Icipandwa 14

Bambi Batendeka Ukwimininako Ishi Shamfumu Shibili

1, 2. (a) Cinshi calengele Antiochus IV ukunakila ifyo Roma alepinda? (b) Ni lilali lintu Suria aishileba icitungu ca Roma?

IMFUMU ya ku Suria Antiochus IV yaingilila Egupti no kuiteka pa bufumu. Roma atuma inkombe Caius Popilius Laenas ku Egupti pantu Imfumu Ptolemy VI iya ku Egupti yalomba ubwafwilisho. Aile ne fita ifingi kabili Icilye ca ciRoma camukambishe ukweba Antiochus IV ukufuma pa bufumu bwa Egupti no kufuma muli cilya calo. Pa Eleusis, umusumba wapalamina na Alekesandria, iyi mfumu ya ku Suria ne nkombe ya ku Roma fyakumana. Antiochus IV alomba ukuti bamupeko inshita ya kulanshanya ne mpanda mano shakwe, lelo Laenas ashila icintengulusha ukushinguluka iyi mfumu no kuyeba ukwasuka ilyo ishilafuma muli cilya cintengulusha. Apo asaalulwa, Antiochus IV acita ifyo Roma alepinda no kubwelela ku Suria mu 168 B.C.E. Ici capwisha ukukansana pa mfumu ya ku Suria iya ku kapinda ka ku kuso ne mfumu ya ku Egupti iya ku kapinda ka ku kulyo.

² Apo nakwata amaka pa filecitika ku Middle East, Roma akonkanyapo ukutungulula Suria. E co, nangu cingati ishamfumu shimbi isha mu lupwa lwa kwa Seleucus shateka Suria pa numa ya mfwa ya kwa Antiochus IV mu 163 B.C.E., tashileimininako “imfumu ya ku kapinda ka ku kuso.” (Daniele 11:15) Mu 64 B.C.E., Suria asuka aba citungu ca Roma.

 3. Ni lilali Roma aishilekwata amaka pali Egupti kabili ni mu nshila nshi?

³ Ishamfumu sha ku Egupti isha mu lupwa lwa kwa Ptolemy shatwalilila ukwimininako “imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo” ukucila pa myaka 130 ukutula apo Antiochus IV afwilile. (Daniele 11:14) Mu bulwi bwa pa Actium, mu 31 B.C.E., Octavian kateka wa ku Roma acimfya ifita fya kwa Cleopatra VII, namfumu wa kulekelesha uwa mu lupwa lwa kwa Ptolemy pamo ne fita fya kwa Mark Antony umwina Roma umucende wakwe. Lintu Cleopatra aiipaya umwaka wakonkapo, Egupti na o aisaba citungu ca Roma kabili aleka ukuba imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo. Ilyo umwaka wa 30 B.C.E. ulefika, ninshi Roma napulamo pali Suria na Egupti. Bushe nomba kuti twaenekela imitekele imbi ukutendeka ukwimininako imfumu ya ku kapinda ka ku kuso ne mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo?

IMFUMU IPYA YATUMA UWA “KUCIKILISHA KU MITULO”

 4. Mulandu nshi twingenekela imitekele na imbi ukwimininako imfumu ya ku kapinda ka ku kuso?

⁴ Muli shinde wa 33 C.E., Yesu Kristu aebele abasambi bakwe ukuti: “Ilyo mukamona ica muselu icipomona icasosele kasesema Daniele, naciiminina umuntu mwashila . . . e lyo abali mu Yudea bafulumukile ku mpili.” (Mateo 24:15, 16) Ilyo Yesu ayambwile Daniele 11:31, asokele abakonshi bakwe pa lwa “ca makankamike icipomona” icali no kwisabako. Uku kusesema kwasanshishemo imfumu ya ku kapinda ka ku kuso kwapeelwe nalimo imyaka 195 pa numa ya mfwa ya kwa Antiochus IV, imfumu ya kulekelesha iya ku Suria iyali imfumu ya ku kapinda ka ku kuso. Ukwabulo kutwishika umbi ali no kutendeka ukwimininako imfumu ya ku kapinda ka ku kuso. Bushe uyo ali no kuba ni ani?

 5. Ni ani aishileima nge mfumu ya ku kapinda ka ku kuso, uwasendele icifulo Antiochus IV akwete pa nshita imo?

⁵ Malaika wa kwa Yehova Lesa asobele ukuti: “Pe punda lya iko [ilya kwa Antiochus IV] pakeme ya kucikilisha ku mitulo, iikafufyo kusaama kwa bufumu; awe mu nshiku shinono ikonaulwa, lelo te ku bukali nangu ku kulwa.” (Daniele 11:20) ‘Uwaimine’ muli uyu musango ali ni Octavian, kateka wa ntanshi uwa Roma, uwaleitwa no kuti Kaisare Augusti.—Moneni umutwe uleti “Umo Acindikwa, Umbi Asaalulwa,” pe bula 248.

 6. (a) Ni lilali uwa “kucikilisha ku mitulo” atuminwe ukupita mu ‘bufumu bwasaama,’ kabili ici cacindeme shani? (b) Mulandu nshi twingasosela ukuti Augusti tafwile “ku bukali nangu ku kulwa”? (c) Ni bani batendeke ukwimininako imfumu ya ku kapinda ka ku kuso?

⁶ ‘Ubufumu bwasaama’ ubwa kwa Augusti bwasanshishemo “icalo icayemba,” e kuti icitungu ca ciRoma ica Yudea. (Daniele 11:16) Mu 2 B.C.E., Augusti atumine uwa “kucikilisha ku mitulo” ukupitila mu kukambisha ukuti kube ukulembesha nelyo ukupenda abekashi, napamo pa kuti eshibe impendwa ya bekashi bakwe pa mulandu wa fya kulipila imisonko na ba kuba abashilika. Pa mulandu wa ici cipope, Yosefe na Maria baile ku Betlehemu ku kulembesha, icalengele no kuti Yesu afyalilwe kuli cilya cifulo casobelwe. (Mika 5:2; Mateo 2:1-12) Mu August 14 C.E., “mu nshiku shinono,” nelyo ilyo pashilapita ne nshita iitali ukutula apo ici cipope ca kulembesha caimikilwe, Augusti alifwile ilyo ali ne myaka 76, te “ku bukali,” e kuti ukwipaiwa nelyo “ku kulwa,” lelo ni ku kulwala. Ni bambi cine cine abatendeke ukwimininako imfumu ya ku kapinda ka ku kuso! Abaishileba iyi mfumu nomba bali ni bakateka ba Buteko bwa ciRoma.

