Icipandwa 32

Icipyu ca kwa Lesa Caletwa ku Kupwa

 1. Cinshi cikacitika lintu inweno cinelubali shapongololwa ukufika ku mpela, kabili mepusho nshi nomba yema ukulosha ku nweno?

YOHANE kale kale nalangisha bamalaika batumwa ku kupongolole nweno cinelubali. Atwebo kuti “ica kulekelesha, ico e mwapeshiwe cipyu ca kwa Lesa.” (Ukusokolola 15:1; 16:1) Ifi finkunka fisokolola ukusuminisha kwa kwa Yehova ububifi mwi sonde, filingile ukupongololwa ukufika ku mpela. Lintu fyapwa, amapingushi ya kwa Lesa yakaba nayaputunkanishiwa. Icalo ca kwa Satana tacakabeko na kabili! Cinshi ico ifi finkunka filangisha ku mutundu wa muntu na bakateka ba micitile ibifi ilipo? Ni shani Abena Kristu bengasengauka ukupumwa ne finkunka pamo pene ne calo cashama? Mepusho yakatama, aya, kabili nomba yali no kwasukwa. Bonse abafuluka ukucimfya kwa bulungami bakakwata ubuseko bwaswatuka ku cintu Yohane amona mu kukonkapo.

Ubukali bwa kwa Yehova Ukulwisha “Icalo”

 2. Cinshi cifuma ku kupongolola kwa kwa malaika wa ntanshi ulunweno lwakwe mu calo, kabili cinshi cilangishiwa ku “calo”?

² Malaika wa ntanshi aya mu kubomba! “Awe uwa ntanshi aliile, apongolwelele ica mu lunweno lwakwe mu calo; na co caisabe cilonda icabipisha kabili icayafya pa bantu abali no lulembo lwa ciswango, kabili abapepe cimpashanya ca ciko.” (Ukusokolola 16:2) Kabili pamo nga mu mulandu wa kulila kwa ntandala ya ntanshi, “icalo” cilangilila pano imicitile ya bupolitiki imoneko kushikatala iyo Satana atendeke ukukuula pe sonde ku numa mu nshita ya kwa Nimrode, ukucila pa myaka 4,000 yapitapo.—Ukusokolola 8:7.

 3. (a) Ni shani amakamfulumende ayengi yapinda icafika ku kupepa ukufuma ku batekwa babo? (b) Cinshi inko shaletako pamo nge ca kupyanikako pa Bufumu bwa kwa Lesa, kabili fya kufumamo nshi pali abo bacipepa?

³ Muli ishi nshiku sha kulekelesha, amakamfulumende ayengi yalipinda icafika ku kupepa ukufuma ku batekwa babo, ukupampamina pa kuti Ubuteko bulingile ukusansabikwa pa mulu wa kwa Lesa nelyo bucishinka bumbi ubuli bonse. (2 Timote 3:1; linganyako Luka 20:25; Yohane 19:15.) Ukutula 1914 cabe caseeka ku nko ukulemba ubushilika abacaice babo mu kuti balelwa, nelyo ukuba abaiteyanya ku kulwa, umusango wa nkondo ya cinkumbawile uwakantaika umulopa amabula ya lyashi lya muno nshiku. Mu kati ka bushiku bwa kwa Shikulu, inko na kabili shaliletako, pamo nge ca kupyanikako pa Bufumu bwa kwa Lesa, icipasho ca ciswango—League of Nations ne mpyani ya iko, United Nations. Mwandi miponto ukubilisha, nga fintu bapapa ba muno nshiku bacita, ukuti ili bumba lyacitwa no muntu e subilo lyeka fye ilya nko ilya mutende! Mu kukosa cikaanya Ubufumu bwa kwa Lesa. Abo bacipepa baba abashasanguluka lwa ku mupashi, ababola mu mibele, kwati fintu abena Egupti abakenye Yehova mu kasuba ka kwa Mose bapuminwe ku cinkunka ca filonda fya cine cine ne fipute.—Ukufuma 9:10, 11.

 4. (a) Cinshi ico ifyaba mu lunweno lwa ntanshi lwa cipyu ca kwa Lesa fikomailapo mu kukosa? (b) Ni shani Yehova amona abo abapokelela ululembo lwa ciswango?

⁴ Ifyali muli ulu lunweno fikomaila mu kukosa ukusoobolapo kwaba pa ntanshi ya bantunse. Balingile ukucula nangula ukukanapokelelwa ne calo nelyo icifukushi ca kwa Yehova. Umutundu wa muntu wabikwa pe samba lya kupatikishiwa ukupokelela ululembo lwa ciswango, mu kuba no bufwayo bwa kuti “umuntu eshita nangu kushisha, kano uuli no lulembo, e kutila, ishina lya ciswango napamo impendwa ye shina lya ciko.” (Ukusokolola 13:16, 17) Lelo kuliko umutengo wa kulipila pali ici! Yehova amona abo bapokelela ululembo nga abapamwa ne “cilonda icabipisha.” Ukutula 1922 baishibishiwa pa cintubwingi nga abakaana Lesa wa mweo. Amapange yabo ya bupolitiki tayakwata kutunguluka, kabili bacula ukushikitika. Lwa ku mupashi, tabasanguluka. Kano balapila, ubu bulwele “bwabipisha” bukabe mpela, pantu nomba bushiku bwa bupingushi bwa kwa Yehova. Takwabako icifulo ca kushibuulamo lubali pa kati ka kuba ulubali lwa micitile ya fintu iya calo no kubombela Yehova ku lubali lwa kwa Kristu wakwe.—Luka 11:23; linganyako Yakobo 4:4.

Bemba Aisabo Mulopa

 5. (a) Cinshi cicitika lintu ulunweno lwa cibili lwapongololwa? (b) Ni shani Yehova amona abo baikala muli bemba wa cimpashanya?

⁵ Ulunweno lwa cibili lwa cipyu ca kwa Lesa lulingile nomba ukupongololwa. Cikapilibula nshi ku mutundu wa muntu? Yohane atweba ati: “Kabili malaika wa cibili apongolwelele ica mu lunweno lwakwe muli bemba; na bemba aisabo mulopa ngo wa wafwa, kabili conse ca mweo ica muli bemba califwile.” (Ukusokolola 16:3) Ukupala ukulila kwa ntandala ya cibili, ulu lunweno lulungikwe kuli “bemba”—cinkupiti walulunkana, uwasanguka uwa buntunse bwanunuka kuli Yehova. (Esaya 57:20, 21; Ukusokolola 8:8, 9) Mu menso ya kwa Yehova, uyu “bemba” apala umulopa, uushawaminwa fibumbwa kwikalamo. Uyu e mulandu Abena Kristu bashalingila kuba ulubali lwa calo. (Yohane 17:14) Ukwitululwa kwa lunweno lwa cibili lwa cipyu ca kwa Lesa kusokolola ukuti umutundu wa muntu onse abo abekala muli uyu bemba balifwa mu menso ya kwa Yehova. Ku mulandu wa kushingamwa kwa bwikashi, umutundu wa muntu waba no mulandu wa kusumya kwakulisha ukwa mulopa wa kaele. Lintu ubushiku bwa cipyu ca kwa Yehova bukafika, bakafwa mu cine cine ku maboko ya fita fyakwe fiputunkanya.—Ukusokolola 19:17, 18; linganyako Abena Efese 2:1; Abena Kolose 2:13.

Ukubapeela Umulopa wa Kunwa

 6. Cinshi cicitika lintu ulunweno lwa citatu lwapongololwa, kabili mashiwi nshi yaumfwika ukufuma kuli malaika no kufuma ku cakufutumwinapo?

