cintu bakelenganya abengi basambilila pa lwa bubumbo no kwesha ukupashanya?

¹⁵ Bakelenganya ba fintu abengi balisambilila ukufuma ku bubumbo kabili balyesha ukwambulako amaka ya fibumbwa fya mweo. (Yobo 12:7-10) Moneni imbali fye shinono ishapulamo isha bubumbo. Ifyuni fya muli bemba ifyakwata utupumba utuletako ifyasongoloka ifyo fifumya umucele mu menshi ya muli bemba; umusango we sabi na ba eel ifiletako amalaiti; isabi, imyambo, ne fishishi ifyo fisanika ulubuuto; utususu na ba dolphin ifibomfya amatamba ya ciunda; amalonda ayapanga amapepala; ububenshi ubukuula amalalo; ba beaver abakuula amadamu; insoka isho shakwata ifya kupima ukukaba no kutalala mu mibili ya shiko; utushishi twa mu fishiba uto tubomfya ifyapala imilonde ku kupeema ne fibombelo fya kupeemenako; ba octopus (inama sha muli bemba isha amaboko cinekonsekonse) ababomfya ukulumya kwapala ukwa maka ya ndeke; batandabube abapika imisango cinelubali iya bwile no kupanga ifiibi fya kwikatilako, amasumbu, ne nsanga kabili abakwata abana abo abolululwa mu fyapala balloon, ukwenda amakana ya makilomita apasansukisha; isabi ne ŋanse ifyo fibomfya ifibombelo fya kulenga ukweleela ukupala amaato ya mu menshi; ne fyuni, ifishishi, bafulwe ba muli bemba, isabi, ne nama sha ku mulundu isho shibomba imilimo ya kupapusha—amaka ayacila pa maka ya sayansi ukulondolola.

16. Cine nshi ica sayansi cintu Baibolo yalembele amakana ya myaka pa ntanshi sayansi tailacisanga?

¹⁶ Baibolo yalembele icine ca sayansi amakana ya myaka pa ntanshi sayansi tailaishiba pa lwa cene. Ifunde lya kwa Mose (mu mwanda wa myaka uwalenga 16 B.C.E.) lyabelebeshe ukwibukila kwa tushishi twa malwele amakana ya myaka pa ntanshi ya kwa Pasteur. (Ubwina Lebi, ifipandwa 13, 14) Mu mwanda wa myaka walenga 17 B.C.E., Yobo alondolwele ukuti: “Akobeka ne calo apashaba kantu.” (Yobo 26:7) Imyaka ikana pa ntanshi ya kwa Kristu, Solomone alembele pa lwa kushinguluka kwa mulopa; sayansi ya fya cipatala yali no kulolela ukufikila umwanda wa myaka uwalenga 17 ku kusambilila pa lwa kwene. (Lukala Milandu 12:6) Pa ntanshi ya ico, Ilumbo 139:16 lyabelebeshe ukwishiba kwa mutande wa mfyalo ukuti: “Amenso yenu yalimwene, kabili mwi buuku lyenu e mo shalembelwe, shonse shiine, inshiku shandi ishabumbilwe, ilyo tapalipo nangu bumo.” Mu mwanda wa myaka walenga 7 B.C.E., pa ntanshi abasambilila pa lwa finama ne fimenwa tabalaumfwikisha pa lwa kukuuka, Yeremia alembele, nga fintu calembwa pali Yeremia 8:7 ukuti: “Kabaso wa mu lwelele aishibe nshita sha kukuuka, inkunda na kamimbi ne ngooli fyalishibe nshita ya kwisa.”—NE.

“Kabumba” Untu Abasumina mu Kusanguka Balesalapo

17. (a) Cinshi cintu Abena Roma 1:21-23 lilondolola pa lwa bamo abakaana ukumona Kabumba wa mucetekanya uwaba ku numa ya ifi fya kusungusha? (b) Mu mano yamo, cinshi cintu abasumina mu kusanguka basala nga “kabumba” wabo?

¹⁷ Ilembo limo lisosa ukukuma kuli bamo abakaana ukwiluka Kabumba wa mucetekanya uwaba ku numa ya fyalengwa ifya kusungusha ukuti: “Basangwike aba fye mu matontonkanyo yabo, ne mitima yabo iishaba na mucetekanya yalengwe yafiita. Pa kuisoselo kuti ba mano, basangwike abatumpa; no bukata bwa kwa Lesa uushingabola babwalwile icimpashanya ca cipasho ca bantunse ababola, ne ca fyuni, ne ca sha molu yane, ne ca fikulika. Icine ca kwa Lesa bacalwile ubufi, bashinshimwine no kubombele cibumbwa ukucila Kabumba.” (Abena Roma 1:21-23, 25) Caba icapalana na basayantisti abasumina mu kusanguka, abo, mu cishinka, balumbanya umunkulinkuli wa kwelenganya uwa twa mweo twacepesha-imyambo-isabi-inama sha muli bemba na ku mulundu-ifikulika-“kolwe wapala umuntu” nga “kabumba wabo.” Balishiba, nangu cibe fyo, ukuti takwaba akashishi kayanguka aka lusandesande lumo aka cine ku kutendeka umunkulinkuli. Akayanguka akaishibikwa kakwata amaatomu amamilioni amakana umwanda, mu kuba na makana ya kwankulako kwa fya miti miti ukucitikila pamo mu kati.

18, 19. (a) Nani Uwalinga ukutashiwa pa kuletako ubumi? (b) Bwingi bwaba shani ubwa bubumbo bwa kwa Yehova twingamona?

¹⁸ Yehova Lesa e Kabumba wa bumi. (Ilumbo 36:9) Aba e Ntulo Ikalamba. Ishina lyakwe, Yehova, lyalola mu kuti “Alengo Kubako.” Ububumbo bwakwe te kuti tubupende. Mu kushininkisha kwabako amamilioni ukucila pa fintu umuntu aishiba. Ilumbo 104:24, 25 lipeele citontonshi pa lwa ici ukuti: “Ifyo yafule milimo iyo mwacita, mwe Yehova! fyonse ifyo mu mano e mo mwaficitila.” Yobo 26:14 yalilondolola ici bwino ati: “Mona, ifi fya ku mpela fye fya mibombele yakwe, kabili kantepentepe fye tuumfwa kuli wene! lelo ukubuluma kwa maka yakwe nani kuti ailuka?” Tumona ifya ku mpela fye, tumfwa akantepentepe fye, lelo ubupilibulo bwakumanina ubwa kubuluma kwakwe te kuti tumfwikishe.

¹⁹ Nangu cibe fyo, twalikwata intulo yawaminako ku kumumona ukucila ukupitila mu bubumbo bwakwe ubumoneka. Iyo ntulo yawaminako yaba Cebo cakwe, Baibolo. Ni kuli iyo ntulo twalayalukila nomba mu cipande cikonkelepo.

Bushe Uleibukisha?

◻ Cinshi cintu Yobo asambilile lintu Yehova alandile kuli wene ukufuma mu nkuuka?

◻ Mulandu nshi Paulo alandile ukuti abantu bamo babulilwe umwa kulesesha?

◻ Ni shani fintu ukushinguluka kwa menshi kubomba?

◻ Fintu nshi ifyakatama ifyo ulubuuto lwa kasuba lutucitila?

◻ Cine nshi ica sayansi ico Baibolo yasokolwele pa ntanshi sayansi tailasanga cene?