‘IYAIPUMBUUSA YAIMA’

7, 8. (a) Ni ani aimine pe punda lya kwa Augusti nge mfumu ya ku kapinda ka ku kuso? (b) Mulandu nshi imfumu yapyene Augusti Kaisare ishapeelwe “bukatebebe bwa bufumu” no mutima onse?

⁷ Malaika akonkanyapo ukusesema ukuti: “Pe punda lya iko [ilya kwa Augusti] pakeme yaipumbuusa, iishapeelwe bukatebebe bwa bufumu; lelo ikesa mu kupumikisha, no kupokelo bufumu ku fya kutasha muli bubumbimunda; ku maka ya kukukulula bakakukululwo kufuma pa cinso ca iko no kutobaika, na cilongoshi wa cipingo pamo.”—Daniele 11:21, 22.

⁸ ‘Uwaipumbuusa’ ali ni Tiberi Kaisare, mwana Livia, umukashi wa citatu uwa kwa Augusti. (Moneni umutwe uleti: “Umo Acindikwa, Umbi Asaalulwa,” pe bula 248.) Augusti apatile uyu mwana wakwe uwa kusangamo pantu ali ne mibele yabipa kabili talefwaya ukuti akeseba Kaisare. “Bukatebebe bwa bufumu” bwapeelwe kuli wene lintu bonse abali no kuba impyani bafwile, lelo tabwapeelwe no mutima onse. Augusti atendeke ukusunga Tiberi mu 4 C.E. kabili amulengele ukuba impyani ku bufumu. Pa numa ya mfwa ya kwa Augusti, Tiberi uwali ne myaka 54 uwaipumbuusa ‘alimine,’ nga kateka wa ciRoma kabili imfumu ya ku kapinda ka ku kuso.

 9. Ni shani fintu Tiberi ‘apokolwele ubufumu ku fya kutasha muli bubumbimunda’?

⁹ Icitabo ca The New Encyclopædia Britannica, cisosa ukuti: “Tiberi acitile bucenjeshi bucenjeshi kabili tasuminishe Icilye ukumusonta ukuba kateka mupepi no mweshi umo [ukutula apo Augusti afwilile].” Aebele Icilye ukuti ni Augusti fye uwalingile ukusenda icisendo ca kuteka Roma no kweba aba cilye ukubwesha ripabuliki ukupitila mu kuseekesha amaka ya musango yu kwi bumba lya bantu ukucila ku muntu fye umo. Kalemba wa lyashi lya kale Will Durant alembele ukuti: “Apo tabalefwaya ukumfwila ifyo alesosa, aba Cilye na wene balanshenye amashiwi ya kucindikana ukufikila asuka apokelela ubufumu.” Durant akonkenyepo ukuti: “Bonse balibombele bwino. Tiberi alefwaya ubuteko bwakwetemo imitekele ya ripabuliki, nelyo nga alisangile inshila ya kubusengaukilamo; aba Cilye balemutiina kabili balimupatile, lelo tabapyanikishepo ubuteko bwa ripabuliki pa buteko bwa ba cilye.” E co Tiberi ‘apokelo bufumu ku fya kutasha muli bubumbimunda.’

10. Ni shani fintu ‘amaka ya kukukulula yatobawilwe’?

¹⁰ Kumfwa “ku maka ya kukukulula,” e kuti ifita fya mabufumu yali mupepi, malaika atile: ‘Bakakukululwa no kutobaika.’ Lintu Tiberi aishileba imfumu ya ku kapinda ka ku kuso, Germanicus Caesar umwana wa mwaice wakwe ali ni mushika mukalamba uwa fita fya ciRoma pa Mumana wa Rhine. Mu 15 C.E., Germanicus atungulwile ifita fyakwe ku kulwa na Arminius impalume ya ku Germany, kabili alicimfishe. Lelo fingi fyalelufiwa pa kucimfya, kabili pa numa ya ico Tiberi alekele ukulwisha Germany. Lelo atuninkishe inkondo ya bana calo ku kwesha ukulesha imitundu ya ku Germany ukwikatana. Tiberi apoosele amano ku kucingilila icalo cakwe no kutonta pa kukosha imipaka. Uku kucingilila kwalibombele eyefilya. Muli iyi nshila “amaka ya kukukulula” yalilaminwe no ‘kutobaulwa.’

11. Ni shani fintu ‘cilongoshi wa cipingo atobawilwe’?

¹¹ “Cilongoshi wa cipingo” ico Yehova Lesa apingile na Abrahamu ku kupaalwa kwa ndupwa pe sonde na o ‘alitobawilwe.’ Yesu Kristu ali Lubuto lwa kwa Abrahamu ulwalaiwe muli cilya cipingo. (Ukutendeka 22:18; Abena Galatia 3:16) Pa Nisani 14, 33 C.E., Yesu aiminine pa ntanshi ya kwa Ponti Pilato mwi sano lya kwa kateka wa ciRoma mu Yerusalemu. Bashimapepo ba ciYuda bapeele Yesu umulandu wa kufwayo kutaasha kateka. Lelo Yesu aebele Pilato ukuti: “Ubufumu bwandi te bwa pano isonde; . . . ubufumu bwandi te bwa pano nse.” Pa kuti uyu kateka wa ciRoma elubula Yesu uushakwete mulandu, abaYuda babilikishe ukuti: “Nga wakakula uyu, tauli cibusa wa kwa Kaisare. Onse uwaitunge mfumu apusana na Kaisare.” Pa numa ya kubilikisha ukuti Yesu epaiwe, batile: “Tatukwete mfumu, kano Kaisare.” Ukulingana ne funde lya “injured majesty,” (ukusaalula imfumu) ilyo Tiberi akushishe pa kuti lisanshemo ukusaalula ukuli konse kuli Kaisare, Pilato apeele Yesu ku ‘kutobaulwa,’ nelyo ukupopelwa pa cimuti ca kucushiwilwapo.—Yohane 18:36; 19:12-16; Marko 15:14-20.