⁶ Ulunweno lwa citatu lwa cipyu ca kwa Lesa, ukupala ukulila kwa ntandala ya citatu, lwakwata ukwambukila intulo sha menshi yasuma. “Kabili uwa citatu apongolwelele ica mu lunweno lwakwe mu mumana na mu tumfukumfuku twa menshi, na fyo fyaisabo mulopa. E lyo naumfwile malaika wa menshi aleti, Mwalilungama, mwe balipo kabili mwe baalipo, mwe Ba mushilo, ico mupingwile ifyo; pa kuti basuumishe umulopa wa ba mushilo na bakasesema, na imwe mwabapeela ukunwo mulopa. Bawamino kucitwe fi. Naumfwile ne [cipailo, “NW”] cileti, Ifyo fine, mwe [Yehova, “NW”] Lesa [Wa] maka yonse: ifya bupingushi bwenu fya cine kabili fya bulungami.”—Ukusokolola 16:4-7.

 7. Cinshi cicitilwako icikope ku ‘mimana no tumfukumfuku twa menshi’?

⁷ Iyi ‘mimana no tumfukumfuku twa menshi’ ficita icikope ca fiitwa intulo shipya isha kutungulula na mano yapokelelwa kuli ici calo, pamo nga mano ya buntunse aya bupolitiki, aya fya bunonshi, aya sayansi, aya masomo, aya kwangalila capamo, na ya butotelo ayo yatungulula incitilo sha buntunse na mapingushi. Ukucila ukulolesha kuli Yehova, Akamfukumfuku ka mweo, ku cine cipeela umweo, abantu ‘baifukwila ifishima ifyalalika’ no kunwa mu kushika “amano ya pano isonde [ayali] buwelewele kuli Lesa.”—Yeremia 2:13; 1 Abena Korinti 1:19; 2:6; 3:19; Ilumbo 36:9.

 8. Ni mu nshila nshi umutundu wa muntu wakolomweno mulandu wa mulopa?

⁸ “Amenshi” ya ciboloshi aya musango yo yatungulula abantu ku kuba no mulandu wa mulopa, ku ca kumwenako, mu kubakoselesho kusumyo mulopa pa cipimo cishaikulila mu nkondo sha uno mwanda wa myaka, ishasenda ukucila pa myeo amamilioni umwanda umo. Ukucilisha mu Kristendomu, umo inkondo sha calo shibili shatendeke mo, abantu “baangufyanya na ku kusumyo mulopa wa kaele,” kabili ici casanshamo no mulopa wa nte sha kwa Lesa wine. (Esaya 59:7; Yeremia 2:34) Umutundu wa muntu na kabili wakolomona umulandu wa mulopa ku kubomfya kwa uko bubi bubi ifipimo fyakulisha ifya mulopa mu kukushishamo, mu kutoba amafunde yalungama ya kwa Yehova. (Ukutendeka 9:3-5; Ubwina Lebi 17:14; Imilimo 15:28, 29) Pali uyu mulandu, kale kale balobolola ubulanda ku kusandulula, ukupitila mu kukuushishamo kwa mulopa, ukwa AIDS, ukufimba kwa libu, na malwele yambi. Ukukanda kwakumanina kwa mulandu wa mulopa onse kukesa mu kwipipa lintu bakabifya bakalipila impumo yacilamo, ukunyantawilwa “umwa kukamine myangashi umukalamba umwa cipyu ca kwa Lesa.”—Ukusokolola 14:19, 20.

 9. Cinshi ico ukupongololwa kwa lunweno lwa citatu kubimbamo?

⁹ Mu kasuba ka kwa Mose, lintu Umumana wa Nile wayalwike umulopa, abena Egupti bali no kuba aba mweo mu kufwaya intulo shimbi isha menshi. (Ukufuma 7:24) Ilelo, nangu ni fyo, mu kati ka cinkunka ca ku mupashi, takuliko mu calo ca kwa Satana uko abantu bengasanga amenshi yapeelo mweo. Ukupongololwa kwa ulu lunweno lwa citatu kwabimbamo ukubilisha kwa kuti ‘imimana no tumfukumfuku twa menshi’ ya calo fili ngo mulopa, ukulete mfwa ya ku mupashi kuli bonse abayapwila. Kano fye abantu baalukila kuli Yehova, balobolola ubupingushi bwakwe ubwakosa.—Linganyako Esekiele 33:11.

10. Cinshi ico “malaika wa pa menshi” alenga ukwishibikwa, kabili bunte nshi ubo “icipailo” (NW) cilundako?

¹⁰ “Malaika wa menshi,” uko e kuti, malaika uupongolwela ulu lunweno pa menshi, acindika Yehova nga Kapingula wa Kubumbwa konse, uyo amapingushi yakwe yalungama ya kupelako. E ico, alanda ulwa ubu bupingushi ati: “Bawaminwo kucite fi.” Ukwabulo kutwishika, malaika pa lwakwe aikalile ubunte bwa kusumya kwa mulopa ukwingi no bunkalwe ifyacitwa pa makana ya myaka ayengi ku fisambilisho fya bufi na maele ya ici calo cabipisha. E co, alishibo kuti ubupingushi bwa kwa Yehova bwalilungama. Nangu fye “cipailo” (NW) ca kwa Lesa cilalanda. Pa Ukusokolola 6:9, 10, imyeo ya abo baipailwe icisumino yaebwa ukuba pe samba lya cipailo. E co “cipailo” (NW) cilundako ubunte bwa maka pamo nga ku kulungika no kulungama kwa mapingushi ya kwa Yehova.a Mu kushininkisha, cili icalinga ukuti abo basumya no kubomfya bubi bubi umulopa uwingi abene bene balingile ukuliishiwa mu kupatikishiwa umulopa, mu cilangililo ca kubapingwila ku mfwa kuli Yehova.

Ukubabula Abantu ku Mulilo

11. Ca kutontapo nshi ca lunweno lwa cine ulwa cipyu ca kwa Lesa, kabili cinshi cacitika lintu lwapongololwa?

¹¹ Ulunweno lwa cine ulwa cipyu ca kwa Lesa lukwete akasuba nge ca kutontapo ca luko. Yohane atweba ati: “Kabili malaika wa cine apongolwelele ica mu lunweno lwakwe pa kasuba; e lyo akasuba kapeelwe ukubabula abantu ku mulilo. Na bantu bababwilwe ku cikabilila cikalamba: kabili bapontele ishina lya kwa Lesa uuli no lupaka kuli ifi [finkunka]; lelo tabalapiile no kumupo mucinshi.”—Ukusokolola 16:8, 9.

12. Cinshi “akasuba” ka ici calo, kabili cinshi capeelwa kuli aka kasuba ka cimpashanya?

¹² Ilelo, ku kusondwelela kwa micitile ya fintu, bamunyina ba kwa Yesu ba ku mupashi babalika “nga akasuba mu bufumu bwa kwa Shibo.” (Mateo 13:40, 43) Yesu umwine wine ali “akasuba ka bulungami.” (Malaki 4:2) Umutundu wa muntu, nangu ni fyo, wakwata “akasuba” ka uko, bakateka ba uko abesha ukubalika mu kukaanya Ubufumu bwa kwa Lesa. Ukulila kwa ntandala ya cine na ko kwabilishe ukuti ‘akasuba, umweshi, ne ntanda’ mu myulu ya Kristendomu mu cituntulu ni ntulo sha mfifi, te lubuuto. (Ukusokolola 8:12) Ulunweno lwa cine ulwa cipyu ca kwa Lesa nomba lwalangisha ukuti “akasuba” ka calo kakakwato kukaba kushingashishimishiwa. Abo baloleshiwako nge ntungulushi shapala akasuba ‘bakababula’ umutundu wa muntu. Ici cali no kupeelwa ku kasuba ka cimpashanya. Mu mashiwi yambi, Yehova aali no kusuminisha ici ngo lubali lwa bupingushi bwakwe ubwabamo umulilo pa mutundu wa muntu. Ni mu nshila nshi umo uku kubabula kwacitikilako?

