Icipandwa 5
Lesa wa Cine Asobela Ukulubulwa
1, 2. (a) Fipusho nshi Yehova aipusha? (b) Yehova akashininkisha shani ukuti wena eka e Lesa wa cine?
‘LESA wa cine nani?’ Ici e cipusho abantu bepusha mu nkulo fye shonse. Fintu catupapusha, ukumona Yehova na o aipusha ici cine cipusho mwi buuku lya kwa Esaya! Alefwaya abantu bayasukile ifi fipusho: ‘Bushe Yehova e Lesa wa cine eka? Nelyo bushe kwaliba na umbi uwingasonsomba icifulo cakwe?’ Pa numa ya kubalamuna ili lyashi, Yehova apekanya ica kukonka calinga pa kukalulula uyu mulandu uukumine Bulesa. Amashiwi yapeelwa yalenga abantu ba bufumacumi ukufika ku nsondwelelo imo iyo cingakosa ukukana.
2 Mu nshiku sha kwa Esaya, ukupepe fipasho kwaliseekele nga nshi. Fintu calangwa bwino mu kulanshanya kwa kukanapita mu mbali kabili ukwaumfwika bwino ukwalembwa mu cipandwa 44 ice buuku lya kusesema ilya kwa Esaya, ukuti ukupepa ifilubi kwa fye! Lelo, abantu bene aba kwa Lesa bawila mu citeyo ca kupepa ifilubi. E co, nge fyo tumwene mu fipandwa fifumineko ifya kwa Esaya, ukusalapula kwaluma kulaalilile abena Israele. Nangu cibe fyo, Yehova mu kutemwa, alaya ulu luko ukutila nangu ca kuti akasuminisha abena Babele ukusenda abantu bakwe muli bunkole, akabalubula mu nshita yakwe iyalinga. Ukufikilishiwa kwa kusesema pa lwa kulubulwa ukufuma muli bunkole no kubweshiwa kwa kupepa kwasanguluka kuli no kushininkisha ukwabulo kutwishika ukuti Yehova fye eka e Lesa wa cine, ica kuti bali no kulengwe nsoni bonse abapepa balesa bafwa aba nko.
3. Bushe ifyebo fya kusesema ifya kwa Esaya fyafwa shani Abena Kristu lelo?
3 Ukusesema kwaba muli ici ciputulwa ce buuku lya kwa Esaya ne fyo kwafikilishiwe mu nshita sha ku kale filakosha icitetekelo ca Bena Kristu pali lelo. Kabili, ifyebo fya kusesema ifya kwa Esaya filafikilishiwa mu nshiku shesu kabili fili no kufikilishiwa na ku ntanshi. Ne fi fisanshamo kalubula no kulubulwa kabili fyalicila na pali filya ifyasobelwe ukucitikila abantu ba kwa Lesa aba ku kale.
Isubilo ku ba kwa Yehova
4. Ni shani Yehova akoselesha Israele?
4 Icipandwa 44 citendeka na mashiwi ya kukoselesha aya kucinkulako ukuti Israele alisalwa na Lesa, alipaatulwa ku nko shamushinguluka ukuti abe umubomfi wakwe. Uku kusesema kutila: “Nomba umfwa, we Yakobo umubomfi wandi, we Israele untu nasala: e fyo asosa Yehova uwakucitile, uwakubumbile mwi fumo, uukwafwa, atila: Witiina, we mubomfi wandi Yakobo, we Yeshuruni untu nasala.” (Esaya 44:1, 2) Kuti twatila Yehova alisakamana Israele ukufuma mwi fumo lya kwa nyina, e kuti ukutula fye lintu Israele asangwike uluko pa numa ya kufuma mu Egupti. Aita abantu bakwe bonse pamo ati “Yeshuruni,” e kuti “Uwatambalala,” ishina ililangilila icitemwishi ne nkumbu. Ili shina na kabili licinkulako abena Israele ukuti balingile ukutwalilila abatambalala, uko ilingi line bafilwa ukuba.
5, 6. Fya kupembesula nshi Yehova acitila abena Israele, kabili cinshi cafumamo?