UWA CULUKUSU ‘APANGILAPO AMAPANGE YAKWE’

12. (a) Ni bani baumene akapi na Tiberi? (b) Ni shani fintu Tiberi ‘aishileba na maka ku luko lunono’?

¹² Ilyo acili alesesema pali Tiberi, malaika atila: “Ukutula ilyo bayampana na yo ikacito bucenjeshi, kabili ikesaba na maka ku luko lunono.” (Daniele 11:23) Abali mu Cilye ca ciRoma ‘bayampene’ na Tiberi mwi funde, kabili aleshintilila pali bene ukulingana ne funde. Lelo ali no bucenjeshi, no kwisaba na “maka ku luko lunono.” Lulya luko lunono lwali Balinshi ba Pretori abena Roma, abakwete inkambi mupepi na malinga ya Roma. Ukupalamina kwabo kwaletiinya aba Cilye kabili kwalengele Tiberi ukusopa nga kuli abalefwaya ukutaasha ubuteko pa bantu bakwe. E co, Tiberi atwalilile ukuba na maka ukupitila mu kubomfya abalinshi 10,000.

13. Ni mu nshila nshi umo Tiberi acilile ifikolwe fyakwe?

¹³ Ilyo alesesema malaika alundilepo ukuti: “Mu kupumikisha ikengila umwafukutukisha mu calo ca bulashi. Kabili ikacite co bawishi tabacitile, nangu ni bashibo ba bawishi; ica kusampa ne ca kutapa ne fipe ikapalanganisha mu babomfi ba iko, na pa malinga ikapangilapo amapange ya iko, lelo ni pa nshita imo fye.” (Daniele 11:24) Tiberi aletunganya sana abantu, kabili ukuteka kwakwe kwaiswilemo ukwipaya. Ku mpela ya kuteka kwakwe kwali umunsokwe pa mulandu wa kuti Sejanus, mushika wa Balinshi ba Pretori alemusonga sana. Kwi pele pele na o Sejanus alitunganishiwa kabili alipaiwe. Tiberi acilile ifikolwe fyakwe mu kuteka abantu mu culukusu.

14. (a) Ni shani fintu Tiberi apalangenye “ica kusampa ne ca kutapa ne fipe” mu fitungu fyonse ifya mu Roma? (b) Ilyo Tiberi alefwa alemonwa shani?

¹⁴ Lelo Tiberi apalangenye “ica kusampa ne ca kutapa ne fipe” mu fitungu fyonse ifya mu Roma. Ilyo alefwa, abekashi bakwe bonse bali basambashi. Balekumanisha ukulipile misonko, kabili aleafwilisha abantu bali mu ncende sha mafya. Nga ca kuti abashilika nelyo abalashi bacusha uuli onse nelyo batungilila ubucenjeshi mu kubombela pa fintu, kuti baenekela kateka ukubakanda. Ukukoshe funde lya mitekele kwalengele umutelelwe ukutwalilila, kabili inshila sha kumfwaninamo ishisuma shawemye amakwebo. Tiberi ashininkishe ukuti ifintu fyalecitwa mu bulungi kabili bwino cibe ni mu kati ka Roma nelyo ku nse. Amafunde yaliwamineko, kabili amafunde ya mibele na ya mu bwikashi yalikoshiwe ukupitila mu kutungilila ifyo Augusti Kaisare aalwile. Lelo, Tiberi ‘apangile amapange yakwe,’ ica kuti Tacitus, kalemba wa lyashi lya kale umwina Roma amulondolwele ngo wa bumbimunda kabili uwaishibe ukuifungushanya. Ilyo alefwa mu March 37 C.E., Tiberi aishibikwe ngo wa culukusu.

15. Roma abombele shani ku mpela ya mwanda wa myaka uwa kubalilapo na ku ntendekelo ya mwanda wa myaka uwalenga bubili C.E.?

¹⁵ Abapyene Tiberi abaishilebapo imfumu ya ku kapinda ka ku kuso basanshishemo Gaius Kaisare (Caligula), Claudius I, Nero, Vespasian, Titus, Domitian, Nerva, Trajan, na Hadrian. Icitabo ca The New Encyclopædia Britannica cisosa ukuti: “Abapyene Augusti abengi batwalilile ukukonka imitekele yakwe na lulu wakwe uwa fya makuule, nangu cingati tabalebikako ifipya kabili tabalefwaya ukuilangisha.” Icitabo cimo cine cilundapo ukuti: “Ilyo umwanda wa myaka uwa kubalilapo wapwile na lintu umwanda wa myaka uwalenga bubili watendeke, Roma alicindeme apakalamba na bantu balifulile.” Nangu cingati Roma alikwete amafya ku mipaka ya buteko, ukukansana kwa ntanshi ukwasobelwe pali wene ne mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo kwaishilecitika mu mwanda wa myaka uwalenga butatu C.E.

UKULWISHA IMFUMU YA KU KAPINDA KA KU KULYO

16, 17. (a) Ni ani atendeke ukwimininako imfumu ya ku kapinda ka ku kuso iyalandwapo pali Daniele 11:25? (b) Ni ani aishileba imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo, kabili ici caishilecitika shani?

¹⁶ Malaika wa kwa Lesa akonkenyepo ukusesema ukuti: “[Imfumu ya ku kapinda ka ku kuso] ikabuushisha amaka ya iko no mutima wa iko, ku kuya no mulalo ukalamba pa mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo. Imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo na yo ikema ku kulwa ili no mulalo ukalamba kabili uwakosa nga nshi; lelo [imfumu ya ku kapinda ka ku kuso] tayakeminine, pantu bakaipangila amapange; abalye fya maliila ya iko bakayonaula, no mulalo wa iko ukakukululwa, na bengi bakawe ndase.”—Daniele 11:25, 26.