13. Ni mu nshila nshi bakateka bapala akasuba aba ici calo ‘bababwila’ umutundu wa muntu?

¹³ Pa numa ya nkondo ya calo ya kubalilapo, bakateka ba ici calo bapangile League of Nations mukwesho kupikulula impika sha mutelelwe wa calo, lelo ici califililwe. E co imisango ya kweshaeshako imbi ya mitekele yalyeshiwe, pamo nga Fascism na Nazism. Communism atwalilile ukutanunuka. Ukucila pa kuwamya ulubali lwa mutundu wa muntu, bakateka bapala akasuba muli ino micitile batendeke ‘ukubabula umutundu wa muntu ne cikabilila cikalamba.’ Inkondo sha cikaya mu Spain, Ethiopia, na Manchuria shatungulwile ku nkondo ya calo ya cibili. Ilyashi lya muno nshiku lyalembo kuti Mussolini, Hitler, na Stalin pamo nga badikiteta bashingemwe mu kulungatika na mu kubulo kulungatika imfwa sha makumi ya mamilioni, ukusanshako aba nko shabo abengi. Mu nshita ya nomba line fye, imbuli sha pa kati ka nko nelyo isha bana calo ‘shalibabula’ abantu mu fyalo pamo nga Vietnam, Kampuchea, Iran, Lebanon, na Ireland, pamo pene ne fyalo fya mu Latin America na Africa. Lundapo kuli ici ukushashala kuletwalilila pa kati ka maka yakalamba, abo ifyanso fyabo fya kutiinya ifya manyukiliya fyaba na maka ya koca umutundu wa muntu onse. Muli ishi nshiku sha kulekelesha, ubuntunse mu cine cine bwasansalikwa ku “kasuba” kababula, bakateka ba buko bashalungama. Ukupongololwa kwa lunweno lwa cine lwa cipyu ca kwa Lesa kwasonta fye pali ifi fishinka fya mu lyashi lya kale, kabili abantu ba kwa Lesa balifibilisha ukupulinkane sonde.

14. Cinshi ico Inte sha kwa Yehova ukwabulo kuleka basambilisha ukuba e kupikulula kweka fye ukwa mpika sha mutundu wa muntu, kabili kwankulako nshi ukwa mutundu wa muntu onse?

¹⁴ Inte sha kwa Yehova ukwabulo kuleka basambilisha ukuti ukupikulula kweka fye ku mpika shakupelenganya sha mutundu wa muntu Bufumu bwa kwa Lesa, ukupitila muli ubo Yehova apangila ukushisha ishina lyakwe. (Ilumbo 83:4, 17, 18; Mateo 6:9, 10) Umutundu wa muntu, nangu cibe fyo, onse fye wayalwilako ukutwi kwakoma kuli uku kupikulula. Abengi abakaana Ubufumu na kabili bapontela ishina lya kwa Lesa, pamo fye nga fintu Farao acitile lintu akene ukusuminisha bumulopwe bwa kwa Yehova. (Ukufuma 1:8-10; 5:2) Ukukanakwato kusekelela mu Bufumu bwa buMesia, aba bakakaanya basoobolapo ukucula pe samba lya “kasuba” kabo kakabisha aka kuteka kutitikisha ukwa buntunse.

Icipuna ca Bufumu ca Ciswango

15. (a) Ni pali cinshi apo ulunweno lwa cisano lwapongolwelwa? (b) “Icipuna ca ciswango” cinshi, kabili cinshi cabimbamo mu kupongololo lunweno pali cene?

¹⁵ Ni pali cinshi apo malaika wakonkapo apongolwela ulunweno lwakwe? “Kabili uwa cisano apongolwelele ica mu lunweno lwakwe pa cipuna ca bufumu ca ciswango.” (Ukusokolola 16:10a) “Iciswango” micitile ya kamfulumende ya kwa Satana. Tacakwata cipuna ca cine cine, pamo fye nga fintu iciswango cine tacaba ca cine cine. Ukulumbula kwa cipuna ca bufumu, nangu cibe fyo, kulangisho kuti iciswango cabomfya ubulashi bwa cifumu pa mutundu wa muntu; ici cili mu kumfwana ne cishinka ca kuti umo na umo uwa mitwe ya ciswango wakwata ingala ya cifumu. Mu cishinka, “icipuna ca bufumu ca ciswango” e mufula, nelyo intulo, ya ubo bulashi.b Baibolo isokolola imibele ya cine cine iya bulashi bwa cifumu bwa ciswango lintu isoso kuti “iciŋwena cacipeele amaka ya ciko, ne cipuna ca ciko ca bufumu no lupaka lwa ciko lukalamba.” (Ukusokolola 13:1, 2; 1 Yohane 5:19) Muli fyo, ukupongololwa kwa lunweno pa cipuna ca bufumu ca ciswango kubimbamo ukubilisha ukusokolola ulubali lwa cine cine ulo Satana abombelapo kabili acili abombapo mu kwaafwilisha no kusumbula iciswango.

16. (a) Ni ani u o inko shibombela, nampo nga balicishiba nelyo iyo? Londolola. (b) Ni shani icalo cilangisha ubuntu bwa kwa Satana? (c) Ni lilali icipuna ca ciswango cikawishiwa?

¹⁶ Ni shani uku kwampana pa kati ka kwa Satana ne nko kwasungililwa? Lintu Satana atunkile Yesu, amulangile amabufumu yonse aya mu calo mu cimonwa no kupeela “ulupaka lonse lwa yako, no bukata bwa yako.” Lelo kwali icalefwaikwa—Yesu intanshi ali no kucita umulimo wa kupepa pa ntanshi ya kwa Satana. (Luka 4:5-7) Bushe kuti twaelenganya ukuti amakamfulumende ya mu calo yapokelelo bulashi bwa yako pa mutengo wacepako? Nangu panono. Ukulingana na Baibolo, Satana e mulungu wa ino micitile ya fintu, ica kuti, nampo nge nko shalicishiba nelyo iyo, balamubombela. (2 Abena Korinti 4:3, 4)c Iyi mibele yasokololwa mu mitantikile ya micitile ya calo ilipo, iyakuulwa pa kupupo luko kwafyendenkana, ulupato, no kuisekesha. Yateyanishiwa mu nshila Satana afwailamo—ukusunga umutundu wa muntu pe samba lya kulama kwakwe. Ukubola muli kamfulumende, ukufwaisha kwa maka, ukumfwanina mu bufi, ukutangana mu fyanso—ifi fibelebesha ubuntu bwabotelela ubwa kwa Satana. Icalo cisangwila ku fipimo fishalungama fya kwa Satana, muli fyo ukumucito mulungu wa ciko. Icipuna ca bufumu ca ciswango cikawishiwa lintu ico ciswango cikacula ukufumishiwapo no Lubuto lwa mwanakashi wa kwa Lesa mu kupelako lukabika Satana umwine wine ku mbo.—Ukutendeka 3:15; Ukusokolola 19:20, 21; 20:1-3.

Imfifi no Bukali Bucululusha

17. (a) Ni shani ukupongololwa kwa lunweno lwa cisano kwaampana ku mfifi ya ku mupashi iyo lyonse yafimba ubufumu bwa ciswango? (b) Ni shani abantu bankulako ku kupongololwa kwa lunweno lwa cisano ulwa cipyu ca kwa Lesa?

¹⁷ Ubufumu bwa ici ciswango bwaba mu mfifi ya ku mupashi ukutula apo bwatendekele. (Linganyako Mateo 8:12; Abena Efese 6:11, 12.) Ulunweno lwa cisano luleta ukubilisha kwalundwako kwa pa cintubwingi ukwa iyi mfifi. Lulalangisha fye na cene, mu kuti ulu lunweno lwa cipyu ca kwa Lesa lupongolwelwa pa cipuna ca bufumu pene ca ciswango ca cimpashanya. “Na bantu baleshebule ndimi shabo pa mulandu wa kucululuka, no kupontela Lesa wa mu [mulu] pa mulandu wa fya kucululuka fyabo ne filonda fyabo; lelo tabalapiile ku milimo yabo.”—Ukusokolola 16:10b, 11.

