Icipandwa 9
Ukulaikala na Bantu Banensu Ukulingana ne fyo Lesa Afwaya
1-3. (a) Finshi Abena Kristu abengi bengatontonkanya pa musumba wa kale uwa Turi? (b) Londololenipo fimo ifyalecitika pa Mfumu Hiramu na bena Israele. (c) Finshi nalimo twingafwaya ukusambilila pa musumba wa Turi?
NGA mwaumfwa balanda pali Turi wa kale, finshi mwibukisha? Abena Kristu abengi kuti balatontonkanya pa fyo ubusesemo bwafikilishiwe ilyo Alekesandere Mukalamba akushile ifibungulubwe ne fisoso fyalekanalekana mu fitantala fya musumba wa Turi uwali ku mulundu no kupangila ingalande ukuyafika ku musumba uwali pa cishi no kuonaula. (Esekiele 26:4, 12; Sekaria 9:3, 4) Lelo bushe nga mwaumfwa ishina lya kuti Turi, kuti lyamulenga mwalatontonkanya pa fya kwikala na bamunyinenwe mu cilonganino nelyo abantu bambi ne fyo mushilingile ukulacita kuli bena?
2 Cinshi calengele ukuti umusumba wa Turi baonaule? “Pa fya bupulumushi fitatu fya ku Turi, . . . apo balundulwila kuli Edomu uluko lutuntulu, no kukanaibukishe cipingo ca bwananyina; e ico nkapooso mulilo mwi linga lya Turi.” (Amose 1:9, 10) Mu nshiku shabangilileko, Imfumu Hiramu iya ku Turi yacitiile Davidi icisuma, apeele Solomone ifipe fya kukuulila itempele. Solomone apangene icipangano na Hiramu no kumupeela imisumba mu Galili. Hiramu aleita Solomone ukuti “munyinane.” (1 Ishamfumu 5:1-18; 9:10-13, 26-28; 2 Samwele 5:11) Ilyo Turi afililwe ‘ukwibukisha icipingo ca bwananyina,’ ashitisha na bantu ba kwa Lesa bamo mu busha, Yehova alimwene ifyo Turi acitile.
3 Finshi twingasambilila ku fyo Lesa apingwile abena Kanaani ba ku Turi pa mulandu wa bunkalwe ku bantu bakwe? Isambililo ilikalamba ilyo twingasambililako, fintu twikala na bamunyinefwe mu cilonganino. Mu fipandwa fifumineko muli cino citabo, twaliisambilila kuli bakasesema 12 pa fya kwikala na bantu banensu, pamo nga ifyo tufwile ukuba no mulinganya mu milimo yesu no kuba ne mibele isuma. Lelo muli aya mabuuku 12 mwaliba na fimbi ifyo twingasambilila pa fyo Lesa afwaya tuleikala na bantu banensu.
MWILATEMWA UMUNENU NGA ALI NO BWAFYA
4. Mulandu nshi twingalandila ukuti abena Edomu bali ni ‘bamunyina’ ba kwa Israele, lelo baikele shani na ‘bamunyinabo’?
4 Kuti mwasambililako fimo ku fyo Lesa akalipile Edomu, icalo cali mupepi na Israele, atile: “Nga tawatambile mu bushiku bwa kwa munonko, mu bushiku bwa kushama kwakwe, nga tawasamiinwe abana ba kwa Yuda mu bushiku bwa konaulwa kwabo.” (Obadia 12) Abena Turi nalimo baali ni “bamunyina” ba kwa Israele pantu baleshishanya nabo ifipe, nomba abena Edomu bena bali ni ‘bamunyinabo’ icine cine pantu batuntwike muli Esau, mpundu munankwe uwa kwa Yakobo. Nangu fye ni Yehova wine aleita abena Edomu ukutila bali ni ‘bamunyina’ ba kwa Israele. (Amalango 2:1-4) E mulandu wine kanshi twingalandila ukuti abena Edomu balibifishe pa kutemwa ilyo abaYuda basanshilwe ku bena Babiloni.—Esekiele 25:12-14.