5 Mwandi amashiwi Yehova akonkeshapo kusosa yasuma kabili ya kupembesula, yatila: “Nkapongolwela amenshi pa calo ca cilaka, na yalefumfumukila apantu apauma, nkapongolwelo mupashi wandi pa bufyashi bobe, ne paalo lyandi pa bafuma mu nda yobe. Bakamena mu kati ka menshi nge cani, nge miwilo pa mimana ya milonga.” (Esaya 44:3, 4) Nangu fye ni mu calo cakabisha icauma, imiti iingi kuti yakula iyalelema apasangwa amenshi. Ilyo Yehova akapongolola amenshi ya cine cipeelo bumi no kupongolola umupashi wakwe uwa mushilo, Israele ali no kulelema icine cine, nge miti iyalimbwa mu mbali ya minyangala ya menshi. (Amalumbo 1:3; Yeremia 17:7, 8) Yehova akakosha abantu bakwe pa kutila bakabombe umulimo wabo uwa kube nte kuli Bulesa bwakwe.
6 Cimo icikacitika muli uku kupongololwa kwa mupashi wa mushilo ca kuti abantu bamo bali no kutesekesha cipya cipya bucibusa bwa kwa Israele na Yehova. E co, tubelengo kuti: “Uyu akatila, Ndi wa kwa Yehova, no yu akaiinike shina lya Yakobo, no yu akalemba pa kuboko kwakwe, Wa kwa Yehova, no kwinikwe shina lya mukowa Israele.” (Esaya 44:5) Cine cine, mukaba ukucindikwa mu kusende shina lya kwa Yehova, pantu akamonwa ukuti e Lesa wa cine eka.
Balesa Basonsombwa
7, 8. Yehova asonsomba shani balesa ba nko?
7 Mwi Funde lya kwa Mose, umulubushi—ilingi line uwaleba mwaume lupwa wapalamisha—alelipila indalama ukuti alubule lupwa wakwe mu busha. (Ubwina Lebi 25:47-54; Ruti 2:20) Yehova nomba aiishibisha ukuba Umulubushi wa kwa Israele—uwali no kulubula ulu luko, ku kuleka abena Babele na balesa babo balengwe nsoni. (Yeremia 50:34) Nomba alolenkana na balesa ba bufi kumo na bakapepa babo, atila: “E fyo asosa Yehova, Imfumu ya kwa Israele, Umulubushi wakwe, Yehova wa milalo, atila, Ine ndi wa ntanshi kabili wa kupelelekesha, tapali mulungu umbi kano ine. Nani uuli nga ine? Eminine no kubila, alongole no kulondolola kuli ine. Nani uwalengele ukuumfwa ifikesabapo ukufumo muyayaya? Aleni, ifintu ifikesa atulongwele! Mwilaba na mwenso, kabili mwilatiina; bushe te kutula lilya nakulengo kuumfwa, no kukulongwela? Imwe muli nte shandi. Bushe kuli umulungu umbi pamo na ine? Awe tapali Cilibwe icasansuka cimbi; nshiciishibe.”—Esaya 44:6-8.
8 Yehova asonsomba aba balesa ukuisosela umulandu wabo. Bushe kuti basobela ifishabako ukuleka fibe nge fyabako, ukusobela ifya ku ntanshi ukwabulo kupusa nangu pamo ica kuti camoneka kwati kale kale no kucitika filecitika? Kano fye ‘uwa ntanshi kabili wa kupelelekesha,’ uwaliko ilyo balesa bonse aba bufi bashilabako kabili uukabako ilyo aba balesa ba bufi bakaba ni kale baloba, e wingacite cintu ca musango yo. Abantu bakwe tabakabila kutiina ukushimiko bunte pa lwa ici cine, apo Yehova, uwashangila kabili uushitelententa kwati cilibwe cikalamba, alabatungilila!—Amalango 32:4; 2 Samwele 22:31, 32.