18. Kuumfwana nshi kwabako pa kati ka kulila kwa ntandala ya cisano no lunweno lwa cisano lwa cipyu ca kwa Lesa?

¹⁸ Ukulila kwa ntandala ya cisano takuli cimo cine nga ulunweno lwa cisano lwa cipyu ca kwa Lesa, pa kuti ukulila kwa ntandala kwabilishe icinkunka ca makanta. Lelo mona ukuti pa kukakulwa kwa cinkunka ca makanta, kwaliko imfifi pa kasuba na mu mwela. (Ukusokolola 9:2-5) Kabili pa Ukufuma 10:14, 15, tubelenga ukukuma ku lwa makanta untu Yehova apamineko Egupti ukuti: Ali “uwayafisha; tabalile abako makanta uwabe fi, na pa numa takwakabe uwabe ifi: Awe, akupile ponse pa calo conse, alengele icalo cifiite.” Ee, imfifi! Ilelo, imfifi ya calo ya ku mupashi ili iyamonekesha nge ca kufuma mu kulishiwa kwa ntandala ya cisano no kupongololwa kwa lunweno lwa cisano lwa cipyu ca kwa Lesa. Ubukombe bubilishiwa ku ntumba ya makanta wa muno nshiku buleta ukulungulushiwa no kukalipwa kuli abo babifi “batemenwe imfifi ukucila ifyo batemenwe ulubuuto.”—Yohane 3:19.

19. Mu kuumfwana no Ukusokolola 16:10, 11, cinshi ico ukusansalika kwa pabuuta ukwa kwa Satana nga umulungu wa ino micitile ya fintu kulenga?

¹⁹ Nga kateka wa calo, Satana alenga ukubulwe nsansa ukwingi no kucula. Icipowe, inkondo, ulukaakala, imisoka, ukubomfya bubi bubi imiti ikola, bucisenene, amalwele yapishiwa mu kwampana kwa bwamba, ukubulwa ubufumacumi, ubumbimunda bwa butotelo—ifi na fimbi e fya kwishibikilwako kwa micitile ya fintu ya kwa Satana. (Linganyako Abena Galatia 5:19-21.) Nangu cibe fyo, ukusansalikwa kwa pabuuta ukwa kwa Satana ngo mulungu wa ino micitile ya fintu kwalengele ukukalipwa no kulengwe nsoni kuli abo bekalila ku fipimo fyakwe. “Baleshebule ndimi shabo pa mulandu wa [kukalipwa kwabo, NW],” no kucilisha mu Kristendomu. Abengi bakaana ati icine cisansalika umusango wa bumi bwabo. Bamo bacisanga ica kutiinya, kabili bapakasa abo bacisabankanya. Bakaana Ubufumu bwa kwa Lesa no kusaalula ishina lya kwa Yehova ilya mushilo. Imibele yabo iyalwala ya butotelo, iya filonda ilalangishiwa, ica kuti bapontela Lesa wa mu mulu. Iyo, ‘tabalapiila ku milimo yabo.’ E co te ti twenekele ukupilibuka kwa kwa cinkupiti pa ntanshi ya mpela ya ino micitile ya fintu.—Esaya 32:6.

Umumana Yufrate Wakama

20. Ni shani fyonse fibili ukulila kwa ntandala ya mutanda no kupongololwa kwa lunweno lwa mutanda fibimbamo umumana Yufrate?

²⁰ Ukulila kwa ntandala ya mutanda kwabilishe ukukakulwa kwa “bamalaika bane abakakwa pa mumana ukalamba Yufrate.” (Ukusokolola 9:14) Ukulingana ne lyashi lya kale, Babiloni ali umusumba ukalamba uyo waikele pa mumana Yufrate. Kabili mu 1919 ukukakulwa kwa bamalaika bane ba cimpashanya kwakonkele pa kuwa kwamonekesha kwa Babiloni Mukalamba. (Ukusokolola 14:8) Caba icamonekesha, lyene, ukuti ulunweno lwa mutanda ulwa cipyu ca kwa Lesa na lo lubimbamo umumana Yufrate: “Kabili uwalenga mutanda apongolwelele ica mu lunweno lwakwe pa mumana ukalamba Yufrate; na menshi ya uko yalikamine, ku kupekaniwe nshila ya shamfumu sha ku kabanga.” (Ukusokolola 16:12) Iyi na yo ni mbila yabipa kuli Babiloni Mukalamba!

21, 22. (a) Ni shani amenshi ya kucingilila aya mumana Yufrate yakamine ku Babiloni mu 539 B.C.E.? (b) “Menshi” nshi yantu Babiloni Mukalamba aikalapo, kabili ni shani ifyo aya menshi ya cimpashanya na nomba yalekama?

²¹ Mu kasuba ka kusekelela ka Babiloni wa pa kale, amenshi yafulisha aya Yufrate yali lubali lukalamba lwa micitile ya kucingilila kwakwe. Mu 539 B.C.E. ayo menshi yalikamine lintu yapindwilwe ukufuma mu nshila ya yako ku ntungulushi ya cina Persia Sailasi. Muli fyo, inshila yaliswike iya kwa Sailasi umwina Persia na Dariusi umwina Madai, ishamfumu shafumine “ku kabanga” (uko e kuti, ukutula akasuba), ukwingilila Babiloni no kumucimfya. Mu kashita ka mafya, umumana Yufrate walifililwe mu kucingilila ulya musumba ukalamba. (Esaya 44:27–45:7; Yeremia 51:36) Icintu capalako cili no kucitika kuli Babiloni wa muno nshiku, imicitile ya mu kusaalala kwa calo iya butotelo bwa bufi.

²² Babiloni Mukalamba “aikala pa menshi ayengi.” Ukulingana na Ukusokolola 17:1, 15, aya yalangishe “misango ya bantu, na mabumba, ne nko, na ba ndimi”—imilalo ya bakonshi abo amona ngo kucingilila. Lelo “amenshi” yalekama! Mu Western Europe, umo akatanshi akwete ukusonga kukalamba, imyanda ya mamilioni apabuuta balisuula ubutotelo. Mu fyalo fimo mu Eastern Europe, mwaba icibelesho cabilishiwa ica kwesha ukonaula ukusonga kwa butotelo. Icinabwingi muli ifyo fyalo tabema ku busuma bwakwe. Mu kupalako, ilyo inshita ikesa iya Babiloni Mukalamba ukonaulwa, impendwa ilecepelako iya bakonshi bakwe bakashininkisho kukanaba ukucingilila ukuli konse. (Ukusokolola 17:16) Nelyo atunga ifilundwa fya makana ya mamilioni, Babiloni Mukalamba akaisango wabulwo kucingililwa mu kulwisha “ishamfumu sha ku kabanga.”

23. (a) Ni bani bali ishamfumu “sha ku kabanga” mu 539 B.C.E.? (b) Ni bani baba “ishamfumu sha ku kabanga” mu kati ka bushiku bwa kwa Shikulu, kabili ni shani bakonaula Babiloni Mukalamba?

²³ Ni bani ishi shamfumu? Mu 539 B.C.E. bali ni Dariusi umwina Madai na Sailasi umwina Persia, ababomfiwe kuli Yehova ukucimfya umusumba wa pa kale uwa Babiloni. Muli buno bushiku bwa kwa Shikulu, imicitile ya butotelo bwa bufi ya Babiloni Mukalamba na yo ikonaulwa kuli bakateka ba buntunse. Lelo na kabili, ubu bukaba bupingushi bwa bulesa. Yehova Lesa na Yesu Kristu, “ishamfumu sha ku kabanga,” bakabika mu mitima ya bakateka ba buntunse “itontonkanyo” (NW) lya kwalukila pali Babiloni Mukalamba no kumonaula umupwilapo. (Ukusokolola 17:16, 17) Ukupongololwa kwa lunweno lwa mutanda kubilisha apabuuta ukuti ubu bupingushi buli apepi no kuputunkanishiwa!

24. (a) Ni shani ifyaba mu nweno sha kubalilapo mutanda isha cipyu ca kwa Yehova fyasabankanishiwa, kabili fya kufumamo nshi? (b) Pa ntanshi ya kutweba ulwa lunweno lusheleko ulwa cipyu ca kwa Lesa, cinshi ico Ukusokolola kufisulula?