5. Ni mu nshila nshi limbi twingalangila umupashi wa bena Edomu?
5 Ukulanda fye icishinka, Lesa tatemenwe ifyo abena Edomu bacitile kuli bamunyinabo abaYuda. Lelo limbi kuti twaipusha atuti, ‘Bushe Lesa kuti amona shani ifyo njikala na bamunyinane?’ Icintu cimo ico tufwile ukutontonkanyapo ni fintu tumona bamunyinefwe ne fyo tubacita nga ifintu nafilubana. Tutile Umwina Kristu munenu namulufyanya nangu apusene na lupwa wenu. Nga ca kuti ‘muli ne ca kuilishanya,’ bushe mukaba ne cintu ku mukoshi, no kukanafwaya ukulabililako fye nangu ukukanafwaya ukupwisha ubwafya? (Abena Kolose 3:13; Yoshua 22:9-30; Mateo 5:23, 24) Nga mwacita ifi limbi kuti mwaleka ukulaumfwana na munyinenwe; limbi te kuti mulemusansamukila, teti mulefwaya ukulaaba nankwe nelyo kuti mulelanda ifibi pali uyo muntu. Nomba tutile uyo wine muntu acita icilubo, ica kuti limbi baeluda ba mu cilonganino bamona ukuti alingile ukufundwa nangu ukukalipila. (Abena Galatia 6:1) Bushe kuti mwalangisha umupashi wa bena Edomu no kutemwa mwatemwa pa mulandu wa kuti munyinenwe nalufyanya? Bushe Lesa kuti afwaya ukuti mucite shani?
6. Ukupusanako ne filanda Sekaria 7:10, finshi Mika 7:18 ena atweba ukucita?
6 Yehova aebele Sekaria ifyo afwaya, ukuti tatulingile ‘ukulingilana ububi mu mitima yesu.’ (Sekaria 7:9, 10; 8:17) Uku kufunda kwalicindama nga nshi nga twamona ukuti munyinefwe natulufyanya nangu nga apusene na lupwa wesu. Nga cabe fi, calyanguka ‘ukulingilana ububi mu mitima yesu’ e lyo ne ncitilo fye shesu kuti shamoneka ukuti tuli na cimo ku mukoshi. Lelo, Lesa afwaya tulepashanya ica kumwenako cakwe icisuma. Ibukisheni ifyalembele Mika ukuti Yehova ‘alelela amampulu no kulekelela ulubembu.’a (Mika 7:18, NW) Bushe kuti twakonka shani aya mashiwi?
7. Mulandu nshi nalimo twingasalilapo ukulabako fye ku cilubo?
7 Kuti catukalipa nga munyinefwe atukalifya nangu nga akalifya lupwa wesu, lelo kwena bushe ico acitile ninshi cikulile shani? Baibolo yalitweba ifyo tulingile ukucita pa kuti tuwikishanye no utulufyenye, nangu fye nga ni munyinefwe atubembukile. Na lyo line cilaba bwino ukulabako fye ku cilubo, ‘no kulekelela ulubembu.’ Muipushe mwe bene amuti: ‘Bushe uyu muku nalalekelela uyu muntu muku wa kubalilapo pali ilya imiku 77 iyo ningile ukulekelela umunandi? Mulandu nshi te kuti ndabileko fye?’ (Mateo 18:15-17, 21, 22) Nangu fye icilubo cimoneke icikalamba pali ino nshita, bushe e fyo cikaba ne myaka ikana limo ku ntanshi? Sambilileniko cimo ku mashiwi yaba pali Lukala Milandu 5:20 ayalanda pa mubomfi uuli ne nsansa pa kulya no kunwa, ili lembo litila: “Takebukishe apakalamba inshiku sha mweo wakwe; pantu Lesa amulengo kulabikilwa mu kusekelela kwa mu mutima wakwe.” Ilyo uyu muntu pali iyi nshita abikile amano ku kusansamuka, tabika na mano ku macushi ya cila bushiku. Bushe te kuti tupashanye uyu muntu? Nga twabika amano ku nsansa tuipakisha na bamunyinefwe, kuti twalaba na ku milandu ya pa kashita fye akanono kabili iishacindama, iyo tushakebukishe mu calo cipya. Ici calipusana sana no kutemwa ilyo umuntu umbi alufyanya nangu ukulaibukisha ifilubo fyakwe.