Ubuwelewele Bwaba mu Kupepe Fipasho
9. Bushe calilubene ku bena Israele ukucito musango onse uwa cipasho ica cintu ica mweo? Londololeni.
9 Ifyo Yehova asonsomba aba balesa ba bufi fitwibukishako ifunde lyalenga bubili ilya mu Mafunde Ikumi. Lilye funde ilyaumfwika bwino lyatile: “Wilacita cabaswa, icipasho ca cintu conse ca mu muulu ku muulu, nangu ca mu calo pa nshi, nangu ca mu menshi mwi samba lya calo: wilafishinshimuna, nangu kufibombela.” (Ukufuma 20:4, 5) Kwena, ili funde talyaloseshe mu kuti abena Israele tabali na kupanga ifipasho fya kuyemfeshako. Yehova wine e wabebele ukuti babike ifipasho fya miti, inama, ne fya bakerubi mwi hema. (Ukufuma 25:18; 26:31) Lelo, ifi tafyali na kucindikwa, nelyo ukupepwa. Takwali uwalekabila ukupepa nelyo ukupeela amalambo kuli ifi fipasho. Ico ili Funde lyapuutwamo na Lesa lyabindile, kupange cipasho ca musango onse no kulacipepa. Ukupepe fipasho nelyo ukuwa kuli fyene ku kulango mucinshi caba kupepo tulubi.—1 Yohane 5:21.
10, 11. Mulandu nshi Yehova amwena ifipasho ukuti fya kulenge nsoni?
10 Esaya nomba alondolola ifyo ifipasho ifishaba na mweo fyaba ifya fye no museebanya uli no kwishila abafipanga, atila: “Bonse abalenge cimpashanya icabaswa ba fye fye, ne fintu ifyo bacankilwa tafyafwa; kabili inte sha fiko tashimona, kabili tashaishiba, ku kuleka shibe ne nsoni. Nani alengo mulungu, nangu kwenge cimpashanya, fintu ifishafwa kantu? Moneni, abanankwe bonse bakekatwe nsoni, kabili intukushi bantunse fye; balongane bonse bene, beminine; bakekatwo mwenso, bakekatilwe nsoni capamo.”—Esaya 44:9-11.
11 Cinshi ico Lesa amwena ifi filubi ukuti fya museebanya icine cine? Ica ntanshi ca kuti, tacingacitika ukupange cipasho ca fyo Uwa maka yonse amoneka ukubomfya icintu conse. (Imilimo 17:29) Kabili, ukupepe fyabumbwa ukucilo kupepa Kabumba caba kusaalula Bulesa bwa kwa Yehova. Kabili bushe cine cine tacili kusuula umuntu uwalengelwe “mu cata ca kwa Lesa”?—Ukutendeka 1:27; Abena Roma 1:23, 25.
12, 13. Mulandu nshi umuntu ashingapangila icipasho nangu cimo icingawaminwo kupepwa?
12 Bushe icintu icishipeema kuti mu nshila imo cakwata bumushilo pantu fye capangilwa ukuti cilepepwa? Esaya atucinkulako kuti ukupange cipasho caba fye matukuto ya buntunse. Ifisolobelo ne nshila uupange fipasho abomfya ni filya fine ifyo ne ntukushi shimbi shibomfyako: “Umufushi wa cela abomba ku mafito, afulile cipasho ku nondo, abomba ku kuboko kwakwe kwa maka, aumfwa ne nsala na maka yabula, tanwene amenshi, e lyo apomponteka. Kabasa wa fimuti atampilako umwando, ashilako ku cilembelo; acitako ku fipalo, ashilako ku nyengo, no kucitako nge cipasho ca muntu, ngo kuyemba kwa muntunse, ica kwikala mu ng’anda.”—Esaya 44:12, 13.
13 Lesa wa cine e wapangile ifya mweo fyonse pano isonde, no muntu wine. Ifya mweo fyonse fyaba bushininkisho bwa kupapusha ubulangilila Bulesa bwa kwa Yehova, lelo kwena, conse ico Yehova abumba tacalingana na wene. Bushe umuntu engacila Yehova amaka? Bushe kuti apanga icintu icacindama ukumucila—icacindamisha ica kuti cawaminwa ukulacipepa? Umuntu nga apanga icipasho, alanaka, alomfwe nsala, ne cilaka. Ifi e fyo umuntunse apelebelamo, lelo kwena filango kuti umuntu mumi. Icipasho engapanga kuti capalako ku muntu. No kuyemba fye kuti cabe cayemba. Lelo tacakwata mweo. Ifipasho tafyaba mu musango wa bulesa nangu panono. Kabili, takuli icipasho icabaswa icabala ‘acipona mu muulu,’ ku kuleka cimoneke kwati te muntu umwina kufwa uwacipangile.—Imilimo 19:35.