²⁴ Ishi nweno sha kubalilapo mutanda isha cipyu ca kwa Yehova shasenda ubukombe bwa kulenga ukutontonkanya. Ababomfi ba kwa Lesa aba pe sonde, mu kwafwiwa na bamalaika, bakwate ncito ya kusabankanya ifyabamo pa cipimo ca mu kusaalala kwe sonde. Muli iyi nshila, ukusoka kwalipeelwa ku mbali shonse sha micitile ya calo ca kwa Satana, kabili Yehova alipayanishisha abantu umo umo ishuko lya mu nshita ilya kwalukila ku bulungami no kutwalilila aba mweo. (Esekiele 33:14-16) Kuciliko, ulunweno na lumbi ulwa cipyu ca kwa Lesa ulusheleko. Lelo pa ntanshi ya kutwebo lwa lwene, Ukusokolola kufisulula ifyo Satana na babomfi bakwe ba pe sonde besha ukucilima ukusabankanya kwa mapingushi ya kwa Yehova.

Ukulonganikwa ku Armagedone

25. (a) Cinshi ico Yohane atweba ku lwa ‘numbwilo sha mipashi yakowela’ iyapala ifyula? (b) Ni shani fintu kwaba ukutandalilwa kwapale fyula ukufulwisha ukwa ‘numbwilo sha mipashi yakowela’ mu bushiku bwa kwa Shikulu, kabili kuba ne fyakufumamo nshi?

²⁵ Yohane atweba ati: “Kabili namwene mu kanwa ka ciŋwena, na mu kanwa ka ciswango, na mu kanwa ka kwa kasesema wa bufi, mwafumine [inumbwilo sha mipashi itatu, “NW”] iyakowela, kwati fyula: e mipashi ya fiwa iicite fishibilo, iyafumina ku shamfumu sha calo conse ku kushilonganisho kulwa kwa bushiku bukalamba bwa kwa Lesa [Wa] maka yonse.” (Ukusokolola 16:13, 14) Mu kasuba ka kwa Mose, Yehova aletele icinkunka cafulwikwa ica fyula pali Egupti wa kwa Farao, ica kuti “ne calo conse calipimpinwike.” (Ukufuma 8:5-15) Mu kati ka bushiku bwa kwa Shikulu, mwabamo kabili ukutandalilwa kwa kulengo butolo kwapale fyula, nangula kufuma ku ntulo yapusanako. Kwabamo ‘inumbwilo sha mipashi yakowela’ iya kwa Satana, mu kumonekesho kulangisha ukukubanya kwatantikwa mu kuteulula bakateka ba buntunse bonse, “ishamfumu,” mu kulwisha Yehova Lesa. Muli fyo Satana ashininkisho kuti tabasensenwinwe ku kupongololwa kwa nweno sha cipyu ca kwa Lesa lelo mu kushangila ukuba ku lubali lwa kwa Satana lintu “ukulwa kwa bushiku bukalamba bwa kwa Lesa [Wa] maka yonse” kwatendeka.

26. (a) Ni ku ntulo nshi shitatu uko ukukubanya kwa busatana kufuma? (b) “Kasesema wa bufi” cinshi, kabili twaishiba shani?

²⁶ Ukukubanya kwisa ukufuma ku “ciŋwena” (Satana) ne “ciswango” (icaimikwa ca kwa Satana pe sonde ica bupolitiki), ifibumbwa ifyo tukumene na fyo kale mu Ukusokolola. Cinshi, nangu ni fyo, cili “kasesema wa bufi”? Ici cili ceni mwi shina fye. Mu kubangilila, twalangilwe iciswango ica nsengo shibili icapala umwana wa mpaanga icacitile ifishibilo fikalamba pa ntanshi ya ciswango ca mitwe cinelubali. Ici cibumbwa cabamo ukukopeka cabombele ukupala kasesema kuli ico ciswango. Casumbwile ukupepa kwa ciswango, no kulenga fye icimpashanya ukwimikwa kuli cene. (Ukusokolola 13:11-14) Ici ciswango ca nsengo shibili capalo mwana wa mpaanga cilingile ukuba cimo cine nga “kasesema wa bufi” alumbwilwe pano. Ukushininkisha ici, pa numa tubelenga ukuti kasesema wa bufi, ukupala iciswango ca cimpashanya ca nsengo shibili, acitile “ku cinso ca [ciswango ca mitwe cinelubali] ifishibilo ifyo alufishemo abapokelele ululembo lwa ciswango na bapepele icimpashanya ca ciko.”—Ukusokolola 19:20.

27. (a) Kusoka nshi ukwa mu nshita uko Yesu Kristu umwine wine apeela? (b) Kusoka nshi uko Yesu apeele lintu aali pano isonde? (c) Ni shani fintu umutumwa Paulo abwekeshepo ukusoka kwa kwa Yesu?

²⁷ Mu kuba no kukubanya kwafule fyo ukwa busatana ukushinguluka, amashiwi yakonkapo ayo Yohane alemba mu cine cine yali ayalingana ne nshita: “Moneni, ndeisa ngo mupupu; alishuka uulelola, no kubakishe fya kufwala fyakwe, ukuti eenda bwamba, kabili bemona nsoni shakwe.” (Ukusokolola 16:15) Ni ani aleisa “ngo mupupu”? Ni Yesu umwine wine, ukwisa mu nshita ishasabankanishiwa nga Kaputunkanya wa kwa Yehova. (Ukusokolola 3:3; 2 Petro 3:10) Lintu aali acili pe sonde, Yesu na kabili apashenye ukwisa kwakwe kuli kulya ukwa mupupu, ukusosa ati: “E ico loleni, pa kuti tamwaishibo bushiku Shikulwinwe akesamo. E ico na imwe mube abaiteyanya; pa kuti Umwana wa muntu akesa mu kashita mushikashile.” (Mateo 24:42, 44; Luka 12:37, 40) Ukubwekeshapo uku kusoka, umutumwa Paulo atile: “Ubushiku bwa kwa [Yehova, NW] bukesa ngo mupupu ubushiku. Ilyo balesosa, abati, Mutende, kabili [umutelelwe, NW], e lyo uboni ubwa kupumikisha bwabemina.” Satana na nomba line alekolokwela inko ukulosha ku kucita kulya kubilisha kwa bufi ukwa “Mutende kabili [umutelelwe, NW].”—1 Abena Tesalonika 5:2, 3.

28. Kusoka nshi uko Yesu apeele ku lwa kukaanya ukutitikisha kwa ku calo, kabili cinshi cili “bushiku bulya” ubo Abena Kristu bashingafwaya ukuba pali bene ‘nge citeyo’?

²⁸ Yesu na kabili asokele ulwa musango wa kutitikisha u o ici calo, caisulamo ukukubanya, cikabika pa Bena Kristu. Atile: “Muyangwe, epali imitima yenu yalemenenwa ku buliili no kukolwakolwa na masakamika ya bwikashi buno, no bushiku bulya bwaisa pali imwe no kupumikisha kwati citeyo. . . . Lelo loleni mu nshita yonse, mube abapaapaata ukuti mukose ku kupusuka kuli ifi fyonse ifikesapona, no kwiminina ku menso ya Mwana wa muntu.” (Luka 21:34-36) “Ubushiku bulya” “bushiku bukalamba bwa kwa Lesa [Wa] maka yonse.” (Ukusokolola 16:14) Ilyo “ubushiku bulya” bwakwebelwa kwa bumulopwe bwa kwa Yehova bulepalamina, cileba icacilapo ukukosa ukubomba na masakamika ya bumi. Abena Kristu balekabilo kuba abalola na bapempwila, ukwikala abashibuka ukufikila bulya bushiku bwafika.

29, 30. (a) Cinshi cipilibulwa ku kusoka kwa kwa Yesu ukwa kuti abo bakasangwa nabalaala bakalengwa insoni ku kulufya “ifya kufwala fyabo”? (b) Cinshi ifya kufwala fyalangilila kafwala fintu aba? (c) Ni shani fintu umuntu engalufya ifi fya kufwala fyakwe fya cimpashanya, kabili mu kuba na fya kufumamo nshi?