¹⁷ Nalimo imyaka 300 ukutula apo Octavian alengele Egupti ukuba icitungu ca Roma, Aurelian, Kateka wa ku Roma aishileba imfumu ya ku kapinda ka ku kuso. Pali yo nshita Namfumu Septimia Zenobia uwa citungu ca Palmyra ico Roma aleteka aishileba imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo.a (Moneni umutwe uleti “Zenobia, Namfumu wa ku Palmyra Uwaishibisha Ifya Bulwi,” pe bula 252.) Umulalo wa ku Palmyra waikele mu Egupti mu 269 C.E. ukubepekesha mu kuti baleafwako Roma ukucingilila ici calo. Zenobia alefwaya Palmyra ukuba musumba wa maka ku kabanga kabili alefwaya ukuteka ifitungu fya Roma ifya ku kabanga. Apo alisakamikwe ku mapange yakwe, Aurelian abuushishe ‘amaka yakwe no mutima wakwe’ ku kulwisha Zenobia.

18. Cinshi cafumine mu kukansana pali Kateka Aurelian, imfumu ya ku kapinda ka ku kuso, na Namfumu Zenobia, imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo?

¹⁸ Ukutungululwa na Zenobia, imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo ‘yaimine ku kulwa’ ne mfumu ya ku kapinda ka ku kuso “no mulalo ukalamba kabili uwakosa nga nshi” uwaletungululwa na bamushika babili, Zabdas na Sabai. Lelo Aurelian acimfishe Egupti no kutendeka ulwendo lwa kupansa mu Asia Minor na Suria. Zenobia alicimfiwe ku Emesa (uko nomba beta Homs), no kubutukila ku Palmyra. Lintu Aurelian ashingile ulya musumba, Zenobia aucingilile na maka yonse lelo balimucimfishe. Wene no mwana wakwe babutukile ku Persia, uko baileikatwa ku bena Roma pa Mumana wa Yufrate. Abena Palmyra balilekulwike umusumba wabo mu 272 C.E. Aurelian taipeye Zenobia, eo aleitakishishapo sana ilyo balemupokelela mu Roma pa kucimfya mu 274 C.E. Ali ni muka shimucindikwa mu Roma ukufikila imfwa yakwe.

19. Ni shani fintu Aurelian awile ‘pa mulandu wa kumupangila amapange’?

¹⁹ Aurelian umwine ‘taiminine pantu bamupangile amapange.’ Mu 275 C.E., aile mu kusansa abena Persia. Ilyo alelolela mu Thrace pa kuti aabuke umulonga ukuya mu Asia Minor, ‘abalelya ifya maliila yakwe’ bamupangile amapange no ‘kumonaula.’ Alefwaya ukukanda Eros, kalemba wakwe pa mulandu wa kukanabomba bwino. Lelo Eros alembele amashina ya balashi bamo bamo abo abepele ukuti bali no kwipaiwa. Ilyo aba balashi bamwene aya mashina bapangile amapange no kwipaya Aurelian.

20. Ni shani fintu “umulalo” wa mfumu ya ku kapinda ka ku kuso ‘wakukulwilwe’?

²⁰ Umulimo wa mfumu ya ku kapinda ka ku kuso tawapwile lintu Kateka Aurelian afwile. Bakateka bambi aba ciRoma balikonkelepo. Pa nshita imo, kwali kateka wa ku masamba no wa ku kabanga. Ilyo aba baume baleteka “umulalo” wa mfumu ya ku kapinda ka ku kuso ‘walikukululwa,’ nelyo ‘ukupalangana,’b kabili abengi ‘bawile ndase’ pa mulandu wa kusansa kwa mitundu ya ku Germany ukufumina ku kapinda ka ku kuso. Abena Goth bapitile pa mipaka ya Roma mu mwanda wa myaka uwalenga ine C.E. Ukusansa kwalitwalilile ukukonkana. Mu 476 C.E., Odoacer intungulushi ya Germany afumishe pa bufumu kateka wa kulekelesha uwa Roma. Ku ntendekelo ya mwanda wa myaka uwalenga 6, Ubuteko bwa ciRoma ku masamba bwali nabonaika, kabili ishamfumu sha ku Germany shatekele mu Britannia, Gaul, Italy, Akapinda ka ku kuso aka Afrika, na Spain. Ubuteko bwa ku kabanga bwatwalilile ukufika mu mwanda wa myaka uwalenga 15.

UBUTEKO BUKALAMBA BWAYAKANIWA

21, 22. Finshi Konstantino aalwile mu mwanda wa myaka uwalenga bune C.E.?

²¹ Ukwabula ukulanda pa fyebo fishacindama pa lwa kubongoloka kwa Buteko bwa ciRoma, ubwali bwa myaka iingi, malaika wa kwa Yehova akonkenyepo ukusobela pa lwa kucimfya na kumbi ukwa mfumu ya ku kapinda ka ku kuso ne mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo. Lelo, ukupituluka panono muli fimo fimo ifyacitike mu Buteko bwa ciRoma kwalatwaafwa ukwishiba ishamfumu shibili ishilelwishanya mu nshita shesu.

²² Mu mwanda wa myaka uwalenga bune, Konstantino, Kateka wa ku Roma apeele ubuKristu bwa busangu Icifulo Cikalamba. Alongenye no kwangalila icilye ce calici pa Nicaea, mu Asia Minor, mu 325 C.E. Ku ntanshi, Konstantino akuushishe isano ukulifumya ku Roma no kulitwala ku Byzantium, nelyo Constantinople, ukulenga ulya musumba ukuba umusumba wa bwangalishi uupya. Ubuteko bwa ciRoma bwatwalilile ukutekwa na kateka umo ukufikila imfwa ya kwa Kateka Theodosius I, pa January 17, 395 C.E.

23. (a) Kwakaniwa nshi ukwa Buteko bwa ciRoma kwacitike pa numa ya mfwa ya kwa Theodosius? (b) Ubuteko bwa ku Kabanga bwapeshiwe lilali? (c) Nani aleteka Egupti ilyo umwaka wa 1517 walefika?