MULELANDA ICISHINKA KU BANTU BANENU
8. Bwafya nshi tukwata pa kulanda icishinka?
8 Amabuuku 12 aya busesemo na kabili yalanda ifyo Lesa afwaya ukuti tuleba ne cishinka muli fyonse ifyo tucita. Ukuba kwena, tulesha na maka ukulanda “icine ca ilya mbila nsuma” ku bantu bambi. (Abena Kolose 1:5; 2 Abena Korinti 4:2; 1 Timote 2:4, 7) Lelo limbi kuti cayafya ukulanda icishinka ilyo tulelanda ilyashi no lupwa lwesu e lyo na bamunyinefwe ba mu cilonganino, aya malyashi kuti yaba ayalekanalekana e lyo ne nshita na yo te kuti ibe imo ine. Mulandu nshi cingabela ifyo?
9. Ni lilali twingatunkwa ukulanda ubufi, lelo finshi tulingile ukuipusha?
9 Nani pali ifwe uushabala alandapo ifibi nangu ukucitapo fimo ifyabipa e lyo pa numa baisatutununuka ukuti natulufyanya? Tufwile limbi twalyumfwile insoni nangu ukumfwa ukuti natupanga umulandu. Ukumfwa ifi kuti kwalenga umuntu ukukaana icilubo nangu ukulondolola ifyacitike, kuti alebikamo no bufi pa kuti fye aicingilile nelyo pa kuti ilyashi lyumfwike ilya cine. Nangu pa kuti fye twiumfwa sana insoni pa fyo twacitile, limbi pa kulondolola kuti tulesalamo fye fimo fimo no kulawaminisha pa kuti fyumfwike kwati fya cishinka. Kwena nalimo ifyo twalanda kuti fyaumfwika kwati fya cine, nomba abantu kuti bafyumfwila fye mumbi mumbi. Ilyo kwena limbi ifyo tulandile te kuti bube bufi ubukalamba, nge fyo abengi babepa mu calo muno nshiku, nomba nga tulecita ifi bushe kuti twatila ninshi ‘tulelanshanya icine umuntu no munankwe,’ nelyo na bamunyinefwe ba mu cilonganino? (Abena Efese 4:15, 25; 1 Timote 4:1, 2) Nga ca kuti umwina Kristu alelanda ifintu mu nshila ya kuti no kwishiba naishiba mu mutima ukuti bufi alebepa, kabili alenga na bamunyina ukusondwelela ifilubene, no kubalenga ukusumina ifya bufi, ifishili fya cine, bushe muleti Lesa ena omfwa shani?
10. Bakasesema balondolola shani ifyo abena Israele ba kale na baYuda balecita?
10 Bakasesema balishibe ukuti nangu fye baume na banakashi abaipeela kuli Yehova inshita shimo balaleka ukukonka ifyo afwaya ukuti balecita. Hosea alandile ifyo Lesa aleumfwa pa bantu bamo aba musango yu abaliko mu nshiku shakwe, atile: “Pumpunta abe kuli bene, pantu nabapulumuka kuli ine! Nine [nabalubula], lelo bene basoso bufi pali ine.” Tabaalepelela fye mu kubeepa ubufi kuli Yehova, lelo bamo ‘balelapa, no kubepa,’ limbi ukulanyonganya ifishinka pa kuti babepe abantu bambi. (Hosea 4:1, 2; 7:1-3, 13; 10:4; 12:1) Hosea alembeele aya mashiwi mu Samaria, ubufumu bwali ku kapinda ka ku kuso. Bushe ninshi mu Yuda mwena ifintu fyali bwino? Mika atweba ukuti: “Abacindama ba uko baisulamo ulufyengo, na bekashi ba uko basoso bufi, kabili indimi shabo sha kufutika mu tunwa twabo.” (Mika 6:12) Kuti cawama nga twaishiba ifyo bakasesema bapatile “ukubepa” na bantu abo “indimi shabo sha kufutika mu tunwa twabo.” E co nangu fye Bena Kristu, aba kuti teti batemwe ukulanda ubufi, kuti baipusha abati: ‘Bushe limbi inshita shimo ndabepa nangu ndakwata ululimi lwa kufutika mu kanwa kandi? Finshi Lesa engafwaya ukuti ncite?’