²⁹ Cinshi, nangu ni fyo, cipilibulwa ku kusoka kwa kuti abakasangwa na balaala bakakwata insoni sha kulufya “ifya kufwala” fyabo? Muli Israele wa pa kale, shimapepo onse nelyo umwina Lebi uwali pa mulimo wa kulonda pe tempele akwete ukushingamwa kwafina. Abakulandapo ba ciYuda batwebo kuti nga uuli onse asangilwe nalaala pa mulimo wa musango uyo, ifya kufwala fyakwe fyali no kufuulwa kuli wene no kocewa, ica kuti abikilwe pa nsoni sha pa cintubwingi.

³⁰ Yesu pano asoka ukuti icintu cimo icapalako kuti cacitika ilelo. Bashimapepo na bena Lebi bacitile icikope bamunyina basubwa ba kwa Yesu. (1 Petro 2:9) Lelo ukusoka kwa kwa Yesu kubomba mu kulundako na kwi bumba likalamba na ko kwine. Amalaya yakwe pano ayaloshiweko yalangisha uufwele nga inte ya Bwina Kristu iya kwa Yehova. (Linganyako Ukusokolola 3:18; 7:14.) Nga abali bonse basuminisho kutitikisha kwa calo ca kwa Satana ukubasembeleka ukulaala nelyo ukubulwo kubomba, mu kupalako kuti balufya ifi fya kufwala—mu mashiwi yambi, ukulufya ukwishibikwa kwabo kwasanguluka nga Bena Kristu. Imibele ya musango yo kuti yabamo insoni. Kuti yabika umo mu busanso bwa kulufya umupwilapo.

31. (a) Ni shani Ukusokolola 16:16 kwebekesha ukukabila kwa Bena Kristu ukuba abalola? (b) Kutunganya nshi uko intungulushi sha butotelo shimo shaloshako nga Armagedone?

³¹ Ukukabila kwa Bena Kristu ukuba abashibuka kuba ukwacilapo ukutitikisha ilyo icikomo cakonkapo ica Ukusokolola capalaminako ku kufikilishiwa: “Awe [inumbwilo sha fiwa] yashilonganike [ishamfumu sha pe sonde, nelyo bakateka] kulya kuntu ukwitwa mu ciHebere [Har–Magedone].” (Ukusokolola 16:16) Ili shina, ilyapilibulwa ilingi nga nshi Armagedone, limoneka fye limo mu Baibolo. Lelo lyalibilimya ukwelenganya kwa mutundu wa muntu. Intungulushi sha calo shalisoka ukucitikako kwa Armagedone wa manyukiliya. Armagedone alundinkanishiwa na kabili no musumba wa pa kale uwa Megido, icifulo ca mbuli sha kapeleko ishingi isha mu nshita sha Baibolo, kabili intungulushi sha butotelo shimo muli fyo shatunganya kuti inkondo ya kupelako ya pe sonde ikacitika muli cilya cifulo capelela. Muli ici, balitalukisha ku cine.

32, 33. (a) Ukucila ukuba icifulo ca cine cine, cinshi ico ishina Har–Magedone, nelyo Armagedone, limininako? (b) Ni numbwilo nshi shimbi isha mu Baibolo ishapala kuli “Armagedone” nelyo ukwampana kuli lyene? (c) Ni lilali cikaba inshita ya kuti malaika walenga cinelubali apongolole ulunweno lwa kupelekeshako lwa cipyu ca kwa Lesa?

³² Ishiwi Har–Magedone lipilibula “Ulupili lwa Megido.” Lelo ukucila pa kuba icifulo ca cine cine, limininako imibele ya calo umo inko shonse shalongana mu kukaanya Yehova Lesa kabili umo mu kupelako akabonawila. Ici ca cibulungwa conse mu cipimo. (Yeremia 25:31-33; Daniele 2:44) Capala “umwa kukamine myangashi umukalamba umwa cipyu ca kwa Lesa“ no “mupokapoka wa kuputwilamo umulandu,” nelyo “umupokapoka wa kwa Yehoshafati,” uko inko shalonganikwa ku kuputunkanishiwa kuli Yehova. (Ukusokolola 14:19; Yoele 3:12, 14) Na kabili cayampana ku “mushili wa kwa Israele” (NW) uko ifita fya busatana fya kwa Goge wa ku Magoge fikonawilwa pali cilya cifulo “pa kati ka bemba no lupili lwayemba ulwa mushilo” uko imfumu ya ku kapinda ka kuso iisa “ukufika na pa mpela ya iko” ku maboko ya kwa Mikaele mboswa mukulu.—Esekiele 38:16-18, 22, 23; Daniele 11:45–12:1.

³³ Lintu inko shikakolokwelwa muli iyi mibele ku kukubanya ku kolomoka kwatendekwa na Satana na babomfi bakwe ba pe sonde, ikaba ni nshita ya kwa malaika wa cinelubali ukupongolola ulunweno lwa kupelako ulwa cipyu ca kwa Lesa.

“Nacicitika”

34. Ni pali cinshi apo malaika walenga cinelubali apongolwelo lunweno lwakwe, kabili kubilisha nshi kwisa ukufuma ‘umwashishiwa mu cipuna ca bufumu’?

³⁴ “Kabili malaika uwalenga cinelubali apongolwelele ica mu lunweno lwakwe mu [mwela. No mwashishiwa, “NW”], ku cipuna ca bufumu, mwafumine ishiwi likalamba, aliti, Nacicitika.”—Ukusokolola 16:17.

35. (a) “Umwela” (NW) cinshi uwa pa Ukusokolola 16:17? (b) Mu kupongolwela ulunweno lwakwe pa mwela, cinshi ico malaika wa cinelubali alumbulula?

³⁵ “Umwela” (NW) e lubali lwapelako ulubakililo bumi lukapumwa. Lelo uyu tauli mwela wa cine cine. Takuli icaba ku mwela wa cine cine icingaulenga ukuwaminwa amapingushi yakosa aya kwa Yehova, ukucila ne fyo isonde lya cine cine lingaba, bemba, intulo sha menshi yasuma, nelyo akasuba ukuwaminwo kucula amapingushi ku kuboko kwa kwa Yehova. Ukucila, uyu “umwela” (NW) e o Paulo alelandapo lintu aitile Satana “kateka wa bucibinda bwa mu [umwela, NW].” (Abena Efese 2:2) Waba “umwela” (NW) wa busatana uupemwa ne calo ilelo, umupashi, nelyo ukukongama kwa cinkumbawile kwa muntontonkanya, ukwishibisha imicitile yakwe ya fintu yonse, ukutontonkanya kwa busatana uko kwapulinkana mu lubali lonse lwa bumi ku nse ya kuteyanya kwa kwa Yehova. E co mu kupongolwela ulunweno lwakwe pa mwela, malaika wa cinelubali alumbulula ubukali bwa kwa Lesa ukulwisha Satana, ukuteyanya kwakwe, ne cili conse ico cisonga umutundu wa muntu ukwaafwilisha Satana mu kusuusha bumulopwe bwa kwa Yehova.

36. (a) Cinshi ico ifinkunka cinelubali fipanga? (b) Cinshi cilangishiwa ku kubilisha kwa kwa Yehova ati: “Nacicitika”?

³⁶ Ici ne fyabangilileko ifinkunka mutanda fipeela ukukumanina kwa mapingushi ya kwa Yehova ukulwisha Satana ne micitile yakwe. Fyaba kubilisha kwe shamo lya kwa Satana no lubuto lwakwe. Lintu ulu lunweno lwa kupelako lwapongololwa, Yehova umwine wine akabilisha ati: “Nacicitika.” Takuli cimbi ica kusosa. Lintu ifyaba mu lunweno lwa cipyu ca kwa Lesa fikasabankanishiwa ku kwikushiwa kwa kwa Yehova, takwakabe kushingashinga mu kuputunkanya kwakwe amapingushi yabilishiwa kuli ubu bukombe.