²³ Pa numa ya mfwa ya kwa Theodosius, Ubuteko bwa ciRoma bwayakaniwe pa bana bakwe babili. Honorius apeelwe ulubali lwa ku masamba, kumfwa Arcadius apeelwe ulubali lwa ku kabanga, kabili Constantinople wali e musumba wakwe uwa bwangalishi. Britannia, Gaul, Italy, Spain, no lubali lwa ku Kapinda ka ku Kuso aka Afrika fyali pa fitungu ifya cifulo ca ku masamba. Ifitungu fya ku lubali lwa ku kabanga fyali ni Makedonia, Thrace, Asia Minor, Suria, na Egupti. Mu 642 C.E., Alekesandria, umusumba wa bwangalishi uwa ku Egupti, wacimfiwe kuli ba Saracen (Abalungwana), kabili Egupti aishileba citungu ca ba caliph (abashilamu). Mu January 1449, Constantine XI aishileba kateka wa kulekelesha uwa lubali lwa ku kabanga. Abena Turkey abaletungululwa ne Mfumu Mehmed II bacimfishe Constantinople pa May 29, 1453, na muli fyo bapeseshe Ubuteko bwa ciRoma ubwa ku Kabanga. Mu mwaka wa 1517 Egupti aishileba citungu ca Turkey. Lelo, mu kuya kwa nshita, ici calo ca mfumu ya kale iya ku kapinda ka ku kulyo cali no kutekwa ku buteko bwa ku masamba.

24, 25. (a) Ukulingana na bakalemba ba lyashi lya kale bamo, cinshi caishibishe intendekelo ya Buteko Bwashila Ubwa ciRoma? (b) Cinshi casukile cacitika kwi lumbo lya kuti “kateka” wa Buteko Bwashila Ubwa ciRoma?

²⁴ Ku masamba ya Buteko bwa ciRoma kwaimine shikofu wa ku Roma uwa ciKatolika, uwali ni Papa Leo I, uwaishibikilwe pa kutungilila bupaapa mu mwanda wa myaka uwalenga busano C.E. Mu kuya kwa nshita, papa aipeele insambu sha kubika abantu pa bufumu mu buteko bwa ciRoma ubwa ku masamba. Ici cacitike mu Roma pa bushiku bwa Krisimasi mu mwaka wa 800 C.E., lintu Papa Leo III abikile Charles (Charlemagne) umuFrank ukuba kateka wa Buteko bupya ubwa ciRoma ubwa ku Masamba. Uku kubikwa pa bufumu kwabukulwile imitekele mu Roma iya kukwata kateka umo, kabili ukulingana na bakalemba ba lyashi lya kale bamo, ici caishibishe intendekelo ya Buteko Bwashila Ubwa ciRoma. Ukutula lilya kwaishileba Ubuteko bwa ku Kabanga no Buteko Bwashila Ubwa ciRoma ku masamba, yonse ayaleitungu ukuba ya buKristu.

²⁵ Mu kuya kwa nshita, abapyene Charlemagne batendeke ukuba aba fye. Pa nshita imo takwali na kateka. Pali ilya nshita, Imfumu ya ku Germany Otto I ninshi alicandila ifitungu ifingi ifya ku kapinda ka ku kuso ne fya pa kati ka Italy. Aishileibika pa bufumu mu Italy. Pa February 2, 962 C.E., Papa John XII abikile Otto I pa bufumu bwa Buteko Bwashila Ubwa ciRoma. Umusumba wa buko uwa bwangalishi wali mu Germany, na bakateka bali bena Germany, pamo ne cinabwingi ca bekashi babo. Pa numa ya myaka 500 Austrian house of Hapsburg yapokele ilumbo lya kuti “kateka” no kutwalilila ukulibomfya pa myaka iingi iyasheleko iya Buteko Bwashila Ubwa ciRoma.

ISHAMFUMU SHIBILI SHAISHIBIKWA BWINO NA KABILI

26. (a) Finshi twingasosa pa mpela ya Buteko Bwashila Ubwa ciRoma? (b) Nani aimine ku kuba imfumu ya ku kapinda ka ku kuso?

²⁶ Napoléon I aonawile Ubuteko Bwashila Ubwa ciRoma lintu akeene ukubunakila pa numa ya kucimfya Germany mu mwaka wa 1805. Apo alifililwe ukucingilila ubufumu bwakwe, Kateka Francis II alifumine pa bufumu bwa ciRoma pa August 6, 1806, no kubwelela ku kuteka fye icalo cakwe Austria. Pa numa ya myaka 1,006, Ubuteko Bwashila Ubwa ciRoma, ubwatendekwe na Leo III, papa wa Roma Katolika, na Charlemagne, umuFrank, bwalipeshiwe. Mu 1870, Roma aishileba musumba wa bwangalishi uwa bufumu bwa Italy, lelo taletekwa kuli Bapaapa. Umwaka wakonkelepo, Wilhelm I uwainikwe Kaisare atendeke ubuteko bwa ciGermany. E fyo imfumu ya ku kapinda ka ku kuso iya mu nshiku shesu, Germany, yaishilemonekela.

27. (a) Ni shani fintu Egupti aishileba mu maboko ya Britain? (b) Nani aishileba imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo?

²⁷ Lelo imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo iya mu nshiku shesu yali ni ani? Ilyashi lya kale lilangilila ukuti icalo ca Britain catendeke ukuteka mu mwanda wa myaka uwalenga 17. Napoléon I acimfishe Egupti mu 1798 apo alefwaya ukupumfyanya inshila sha makwebo isha calo ca Britain. Inkondo yalitendeke, kabili ukumfwana kwalipo pali Britain na Turkey kwalengele abena France ukufuma mu Egupti, iyaishibikwe nge mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo pa ntendekelo fye ya kukansana. Mu mwanda wa myaka uwakonkelepo, amaka Britain yakwete pali Egupti yalikulileko. Pa numa ya 1882, Egupti atendeke ukushintilila pali Britain. Lintu Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yatendeke mu 1914, Egupti ali ku lubali lwa Turkey kabili aletekwa ku mwiminishi wa kwa kateka wa Turkey. Lelo, lintu Turkey aumene akapi na Germany muli ilya nkondo, Britain afumishe ulya mwiminishi pa buteko no kupoka Egupti no kulamucingilila. Panono panono Britain na United States of America fyatendeke ukumfwana fyasuka fyaisaba Ifyalo Fyakwatisha Amaka Ifyaumana Akapi Ifya Britain na America. Fyonse pamo fyaishileba imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo.