11. Finshi bakasesema balandile ukuti e fyo Lesa afwaya tulelanda?
11 Nomba Lesa ena, na kabili alandiile muli bakasesema ukutulondolwela ifyo afwaya tulekonka. Sekaria 8:16 atila: “Ifi fintu e fyo mulecita: soseni icine umuntu onse ku mubiye; pinguleni mu mpongolo shenu icine no mutende.” Mu nshiku sha kwa Sekaria impongolo shali fifulo fya cintubwingi apo abakalamba balepingwila imilandu. (Ruti 4:1; Nehemia 8:1) Nomba, Sekaria talandile ukuti pa mpongolo e po fye abantu balingile ukulanda icishinka. Tulingile ukulanda icishinka ku bantu fye bonse, lelo batucincisha no kuti: “Soseni icine umuntu onse ku mubiye.” Tulingile ukulalanda icine nangu fye tuli na bena mwesu mu mayanda yesu nangu nga tuli na balupwa besu. Tufwile ukulanda icine cila bushiku na kuli bamunyinefwe na bankashi yesu mu cilonganino, cibe ni pa foni, nangu fye mu nshila shimbi. Abantu bonse balingile ukutucetekela ukuti ifyo tulanda fya cine. Abafyashi Abena Kristu bafwile ukukonkomesha abana babo ukuti tabalingile ukulabepa. E co abana abanono kuti balekula fye abaishiba ukuti Lesa tafwaya ukuti balebepa lelo afwaya ukuti balelanda icishinka.—Sefania 3:13.
12. Masambililo nshi ayakankaala ayo twingasambilila mu mabuuku ya busesemo?
12 Umwaice nangu umukalamba uwatemwa ukulanda icishinka alasuminisha ukufunda kwa kwa Sekaria, ukutila: “Icishinka no mutende, fitemweni.” (Sekaria 8:19) Na kabili moneni ifyo Malaki alandile pa fyo Yehova alandile pa mwana wakwe, atile: “Amalango ya cine yali mu kanwa kakwe, kabili ubupondamishi tabwasangilwe mu milomo yakwe; mu mutende kabili mu kutambalala e mo aendele na ine.” (Malaki 2:6) Bushe te fyo Yehova afwaya ukuti na ifwe tube? Ibukisheni ukuti twalikwata Icebo cakwe icituntulu, kumo na mabuuku ya aba bakasesema 12 umwaba ifyebo twingasambililako.
MWILACITA ULUKAKAALA KU BANTU BANENU
13. Bwafya nshi bumbi ubwaliko ubo Mika 6:12 alandapo?
13 Mika 6:12 atweba ukutila inshila imo iyo abantu ba kwa Lesa aba kale balefyengelamo abantu banabo ya kuti ‘balesoso bufi, kabili indimi shabo shali isha kufutika mu tunwa twabo.’ Lelo, ici cikomo calanda na pa cintu na cimbi icibi ico balecita. Cilanda ukuti ‘abacindama [abakankaala] baiswilemo ulufyengo.’ Ni mu nshila nshi babelele no lufyengo, kabili masambililo nshi twingasambililako?
14, 15. Bushe inko ishali mupepi na bantu ba kwa Lesa balebashishimika shani pa bunkalwe?