37. Ni shani Yohane alondolola ica citika pa numa ya kupongololwa kwa nweno cinelubali sha cipyu ca kwa Lesa?

³⁷ Yohane atwalilila ukutila: “Kwali ne myele ya nkuba, na mashiwi, ne fibulukuto; kwali ne cinkukuma cikalamba, takwatala akube cinkukuma icabe fi ukufuma ilyo abantu bali pano nse, icikalamba nga nshi. No Musumba ukalamba wapaatukaniwe patatu, yaliwile ne misumba ya nko, na [Babiloni Mukalamba, “NW”] waibukishiwe ku cinso ca kwa Lesa, ku kuupeelo lukombo lwa mwangashi wa cipyu cakwe. Ne cishi conse califulumwike; ne mpili tashamoneke; na mabwe yakalamba ya citalawe, ayali limo limo ngo kufina kwe talanti, yafumine mu mulu no kuponena pa bantu; na bantu batukile Lesa pa [cinkunka] ca mabwe ya citalawe; ico cakulile nga nshi [icinkunka] ca mabwe ya citalawe.”—Ukusokolola 16:18-21.

38. Cinshi cilangishiwa ku (a) “icinkukuma cikalamba”? (b) icishinka ca kuti “umusumba ukalamba,” Babiloni Mukalamba, nawakanikana “patatu”? (c) icishinka ca kuti “icishi conse califulumwike; ne mpili tashamoneke”? (d) “[icinkunka] ca mabwe ya citalawe”?

³⁸ Na kabili, Yehova abomba ukwabulo kulufyanya ukulosha ku mutundu wa muntu, ici ukwishibishiwa ku “myele ya nkuba, na mashiwi, ne fibulukuto.” (Linganyako Ukusokolola 4:5; 8:5.) Umutundu wa muntu ukatenshiwa mu nshila iishabalile aibako akatanshi, kwati ni ku cinkunka ca kupomona. (Linganyako Esaya 13:13; Yoele 3:16.) Uku kutensha kwa kubongolola kukasansaula “umusumba ukalamba,” Babiloni Mukalamba, ica kuti ukakanikana “patatu”—icilangililo ca kubongoloka kwa uko mu fitantala fishingalubulwa. Na kabili, “imisumba ya nko” ikawa. “Ne cishi conse” ne “mpili”—ishaimikwa na mateyanyo ifyo fyamoneko kubelelela muli iyi micitile—fikaya. ‘Imfula ya citalawe,’ yacilo bukulu na pa yalungulwishe Egupti mu nshita ya cinkunka calenga cinelubali, mu kuba ne libwe lya citalawe lyafina ukucila pe talanti, fikatutaula umutundu wa muntu mu kukalipwa.d (Ukufuma 9:22-26) Uku kupongololwa kwa kukanda ukwa menshi yatikama mu kupalako kucita icikope inumbwilo sha pa kanwa isha mapingushi ya kwa Yehova, ukulangisha ukuti impela ya ino micitile ya fintu yalifika mu kupelako! Yehova kuti abomfya bwino bwino imfula ya citalawe iya cine cine na yo ine mu mulimo wakwe uwa konaula.—Yobo 38:22, 23.

39. Ukwabula ukusakamana ukupongololwa kwa finkunka cinelubali, ni nshila nshi iya mibombele iyo icinabwingi ca mutundu wa muntu babuula?

³⁹ Muli fyo, icalo ca kwa Satana cikakumanya ubupingushi bwalungama ubwa kwa Yehova. Kuli iyi mpela, ubwingi bwa ba mutundu wa muntu bakatwalililo kusaalula no kupontela Lesa. Nge fyo cali kuli Farao wa pa kale, imitima yabo tayakanashiwe ku finkunka fyabwekeshiwapo nelyo ku nsondwelelo ya kupelelekesha ya kwipaya ya ifyo finkunka. (Ukufuma 11:9, 10) Takwakabe ukwaluka ukwa pa cipimo cikalamba pa nshita ya kulekeleshako, ukwa mutima. Mu kuba no mupu wabo wa kufwa, bakatantama mu kulwisha Lesa uwabilisha ati: ‘Bakeshibo kuti ni ne Yehova.’ (Esekiele 38:23) Nangu ni fyo, bumulopwe bwa kwa Yehova Lesa Wa maka yonse bukaba na bwebelwa.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 221]

“Mu Calo”

Ibumba lya buYohane lyasabankanyo bukali bwa kwa Yehova ukulwisha “icalo” ne numbwilo pamo nga ishakonkapo:

“Pa numa ya myanda ya myaka iingi iya kubombesha, imbali sha bupolitiki shashininkisha ukupelebela kwabo ukwa kukumanya imibele ilipo no kupikulula impika shibombomanika. Abaishiba ifya makwebo na bashicalo, ukubebeta ubwipusho mu kupamfiwa, basango kuti bene bali na maka ya kukanacita nangu cimo.”—Millions Now Living Will Never Die, 1920, ibula 61.

“Takuli kamfulumende pe sonde ilelo uwikusha ulubali ululi lonse ulwalenga ulwa calo. Inko ishingi shitekwa na badikiteta. Icalo conse cili mupepi ne cabulwe ndalama.—A Desirable Government, 1924, ibula 5.

“Ukuleta impela kuli ino micitile ya fintu . . . e nshila yeka fye iya kufumishamo icalo ububi pa calo no kushile ncende ku mutende no bololoke ukutila ulekula.”—“This Good News of the Kingdom,” 1954, ibula 25.

“Imitantikile ilipo iya calo yaliilekanya iine ku kwingilishako ulubembu, ubuulungani no kupondokela Lesa no kufwaya kwakwe . . . Te kuti yalululwe. Kanshi, ifwile ukuya!”—Ulupungu lwa kwa Kalinda, July 15, 1982, ibula 6.

[Akabokoshi pe bula 223]

“Muli Bemba”

Ifyakonkapo fili fye finono ifya bulondoloshi ubwasabankanishiwa pa myaka ne bumba lya buYohane ukubilisha ubukali bwa kwa Lesa ukulwisha “bemba” ashashikatala, uwapondoka uwa mutundu wa muntu uushipepa uwanunuko kufuma kuli Yehova:

“Ilyashi lya kale ilya luko ululi lonse lyalango kuti kwaba kushomboka pa kati ka mabumba. Caba fye banono ukulwisha abengi. . . . Uku kushomboka kufumamo kwaluka ukwingi, ukucula ukukalamba no kusuumya kwa mulopa ukwingi.”—Government, 1928, ibula 244.

Mu calo cipya, “‘bemba’ wa cimpashanya uwa bantu abashashikatala, abapondoka, abashipepa mu bo iciswango ca cimpashanya cafumina inshita ntali ku kubomfiwa kwa Ciwa akaya.”—The Watchtower, September 15, 1967, ibula 567.

“Sosaite ya buntunse ilipo yalilwala lwa ku mupashi kabili ya ntenda. Takuli nangu umo uwa ifwe uwingaipususha, pantu Icebo ca kwa Lesa cilango kuti ukulwala kwa iko kuletwala ku mfwa.”—Umutende wa Cine no Mutelelwe—Ufuma ku Ntulo Nshi?, 1978, ibula 131.

[Akabokoshi pe bula 224]

‘Mu Mimana na mu Tumfukumfuku twa Menshi’

Icinkunka ca citatu casansalika ‘imimana no tumfukumfuku twa menshi’ ku kulanda pamo ngo kwakonkapo:

“Bashibutotelo, abaitunga ukuba bakasambilisha ba fisambilisho fya kwa [Kristu], bashisha inkondo no kuilengo kube cintu ca mushilo. Basekelela mu kukwata ifikope fyabo ne filubi ukulangishiwa mu kukonkana na bashilika ba mulopa.”—The Watch Tower, September 15, 1924, ibula 275.

“Bumupashi [ukupupe mipashi] bwashimpwa apakalamba pa kubulwamo icine, ubufi bwa kupusunsuka pa numa ya mfwa na bumunshifwa bwa mweo wa buntunse.”—What Do the Scriptures Say About “Survival After Death?,” 1955, ibula 51.

“Amano ya buntunse, nge mfundo sha bupolitiki, bakateyanya ba kwangalila capamo, bampanda mano ba fya makwebo na bemininako ifishilano fya butotelo tamwafuma kupembesula kwa cine cine ukupeelo bumi . . . Amenshi ya musango uyo ayatungulula abanwako ku kutoba ifunde lya kwa Kabumba ukukuma ku kushila kwa mulopa no kuibimba mu kupakasa kwa butotelo.”—Ukusuminishanya kwakosa ukwapokelelwe pe Bungano lya “Imbila Nsuma ya Muyayaya” ilya Pa Kati ka Nko, 1963.