[Amafutunoti]

FINSHI MWAILUKAMO?

• Ni kateka nshi uwa ku Roma uwali uwa ntanshi ukwima nge mfumu ya ku kapinda ka ku kuso, kabili ni lilali atumine uwa “kucikilisha ku mitulo”?

• Nani aishileba imfumu ya ku kapinda ka ku kuso pa numa ya mfwa ya kwa Augusti, kabili ni shani fintu ‘cilongoshi wa cipingo atobawilwe’?

• Cinshi cafumine mu kukansana pali Aurelian nge mfumu ya ku kapinda ka ku kuso na Zenobia nge mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo?

• Cinshi caishilecitika ku Buteko bwa ciRoma, kabili mitekele nshi iyakwatisha amaka iyaishiletendeka ukwimininako ishi shamfumu shibili ilyo umwanda wa myaka uwalenga 19 walepwa?

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 248-251]

Umo Acindikwa, Umbi Asaalulwa

UMO alengele ubuteko bwalekangana ukwisaba ubuteko bwa calo conse. Umbi alengele bwaba ne fyuma imiku 20 ukucila kale mu myaka fye 23. Umo alicindikwe lintu afwile, lelo umbi alisaalwilwe. Aba bakateka babili aba Roma batekele pa nshita ya bumi bwa kwa Yesu no butumikishi. Bushe bali ni bani? Kabili mulandu nshi umo acindikilwe, e lyo umbi iyo?

“ASANGILE ROMA IYA CABE CABE NO KUISHA IYAYEMBA”

Mu 44 B.C.E. lintu Julius Kaisare aipaiwe, Gaius Octavian umwishikulu wa nkashi yakwe ali fye ne myaka 18. Apo alesungwa kuli Julius Kaisare kabili ali ni mpyani yakwe iikalamba, ilyo line Octavian wacaice aile ku Roma ku kupoka ubupyani bwakwe. Kulya akumenye umulwani wa kutiinya, Mark Antony, mushika mukalamba uwa kwa Kaisare, uwaleenekela ukuba impyani ikalamba. Ubucenjeshi mu fya bupolitiki ubwakonkelepo no kulwila ubufumu fyasendele imyaka 13.

Octavian aishileba kateka ushili wa kutwishika uwa Buteko bwa ciRoma pa numa ya kucimfya imilalo ya kwa Namfumu Cleopatra wa ku Egupti na Mark Antony umucende wakwe (mu 31 B.C.E.). Umwaka wakonkelepo Antony na Cleopatra baliipeye, kabili Octavian apokele Egupti. E co icishibilo ca kulekelesha ica Buteko bwa ciGriki califumishiwepo, kabili Roma aishileba buteko bwakwatisha amaka.

Octavian alipooseleko amano ku kukanaba kateka wa culukusu pantu Julius Kaisare bamuliile ku culukusu akwete. Pa kuti ekalifya abena Roma balefwaya ubuteko bwa ripabuliki, afungushenye ubuteko bwamoneka nga ripabuliki. Alikeene amalumbo pamo nge “mfumu” na “kateka wa lucu.” Na kabili, abilishe amapange yakwe aya kuleka Icilye ca ciRoma cileteka ifitungu fyonse no kuti alafumapo pa fifulo alipo. Ili pange lyalibombele. Aba Cilye balitemenwe no kukonkomesha Octavian ukutwalilila pa fifulo fyakwe no kulateka ifitungu fimo fimo.

Ukulundapo, pa January 16, 27 B.C.E., Icilye capeele Octavian ilumbo lya kuti “Augusti,” ukupilibula “Uwasansabikwa, Uwashila.” Octavian apokelele lilye lumbo kabili ainike umweshi umo mwi shina lyakwe no kupoka ubushiku bumo ku mweshi wa February pa kuti umweshi wa August ukabe ne nshiku shimo shine nga July, umweshi wainikwe mwi shina lya kwa Julius Kaisare. E co Octavian aishileba kateka wa ntanshi uwa Roma kabili ukutula lilya aishileishibikwa nga Kaisare Augusti nelyo “Uwasansabala.” Ku ntanshi aishilekwata ne lumbo lya kuti “pontifex maximus” (shimapepo mukalamba), kabili mu 2 B.C.E., umwaka Yesu afyalilwemo, aba Cilye bamupeele ilumbo lya kuti Pater Patriae, “Wishi wa Calo Cakwe.”

Muli ulya wine mwaka, “kuli Kaisare Augusti kwafumine icipope ca kulembwa aba mu fyalo fyonse. . . . Kabili bonse baile ku kulembwa, umuntu onse ku mushi wa ku mwabo.” (Luka 2:1-3) Pa mulandu wa ici cipope, Yesu afyalilwe mu Betlehemu mu kufishapo ukusesema kwa Baibolo.—Daniele 11:20; Mika 5:2.

Ubuteko bwa kwa Augusti bwali bwa bufumacumi eyefilya kabili indalama shali sha maka. Augusti aimike inshila ya kutuminamo bakalata iyalebomba bwino no kupanga imisebo na malalo. Ateyenye cipya cipya umulalo, ukuletako ifita fya pa menshi, no kwimika ibumba lya balinshi balamuka aba bufumu abaleitwa Abalinshi ba Pretori. (Abena Filipi 1:13) Bakalemba pamo nga Virgil na Horace balilundulwike pantu alebaafwa kabili bakabaasa balepanga ifintu ifisuma ifyo nomba beta imipangile ya ba Griki ba kale na bena Roma. Augusti apwishishishe ifikuulwa ifyo Julius Kaisare ashapwishishe ukukuula no kubwesha amatempele ayengi. Pax Romana (“Umutende wa Roma”) iyo aimike yaikele imyaka ukucila pali 200. Pa August 19, 14 C.E., ilyo ali ne myaka 76, Augusti alifwile kabili aishiletendeka ukupepwa.