14. Ni mu nshila nshi abapange fipasho bashintilila pali Yehova?
14 Esaya atwalilila ukulangilila ukuti abapanga ifipasho bashintilila pa mibombele ya fyabako kale ne fintu ifyo Yehova abumbile: “Aya ku kuteme mikedari, abuulo mukupri no muoke, iyo Lesa alimbile, ne mfula yalikushishe; iyabela abantu ku kukoshako, na bo babuulapo no konta, cene, baluntulako umulilo no kufumbikamo umukate. Kwena, acitako umulungu no kushinshimunako; acitako icimpashanya, no kucikunkwila. Iciputusha ca uko aoca mu mulilo; pa ciputusha ici aoce nama, alye ya koca no kwikuta, cene, aonta no kutila, Eya, nakangabuka, namono mulilo. Ne cashalako acitako umulungu, icimpashanya ca uko, akunkulako, ashinshimuna, apepa kuli cene, no kutila, Umpokolole, pantu niwe mulungu wandi.”—Esaya 44:14-17.
15. Kukanacetekanya nshi ukwine kwine bakapanga ba fipasho balanga?
15 Bushe iciputusha ca lukuni icishipiile kuti capususho muntu? Awe iyo. Ni Lesa fye uwa cine e wingapususha abantu. Nga kuti abantu balepepa shani ifilubi ifishipeema? Esaya alangilila ukuti ubwafya bwaba mu mutima wine uwa muntu, atila: “Tabaishiba, kabili tabacetekanya; amenso yabo yashingulwapo basuka bafilwo kumona, ne mitima yabo, basuka bafilwo kwiluka. Takuli uubikapo umutima, takuli ukwishiba nangu mucetekanya ku kutila, Iciputusha ca uko naocele mu mulilo, cene, nafumbikeko umukate pa misolilo ya uko, naocelepo ne nama, no kulya; bushe ne cashalako ndecitako ica kuselausha? Bushe ndekunkula ku cafuma ku cimuti? Alye mito: umutima uwabepwa wamwalula, na o te kuti apokolole umweo wakwe, te kuti atile, Bushe te ca bufi icili mu kwa kulyo kwandi?” (Esaya 44:18-20) Ca cine, ukwelenganya ukuti ukupepe filubi kuti kwayafwilisha umo lwa ku mupashi cimo no kulye mito ukucila ukulya ifilyo fya mulyo.
16. Bushe ukupepo tulubi kwatendeke shani, kabili cinshi cilenga ukuti abantu balepepa twene?
16 Nga kukonka fye ukupepo tulubi kwatendekele mu muulu lintu icibumbwa ca ku mupashi icakwatisha maka icaishilesanguka Satana cakumbilwe ukupepa ukwalekabila ukuya fye kuli Yehova. Ukufwaisha kwa kwa Satana kwalilumiishe ica kuti kwamulengele ukununuka kuli Lesa. Iyo e yali intendekelo ya cine cine iya kupepo tulubi, pantu umutumwa Paulo asosele ukuti ulunkumbwa cimo cine no kupepo tulubi. (Esaya 14:12-14; Esekiele 28:13-15, 17; Abena Kolose 3:5) Satana abeleleke abantunse bakubalilapo babili abaupana ukutekelesha amatontonkanyo ya lunkumbwa. Efa akumbilwe ico Satana amwebele ica kuti: ‘Amenso yobe yakashibulwa, kabili ukaba ngo mulungu, uwaishibo busuma no bubi.’ Yesu atile ulunkumbwa lufuma mu mutima. (Ukutendeka 3:5; Marko 7:20-23) Ukupepo tulubi kubako lintu imitima yabifiwa. Fintu cili icacindama, kanshi ukuti, ifwe bonse ‘tulinde mitima yesu,’ ukukanasuminisha onse nelyo conse ukwingila mu mitima yesu umufwile ukuba fye ifya kwa Yehova!—Amapinda 4:23; Yakobo 1:14.