14 Tontonkanyeni pa fyo inko shimo ishaleikala mupepi na bantu ba kwa Lesa shali. Lwa ku kabanga kwali Ashuri, e lyo umusumba ukalamba uwa ici calo wali ni Ninebe, uo Nahumu alembelepo ukuti: “Iye, umusumba wa milopa! monse mwine mwaisulo bufi no kukamuna; ukutaakanya takuselako!” (Nahumu 3:1) Abena Ashuri baishibikwe ukuti bali abakali mu nkondo kabili abankalwe ku bantu baleikata mu nkondo, bamo abo baleikata baleboca nangu ukubafunda inkanda abatuntulu, e lyo bambi balebatula amenso, nelyo ukubaputula imyona, amatwi, nangu iminwe. Icitabo ca kuti Gods, Graves, and Scholars citila: “Abantu abengi baishibe ukuti Ninebe wali musumba uubi umo baleipaya sana abantu, ukupokolola ifipe, ukufyenga abantu no kucusha abalanda; balecita ifi nga kuli inkondo nangu fye ukucusha abantu mu nshila ishalekanalekana.” Twalikwata ubushininkisho bwa muntu uwaimwenene na menso (kabili limbi na o wine ali pa bantu ba lufyengo) pa lufyengo lwa musango yu. Ilyo imfumu ya ku Ninebe yaumfwile ubukombe bwa kwa Yona, yasosele ifi pa bantu ba iko: “Bafimbane insamu, balilile kuli Lesa no mukoosha. Kabili babwele umuntu onse ku mibele yakwe ibi, na ku lufyengo ululi mu minwe yakwe.”—Yona 3:6-8.b
15 Ubunkalwe bwabipa ngo bu tabwali fye mu Ashuri. Edomu, iyali lwa ku kabanga ka Yuda, na yo ine yali no kupingulwa. Mulandu nshi? Baibolo itila: “Edomu akaba amatololo ayapomoka, pa lufyengo ulu bacitile abana ba kwa Yuda, pa kuti basumyo mulopa wa kaele mu calo cabo.” (Yoele 3:19) Bushe abena Edomu balyumfwilile uku kusoka no kuleka imibele yabo iya bunkalwe? Ilyo papitile imyaka 200, Obadia alembele ukuti: “Shikatentuka ne mpalume shobe, we Temani [umusumba wali mu Edomu], . . . Pa mulandu wa kwipayaula munonko Yakobo . . . ukafitwa umuyayaya.” (Obadia 9, 10) Nga bantu ba kwa Lesa bena bali shani?
16. Bwafya nshi ubo Amose na Habakuki batulenga ukwishiba ubwaliko mu nshiku shabo?
16 Amose alilandile ifyo mu Samaria mwali, umusumba ukalamba uwa bufumu bwa ku kapinda ka ku kuso, atile: “Moneni ne fimpungili fikalamba ifili mu kati, ne fya lumanimani ifili mu kati kabo; awe, tabaishiba kucite cashikimika, cisemo ca kwa Yehova, batutilo lufyengo no kupumpunta.” (Amose 3:9, 10) Limbi kuti muletontonkanya ukuti mu Yuda mwena abantu tabali nge fi, pantu e mwali itempele lya kwa Yehova. Lelo Habakuki uwaleikala mu Yuda, aipwishe Lesa ati: “Kufika lilali ndebilikisha kuli imwe ku kwafwa pa lukakaala, na imwe ukupususha iyo? Cinshi ico munengelo kumone cabipa, na imwe mulolesha fye pa ca kucululusha? Kabili cinshi ico ukusampa no lukakaala fyabela pa mulola wandi?”—Habakuki 1:2, 3; 2:12, NW.
17. Bushe kuti waba mulandu nshi walengele ukuti abantu ba kwa Lesa batendeke ukuba no lufyengo?
17 Bushe limbi icalengele ukuti ulufyengo lufule pa bantu ba kwa Lesa mulandu wa kuti balekele abena Ashuri, abena Edomu, nangu inko shimbi ukubasonga? Solomone alisokele ukuti ici kuti cacitika, atile: “Wifinuka muntu wa lufyengo, kabili wisalapo imibele yakwe yonse.” (Amapinda 3:31; 24:1) Pa numa, Yeremia alilandiilepo fye ukuti: “E fyo Yehova atila: Mwisambilila mibele ya nko.”—Yeremia 10:2; Amalango 18:9.