“Te pusukilo lya fya sayansi, lelo bonaushi bwa mutundu wa muntu e cintu cili no kucetekelwo kufuma ku muntu umwine wine. . . . Te kuti tuloleshe kuli bonse abaishibishe fya mitontonkanishe na baishibishe fya mashilu ba mu calo ukwalula inshila ya mutundu wa muntu iya kutontonkanya . . . Te kuti tutetekele pa mpuka ya bakapokola ba pa kati ka nko iili yonse ukupangwa . . . no kulenga lino sonde ukuba icifulo ca mutelelwe ica kwikalamo.”—Saving the Human Race—In the Kingdom Way, 1970, ibula 5.

[Akabokoshi pe bula 225]

“Pa Kasuba”

Nge fyo “akasuba” ka kuteka kwa buntunse ‘kababula’ umutundu wa muntu mu kati ka bushiku bwa kwa Shikulu, ibumba lya buYohane, mu kuba ne fyebo pamo nga ifyakonkapo, lyaleta ku kusakamana ku cilecitika:

“Ilelo Hitler na Mussolini, badikiteta babula ukutontoloka, baletiinya umutende wa calo conse, kabili bafwiwa mu kukumanina mu bonaushi bwabo bwa buntungwa kuli Hairaki wa Roma Katolika.”—Fascism or Freedom, 1939, ibula 12.

“Ukupulinkana mu lyashi lya kale icibelesho cakonkwa kuli badikiteta ba buntunse caba, Teka nelyo onaula! Lelo ukutubulula nomba kuli no kubomfiwa kwi sonde lyonse ku Mfumu yabikwapo na Lesa, Yesu Kristu, kwa kuti, Tekwa nelyo onaulwa.”—When All Nations Unite Under God’s Kingdom, 1961, ibula 23.

“Ukutula 1945 ukucila pa bantu amamilioni 25 baliipaiwa mu nkondo shimo 150 ishalwiwa ukushinguluke cibulungwa conse.”— Ulupungu lwa kwa Kalinda, July 15, 1980, ibula 8.

“Inko ukushinguluka icalo . . . basakamana panono pa lwa kushingamwa kwa pa kati ka nko nelyo amafunde ya myendele. Pa kufika pa buyo bwabo, inko shimo shiyumfwa ishakwate nsambu mu kukumanina ukubomfya inshila iili yonse bamona ukuba iyafwaikwa—ukwipayaulula, ukwipaya abali mu fifulo, ukwiba abantu mu maka, ukuponya amabomba, na fimbipo . . . Kufika ku butali bwaba shani inko shikashipikishanya mu myendele ya musango ya iya buwelewele kabili iyabulo kushinganiwa?”—Ulupungu lwa kwa Kalinda, February 15, 1985, ibula 4.

[Akabokoshi pe bula 227]

“Pa Cipuna ca Bufumu ca Ciswango”

Inte sha kwa Yehova balisansalika icipuna ca bufumu ca ciswango kabili ukusaba- nkanya ukusenuka kwa kwa Yehova kwa ciko mu kuba no kulanda pamo nge fi:

“Bakateka ne ntungulushi sha bupolitiki sha nko basongwa ku matulwe yacila pa buntunse ayakwatisho lupato ayo ukwabulo kukanako yabasunkilisha pa lwendo lwa ku kuikulika ku bulwi bwa kuputunkanya bwa Armagedone.”—After Armageddon—God’s New World, 1953, ibula 8.

“‘Iciswango’ ca kamfulumende wa buntunse uushili wa teokratiki capokele amaka ya ciko, ubulashi ne cipuna ca bufumu ukufuma ku Ciŋwena. E co cifwile ukuilinganya ku mutande wa cipani, umutande wa Ciŋwena.”—After Armageddon—God’s New World, 1953, ibula 15.

“Inko sha Bena fyalo kuti shaimika fye ku . . . lubali lwa Cibambe Cikalamba ca kwa Lesa, Satana Ciwa.”—Ukusuminishanya kwakosa ukwapokelelwe pe Bungano lya Pa Kati ka Nko ilya “Ukucimfya kwa Bulesa,” 1973.

[Akabokoshi pe bula 229]

“Amenshi ya uko Yalikamine”

Nangu ni nomba, ukwafwilisha kwa butotelo bwa cina Babiloni kulekama mu fifulo ifingi, ukulangilila icikacitika lintu “ishamfumu sha ku kabanga” shikacita ukusansa kwa shiko.

“Ukulengula kwa mu kusaalala kwa luko kwasangile ukuti 75 peresenti wa abo abekala mu ncende sha manisipalati [ya Thailand] tabaya ku matempele ya ciBuddha ukukutika ku malyashi nangu pamo, ilintu impendwa ya mu mishi abatandalila amatempele ilecepelako ukufika mupepi na 50 peresenti.”—Bangkok Post, September 7, 1987, ibula 4.

“Ubwanga bwalifuma mu Taoism mu calo ca [China] uko catampilwe imyaka amakana yabili yapitako. . . . Ukupokololwa ifibombelo fya manga kuli ifyo bene na babatangilile babomfeshe ukunonka abakonshi bafulilako, ifilundwa fya bushimapepo fiisanga ifyabula impyani, ukulolenkana no kuloba kwamoneka ukwa Taoism pamo nge cisumino cateyanishiwa pa calo cikalamba.”—The Atlanta Journal and Constitution, September 12, 1982, ibula 36-A.

“Japan . . . akwata ukutitikana kwacilapo ubukulu mu calo kwa bamishonari abalendo, mupepi na 5,200, lelo . . . ukucepa ukucila pali 1% baba bekashi Abena Kristu. . . . Shimapepo wa ciFranciscan uwabomba kuno ukutula muli ba 1950 . . . acetekelo kuti ‘ubushiku bwa bamishonari ba cilendo mu Japan nabupwa.’”—The Wall Street Journal, July 9, 1986, ibula 1.

“Mu England mu kati ka myaka yapita amakumi yatatu, “mupepi na 2,000 wa macalici ya ciAnglican 16,000 yalisalwa pa kuti tayabomfiwa. Ukusangwako kwaliwa mu kati ka fyalo fyaitungisha ukuba Ifina Kristu fyacepesha. . . . ‘Tacili nomba umulandu wa kuti England calo ca Bwina Kristu,’ [Shikofu wa ku Durham] e fyo asosele.”—The New York Times, May 11, 1987, ibula A4.

“Pa numa ya maawala ya kukansana kwakaba, Parliament ya ku [Greece] yasuminishe ukupanga ifunde ilelo, ukusuminisha Kamfulumende wa ciSocialist ukupokolole mpanga iikulu yasungilwe ne Calici lya Greek Orthodox . . . Ukulundapo, ifunde lipeele abashili bashimapepo ukulama ifilye fye calici na makomiti yashingamwa no kuteka kwa bukumu bwa mutengo ubwe calici ukusanshako amahotela, ifimbotela fya kwimba ilibwe lya marbele ne fikuulwa fya maofesi.”—The New York Times, April 4, 1987, ibula 3.

[Ifikope pe bula 222]

Inweno sha kubalilapo shine isha cipyu ca kwa Lesa shaleta ifinkunka fyapala kuli filya ifyafumine ku kulila kwa ntandala sha ntanshi shine

[Icikope pe bula 226]

Ulunweno lwa cisano lwasansalika icipuna ca bufumu ica ciswango ukuba ngo bulashi Satana apeela ku ciswango

[Ifikope pe bula 231]

Ukukubanya kwa buciwa kulelonganya bakateka ba mwi sonde ku cifulo catontwapo, Har–Magedone, uko amapingushi ya kwa Yehova yakapongolwelwa pali bene

[Icikope pe bula 233]

Abo bakuntwa ku “mwela” wakowela wa kwa Satana balingile ukucula ukuputunkanishiwa kwa mapingushi ya kwa Yehova ayalungama