Yehova Afika pa Mitima ya Bantu
17. Cinshi abena Israele balingile ukwibukisha sana?
17 Yehova nomba acincisha abena Israele ukuti bebukishe ukuti balishuka pa kukwata icifulo cacindama. E nte shakwe! Atila: “Ibukisha ici, we Yakobo, we Israele, pantu inte yandi niwe; nalikubumbile, uli mubomfi wandi: we Israele, kuli ine tawakalabwe. Nimpasa nge kumbi ilyafitwisha ifya bupulumushi fyobe, ne membu shobe nge cilikumbi; bwelela kuli ine, pantu ninkulubula. Auleni, mwe myulu, pantu Yehova nacicita, welesheni, we pa nshi ya calo, pongomokeni utupundu, mwe mpili, mwe mutengo no muti onse uulimo! Pantu Yehova nalubula Yakobo, na muli Israele e mo akacindamikilwa.”—Esaya 44:21-23.
18. (a) Mulandu nshi Israele alingile ukusekelela? (b) Ni shani ababomfi ba kwa Yehova aba lelo bengapashanya ica kumwenako cakwe ica nkumbu?
18 Israele tabumbile Yehova. Te lesa wa kupangwa na bantunse. Lelo, Yehova e wabumbile Israele ku kubo mubomfi wakwe uwasalwa. Kabili ali no kulangisha Bulesa bwakwe na kabili ilyo akalubula ulu luko. Alanda ku bantu bakwe mu mutembo, ukubalaya ukuti nga balapila, akafimba pa membu shabo shonse, kwati nalimo alefiso bupulumushi bwabo ku numa ye kumbi ukushingamonwa. Mwandi uyu mulandu usuma uwa kulenga abena Israele ukusekelela! Ica kumwenako ca kwa Yehova cilacincisha ababomfi bakwe aba muno nshiku ukupashanya inkumbu shakwe. Kuti bacite co ilyo balefwaya ukwafwa abalufyanya—ukwesha ukubapuupuutula lwa ku mupashi nga kuti bapuupuutulwa.—Abena Galatia 6:1, 2.
Ukwesha kwa kufwaya Ukwishiba Lesa wa Cine Kwafika pa Kalume
19, 20. (a) Ni mu nshila nshi Yehova afishisha umulandu wakwe pa kalume? (b) Fintu nshi ifya kusansamusha Yehova asesema ukuti e fikacitikila abantu bakwe, kabili nani akabomfya ku kucite fi fintu?
19 Yehova nomba alengo mulandu wakwe ukufika pa kalume kene kene. Ali mupepi no kwasuka, muli uku kwesha kwakakala ukwa kufwaya ukwishiba Lesa wa cine—no ku kwesha kwa kuba na maka ya kusobela ifya ku ntanshi ukwabulo kupusa. Uwasoma ifya Baibolo umo aitile ifikomo fyakonkapo fisano ifya kwa Esaya icipandwa 44 ukuti “mashiwi ya nshintu aya kukusha Lesa wa kwa Israele,” Kabumba umo fye mpo, Kasokolola eka fye uwa fya ku ntanshi kabili uo abena Israele basubilamo pa lwa kulubulwa. Ifi fikomo fiya fileluminako fye mpaka fyafika na pa kalume ka kubilisha ishina lya mwaume uuli no kulubula ulu luko ukulufumya mu Babele.
20 “E fyo asosa Yehova umulubushi obe, uwakubumbile mwi fumo, ati: Nine Yehova, uwacite fintu fyonse, uwayanse myulu neka, uwasasapule calo neka; nani uwali na ine? Mfulunganye fiishibilo fya bamakunka, no kutumpika bakabuka, mbwesesha aba mano ku numa no kufulunganyo kwishiba kwabo; nkoseleshe cebo ca mubomfi wandi, no kufishapo ukupanda amano kwa nkombe shandi; nsosela Yerusalemu, nati, Wikalwemo, ne mishi ya kwa Yuda, nati, Ikuulwe, pantu nkemye fibolya fya iko; njebe tenga, nati, Kama, ndeumya ne milonga yobe; nsosela Koreshe, nati, Mucemi wandi, akafishapo ne ca kufwaya candi conse; nsosa ku Yerusalemu, Ukakuulwa, na kwi tempele, Cikabikwe ca kukuulapo cobe.”—Esaya 44:24-28.