Augusti aleitakisha ukuti “asangile Roma iya cabe cabe no kuisha iyayemba.” Apo talefwaya Roma ukubwelela ku buteko bwa kale umwali ukukangana, apangile ukukansha kateka wali no kukonkapo. Lelo abo alemona ifyo kuti bamupyana bali banono. Umwipwa wakwe, abeshikulu babili, shifyala, na mwane wa kusangamo bonse bali nabafwa, kwashele fye Tiberi, umwana wa kusangamo uwingaba impyani.

‘UWALI NO KUSAALULWA’

Ilyo pashilapita no mweshi umo apo Augusti afwilile, Icilye ca ciRoma cabikile Tiberi uwali ne myaka 54 ukuba kateka. Tiberi aikele no kuteka ukufika mu March 37 C.E. E co, ali kateka wa Roma pa nshita ya butumikishi bwa ku cintubwingi ubwa kwa Yesu.

Pamo nga kateka, Tiberi alikwete umo aweme na muntu abipile. Ubusuma bumo akwete bwali bwa kuti talefwaya ukupoosa indalama pa fya bwanalale. E co, ubuteko bwalilundulwike kabili alikwete ne ndalama sha kwafwilisha ilyo kwacitika utuyofi na mafya. Tiberi aleimona ngo muntu yaweyawe, alekaana amalumbo ayengi, kabili aleeba abantu ukuti balepepa Augusti te wene iyo. Tainike umweshi wa pa kalenda mwi shina lyakwe nga fintu Augusti na Julius Kaisare bacitile, kabili tasuminishe bambi ukumucindika muli iyo nshila.

Lelo umo Tiberi abipile mwacilile umo aweme. Aletunganya sana kabili ali uwa bumbimunda mu mibombele yakwe na bambi, kabili ukuteka kwakwe kwaiswilemo ukwipaya, kabili ifibusa fyakwe ifingi fyalipaiwe. Atanunwine ifunde lya lèse-majesté (ukusaalula imfumu) ilyo kale lyalekanda fye abaleimino buteko nomba atile lyali no kukanda na balemupontela fye. Napamo ni pali ili funde abaYuda bapatikishe Kateka wa Roma Ponti Pilato ukuleka Yesu epaiwe.—Yohane 19:12-16.

Tiberi apalamike Abalinshi ba Pretori mupepi na Roma ukupitila mu kukuula inkambi sha fita ishacingililwa ku kuso kwa malinga ya musumba. Ukubapo kwa Balinshi takwalesekesha aba Cilye ca ciRoma, icaletiinya amaka yakwe, kabili alemona ukuti takuli bumpulamafunde ubuli bonse. Tiberi akoseleshe no kusoselana, kabili iculukusu cayandatile inshiku sha kulekelesha isha kuteka kwakwe.

Ilyo alefwa, Tiberi alemonwa nga kateka wa culukusu. Lintu afwile, abena Roma balitemenwe kabili aba Cilye balikeene ukumucita uwa kupepwa. Pali iyi milandu na imbi, twamona ukuti muli Tiberi e mwafikilishiwe ukusesema ukutila uwali ‘no kusaalulwa’ (NW) ali no kwima nge “mfumu ya ku kapinda ka ku kuso.”—Daniele 11:15, 21.

FINSHI MWAILUKAMO?

• Ni shani fintu Octavian aishileba kateka wa ntanshi uwa Roma?

• Finshi fingasoswa pa fyo ubuteko bwa kwa Augusti bwabombele?

• Ni mwi umo Tiberi aweme na muntu abipile?

• Ni shani fintu ukusesema pa lwa wali ‘no kusaalulwa’ kwafishiwepo muli Tiberi?

[Icikope]

Tiberi

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 252-255]

ZENOBIA, NAMFUMU WA KU PALMYRA UWAISHIBISHA IFYA BULWI

“ALI uwafiita . . . Ameno yakwe yabuutile tuutu, na menso yakwe ayakulu yalebengeshima, ukubengeshima kwalenashiwa no busuma bwa mutima wakwe. Ishiwi lyakwe lyali ilya maka kabili ilya bucibusa. Ukusambilila kwalengele aleumfwikisha sana ngo mwaume. Alelanda iciLatin, iciGriki, icina Suria, ne ndimi isha bena Egupti.” Ifi e fyo Edward Gibbon, kalemba wa lyashi lya kale alumbenye Zenobia, namfumu waishibisha ifya bulwi uwa ku Palmyra, umusumba wa ku Suria.

Umulume wa kwa Zenobia ali ni Odaenathus shimucindikwa wa ku Palmyra, uwapeelwe icifulo ca bukapingula mukalamba uwa Roma mu 258 C.E. pa mulandu wa kuti alwilileko Ubuteko bwa ciRoma ilyo bwalelwa na Persia. Pa numa ya myaka ibili, Odaenathus apokelele ukufuma kuli Kateka wa ku Roma Gallienus ilumbo lya kuti corrector totius Orientis (cilolo wa ku Kabanga konse). Ici cali ni pa mulandu wa kuti acimfishe Shāpūr I Imfumu ya ku Persia. Odaenathus asukile aipeela ne lumbo lya kuti “imfumu ya shamfumu.” Ifyalengele sana ukuti Odaenathus abombe bwino muli uyu musango kuti pambi fyaba bukose bwa kwa Zenobia no kulamuka.