21. Cilayo nshi aya mashiwi ya kwa Yehova yapeela?
21 Cine cine, Yehova alikwata amaka ya kusobela ifya ku ntanshi na ya kucita ubufwayo bwakwe ubwasokololwa ukwabula ukushako. Aya mashiwi yali no kwafwilisha abena Israele ukuba ne subilo. Yali ciikatilo ca kuti nangu ca kuti ifita fya bena Babele fikasha cilya calo amapopa, Yerusalemu ne mishi ya uko fikema na kabili no kupepa kwa cine kuli no kubweshiwa mulya. Lelo cili no kuba shani fyo?
22. Londololeni ifyo umumana wa Yufrate wakamine.
22 Bakabuka abashapuutwamo tabapama ukusobela ifintu mu kulungatika pantu balatiina ukuti mu kupita kwa nshita bakasangwa aba bufi. Ukupusanako na bo, Yehova ukupitila muli Esaya asokolola ishina lya muntu akabomfya ku kulubula abantu bakwe muli bunkole pa kuti bengaya ku mwabo no kuyakuula Yerusalemu cipya cipya ne tempele. Ishina lyakwe ni Koreshe, kabili aishibikwa ati Koreshe Mukalamba uwa ku Persia. Yehova alanda na pa mingalato yonse iyo Koreshe akabomfya pa kusansa Babele uwali uwacingililwa nga nshi mu fya bulwi. Babele akacingililwa na malinga yasansuka ne mimana iyapita mu kati ka musumba no kushinguluko musumba. Koreshe akabomfya umumana wa Yufrate, ubucingo bwabo ubwapulamo, ku kuleka acimfye. Abasoma imilandu ya kale Herodotus na Xenophon batile, Koreshe apaatwile amenshi ya Yufrate pa ncende imo ukwaletula amenshi ukwendako cinono ukufuma mu musumba wa Babele mpaka amenshi yacepa ica kuti abashilika bakwe kuti batubulamo. Nga kulosha ku fyo uyu mumana wa lulumbi uwa Yufrate walecingilila Babele, awe ninshi amenshi ya uko nayakama.
23. Fyebo nshi ifyalembwa ifyabako pa lwa kufikilishiwa kwa kusesema kwa kuti Koreshe ali no kulubula Israele?
23 Ni shani pa lwa bulayo bwa kuti Koreshe ali no kulubula abantu ba kwa Lesa no kuti ali no kushininkisha ukuti Yerusalemu ne tempele fyakuulwa? Koreshe umwine, mu fyebo fyakwe ifya bulashi ifyabakililwa muli Baibolo abilisho kuti: “E fyo Koreshe imfumu ya Persia atila: Amabufumu yonse ya pano isonde Yehova Lesa wa mu muulu alimpeela; kabili wene ankonkomesha ukumukuulile ng’anda mu Yerusalemu wa muli Yuda. Onse wa muli imwe uwa mu bantu bakwe bonse (Lesa abe nankwe), anine aye ku Yerusalemu uuli muli Yuda no kukuule ng’anda ya kwa Yehova Lesa wa bena Israele, e uli Lesa wa mu Yerusalemu.” (Esra 1:2, 3) Icebo ca kwa Yehova kuli Esaya cafishiwapo conse fye!
Esaya, Koreshe, na Bena Kristu Lelo
24. Kwampana nshi kwaba pa kufuma kwa cebo ca kwa Artakishashete ica “kulenga Yerusalemu ukwikalwamo no kukuulwa” na pa kwisa kwa kwa Mesia?