ZENOBIA APANGA UKWIMIKA UBUTEKO

Mu 267 C.E., ilyo umulimo wakwe wafikile pa kalume, Odaenathus ne mpyani yakwe balipaiwe. Zenobia apyene umulume wakwe, apantu umwana wakwe ali munono sana. Alengele abekashi bakwe ukumucindika no kumutungilila pantu ali uwayemba, uwa mapange, uwalinga ukuba katungulula, kabili alibeleshe ukulwa imbuli no mulume wakwe e lyo alelanda ne ndimi shalekanalekana. Zenobia alitemenwe ukusambilila kabili aleba na balamuka. Umo uwalemupandako amano ali ni Cassius Longinus uwa mano ya buntunse untu balemona ngo “butala bwa masomo.” Mu citabo ica Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome, kalemba Richard Stoneman atila: “Mu myaka isano ukutula apo Odenathus afwilile . . ., ku bantu Zenobia ali ni kateka wa ku Kabanga.”

Ku lubali lumo ulwa bufumu bwa kwa Zenobia kwali Persia, icalo ico wene no mulume wakwe banashishe, kabili ku lubali lumbi kwali Roma yalebongoloka. Pa mibele yali mu Buteko bwa ciRoma pali ilya nshita, J. M. Roberts kalemba wa lyashi lya kale atila: “Umwanda wa myaka uwalenga butatu . . . tawawamine Roma pa mipaka ya ku kabanga na ku masamba, e lyo mu kati iciputulwa ca nshita icipya ica nkondo ya bana calo no kukansana pa mpyani fyalitendeke. Bakateka 22 (ukufumyako abaleifungushanya) baishile pa bufumu no kufumapo.” Lubali lumbi, kateka wa ku Suria ali ni kateka mu bufumu bwakwe. Stoneman atila: “Apo alelama aya mabufumu yabili [ubwa Persia na Roma], kuti apanga ubwa citatu ubwingateka yalya yabili.”

Ishuko kuli Zenobia ilya kutanununa amaka yakwe aya bufumu lyaishile mu 269 C.E. lintu uwaleifungushanya uwalefwaya ukutekako Roma aimine mu Egupti. Umulalo wa kwa Zenobia waile ku Egupti lubilo lubilo, ukonaula cilya cipondo, no kutendeka ukuteka cilya calo. Apo aibikile pa bufumu bwa Egupti, alepanga amakobili alebikapo ishina lyakwe. Ubufumu bwakwe nomba bwatendekele ku mumana wa Naelo no kuyafika ku mumana wa Yufrate. Ni pali iyi nshita mu bumi bwakwe epo Zenobia aishileba “imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo.”—Daniele 11:25, 26.

UMUSUMBA WA BWANGALISHI UWA KWA ZENOBIA

Zenobia akoseshe no kuyemfya Palmyra, umusumba wakwe uwa bwangalishi ica kuti walelinganishiwa ku misumba ikalamba iya mu Roma. Abantu balimo catunganishiwe ukuti bacilile pali 150,000. Ifikuulwa fya cintubwingi ifyayemba, amatempele, amabala, inceshi, ne fyaimikwa fyaiswile mu Palmyra, umusumba washingulwikwe na malinga ayo intamfu ya yako kuti yafika bakilomita 21. Umusumba wa Korinti wali ne nceshi shatanteme ishalepele bamita 15, pali ishi shine nceshi 1,500 shabelele mu musebo ukalamba. Ifimpashanya fya mpalume na ba fyuma abaleafwa fyaiswile mu musumba. Mu 271 C.E., Zenobia apangile icimpashanya cakwe ne ca mulume wakwe uwafwile.

Itempele lya mulungu wa Kasuba lyali pa fikuulwa fyawamisha mu Palmyra kabili ukwabula ukutwishika e o abengi balepepa muli ulya musumba. Zenobia umwine napamo alepepa umulungu wa kasuba. Lelo, mu mwanda wa myaka uwalenga butatu, mu Suria mwali imipepele iingi. Mu bufumu bwa kwa Zenobia mwali abaleitunga ukuba Abena Kristu, abaYuda, na balepepa akasuba no mweshi. Bushe alemona shani iyi mipepele yalekanalekana? Stoneman kalemba atile: “Kateka wa mano tengalekelesha imyata iili yonse iyo abantu bakwe batemenwe. . . . Basumine ukuti iyi milungu . . ., yalonganikwe ku lubali lwa Palmyra.” Cimoneke fyo Zenobia alesuminisha imipepele imbi.

Apo ali muntu musuma, Zenobia alicindikwe ku bengi. Icacindamisha cali cifulo akwete mu kwimininako uwa bupolitiki uwasobelwe mu kusesema kwa kwa Daniele. Lelo imyaka atekele tayacilile pali isano. Aurelian Kateka wa ciRoma acimfishe Zenobia mu 272 C.E. no kutapa umusumba wa Palmyra icipesha mano. Zenobia balimubeleleko uluse. Batila aupilwe ku wa mu cilye ca ciRoma no kuti napamo alilekele amapolitiki no kwikala kulya ukufikila imfwa yakwe.

FINSHI MWAILUKAMO?

• Imibele ya kwa Zenobia yalondololwa shani?

• Ni bani bamo abo Zenobia acimfishe?

• Zenobia alemona shani imipepele?

[Icikope]

Namfumu Zenobia alelanda ne fita fyakwe

[Charti ne Cikope pe bula 246]

ISHAMFUMU MULI DANIELE 11:20-26

Daniele 11:20 Augusti

Daniele 11:21-24 Tiberi

Daniele 11:25, 26 Aurelian Namfumu Zenobia

[Icikope]

Tiberi

[Icikope]

Aurelian

[Icikope]

Icaimikwa icacefiwa ica kwa Charlemagne

[Icikope]

Augusti

[Icikope]

Ishitima lya pa menshi ilya nkondo ilya calo ca Britain ilya mu mwanda wa myaka walenga 17

[Icikope pe bula 230]

[Icikope pe bula 233]

Augusti

[Icikope pe bula 234]

Tiberi

[Icikope pe bula 235]

Pa cipope ca kwa Augusti, Yosefe na Maria baile ku Betlehemu

[Icikope pe bula 237]

Nga fintu casobelwe, Yesu ‘alitobawilwe’ mu mfwa

[Ifikope pe bula 245]

1. Charlemagne 2. Napoléon I 3. Wilhelm I 4. Ifita fya ciGermany, Inkondo ya Calo iya Kubalilapo