24 Icipandwa calenga 44 ice buuku lya kwa Esaya cisansabika Yehova ukuti e Lesa wa cine eka kabili e Mulubushi wa bantu bakwe aba pa kale. Kabinge, uku kusesema kwalikwata ubupilibulo bwacindama nga nshi kuli ifwe bonse lelo. Icipope ca kwa Koreshe ica kuyakuula Yerusalemu cipya cipya, ico asosele mu 538/537 B.C.E., cabalamwine ifintu fimbi ifyatungulwile ku kufikilishiwa kwa kusesema na kumbi ukwa kusungusha. Pali ici cipope ca kwa Koreshe pakonkele na cimbi icalandilwe na kateka wakonkelepo, Artakishashete, uwabikile icipope ca kuti umusumba wa Yerusalemu ulingile ukukuulwa cipya cipya. Ibuuku lya kwa Daniele lyasokolwele ukuti “ukutula pa kufuma kwa cebo ku kulenga Yerusalemu ukwikalwamo no kukuulwa [mu 455 B.C.E.], ukufika kuli [Mesia, NW] cilongoshi,” kukaba “imilungu” (NW) 69 iyakwata imyaka 7 umo umo. (Daniele 9:24, 25) Uku kusesema na ko kwalifikilishiwe. Lilya line fye inshita yasobelwe yakumene mu mwaka wa 29 C.E., ilyo papitile fye imyaka 483 ukutula apo icipope ca kwa Artakishashete casoselwe mu Calo Calaiwe, Yesu alibatishiwe no kutendeka ukushimikila kwakwe pe sonde.a
25. Ukuwisha Koreshe awishishe Babele kwapalana na cinshi muno nshiku?
25 Ukufuma kwa baYuda ba busumino muli bunkole, ukwacitike ilyo Babele awile, kwali cipasho ca kufuma kwa Bena Kristu basubwa muli bunkole bwa ku mupashi mu 1919. Kulya kufuma muli bunkole kwali bushininkisho bwa kuti Babele na umbi, uwalondololwa nga cilende, Babele Mukalamba—uwabe cipasho ca mipepele ya bufi yonse iya mu calo ukuibika pamo—aliwile. Nga fintu calembwa mwi buuku lya Ukusokolola, umutumwa Yohane amwenene libela ukuwa kwakwe. (Ukusokolola 14:8) Amwenene libela no konaulwa kwakwe ukwa kupumikisha. Ubulondoloshi bwa kwa Yohane pa lwa konaulwa kwa uyu Babele waisulamo ukupepe filubi uwayandatila isonde lyonse bwalipalana mumo mumo na ku bulondoloshi bwa kwa Esaya pa lwa kucimfya kwatunguluka Koreshe acimfishe ulya musumba wa pa kale uwa Babele. Filya fine imimana yalecingilila Babele yafililwe ukumucingilila kuli Koreshe, e fyo na ‘menshi,’ e kuti abantu abafwilisha no kutungilila Babele Mukalamba ‘yakakama’ ilyo ashilapingulwa ubupingushi bwamulinga.—Ukusokolola 16:12.b
26. Bushe ukusesema kwa kwa Esaya no kufikilishiwa kwa kuko kukosha shani icitetekelo cesu?
26 Nga ni kuli ifwe, papita imyaka ukucila na pali 2,500 ukutula apo Esaya alandile ukusesema kwakwe, kanshi kuti twamona ukuti Lesa cine cine ‘alafishapo ukupanda amano kwa nkombe shakwe.’ (Esaya 44:26) E co, ukufikilishiwa kwa kusesema kwa kwa Esaya kanshi kwaba cilangililo capulamo ica fyo ukusesema konse ukwaba mu Malembo ya Mushilo kwingacetekelwa.
[Amafutunoti]
a Moneni icipandwa 11 mu citabo ca Angweniko ku Kusesema kwa kwa Daniele!, icasabankanishiwa na Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
b Moneni ifipandwa 35 na 36 ifya mu citabo ca Ukusokolola—Akalume ka Kuko Kakalamba Nakapalama!, icasabankanishiwa na Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Icikope pe bula 63]
Bushe iciputusha ca lukuni icishipiile kuti capususho muntu?
[Icikope pe bula 73]
Umutwe wa marbele uwa mfumu ya ku Iran, iifwile yali ni Koreshe
[Icikope pe bula 75]
Koreshe afikilisha ukusesema pa kupaatula amenshi ya mu mumana wa Yufrate