18, 19. (a) Bushe nga ca kuti Habakuki ali uwa mweo fino tulelanda, kuti aumfwa shani pa lukakaala lwa muno nshiku? (b) Bushe mumfwa shani pa lukakaala lwa muno nshiku?
18 Nga ca kuti Habakuki aali uwa mweo fino tulelanda, bushe te kuti apape pa lufyengo no lukakaala ulucitwa muno nshiku? Abantu abengi basambilila ulukakaala ukufuma fye ku bwaice. Abaice balitemwa nga nshi ukutamba amavidio umuba utulubi ninshi tulecita ulukakaala, bapanga aya mavidio mu nshila ya kuti akalubi kamo kalefwaya ukutobaula akabiye, ukupoosha akanankwe, nangu ukufwaya fye ukwipaya akabiye. Umuye nshiku, abaice abengi balatendeka ukwangala amangalo ya lukakaala aya pa vidio, e lyo pa kucimfya muli ifi fyangalo uuleangala ubu bwangalo afwile ukulasa, ukupoosha, nangu ukonaula umulwani. Bamo kuti batila, “Ifi fyangalo fye, tapali icibipilepo apa.” Na lyo line, ifyangalo fya lukakaala ifya kwangala pa makompyuta ya pa ng’anda nangu mu fikuulwa batambishishamo kulenga abangala ifi fyangalo ukuba no lukakaala ne mitima yabo ukuba fye iya bunkalwe. Ala kanshi ukufunda kwa mu Baibolo takwabepa nakalya, ukutila: “Umuntu wa lufyengo abembeleko munankwe, no kumwensha mu mibele iishawama”!—Amapinda 16:29.
19 Nangu ca kuti Habakuki alipatikishiwe ukulolesho kucululusha no “lufyengo [ifyali] pa mulola” wakwe, aleumfwa ubulanda nga nshi. Limbi kuti mwaipusha ukuti, ‘Bushe kuti atemwa ukutamba pamo na ine amaprogramu ayo ntamba lyonse pa TV?’ Na kabili muipushe mwe bene amuti, ‘Bushe kuti aya ku kutamba ifyangalo umuba sana ulukakaala, ifyangalo ifya kuti na bafyangala balafwala ne fya kuicingilila kwati ni filya abena kale abalelwa ne nama mu cibansa balefwala?’ Ico bamo batemenwa ukutamba ifyangalo fimo mulandu wa kuti balenekela ukutamba ulubuli mu cibansa, balenekela no kumona impasase sha balelumba ifyangalo fine ifi. Mu fyalo fimo, abantu abengi batemwa ukutamba amafilimu na mavidio umuba ulukakaala lwa nkondo nangu ulwa kupumana. Bamo limbi kuti batila ili lyashi fye ilya kale ililangilila uko twafuma, nomba bushe uyu e mulandu twingalandila ukuti ulukakaala lwaliba fye bwino?—Amapinda 4:17.
20. Ni pa lukakaala lwa musango nshi apo Malaki alandile ifyo Yehova alumona?
20 Malaki na o alandile pa cishinka icalingana ne ci ilyo alelanda pa fyo Yehova alemona abaYuda bamo abalesangukila abakashi babo. Atile: “Napata ukulekana, e fyo asosa Yehova, Lesa wa kwa Israele, no untu afwalo lufyengo nalimupata.” (Malaki 2:16) Amashiwi ya ciHebere aya kuti “untu afwalo lufyengo,” abantu bayomfwila mu nshila ishalekanalekana. Abasambilila bamo batila aya mashiwi yalola mu kuti kushingwa umulopa ku ca kufwala pa kusansa umuntu umbi. Lelo kwena, Malaki alelondolola pa bantu abapuma abena mwabo. Ca cine, Malaki alelanda pa lukakaala ulucitika mu ng’anda no kuti Lesa alipata ulukakaala lwa musango yu.
21. Ni lilali ilyo Abena Kristu balingile ukusengauka ulukakaala?
21 Ulukakaala lonse fye apo lwapela talwawama, lube lwa kuma umuntu nelyo mu nsoselo mu ng’anda ya Mwina Kristu nangu ulwa pa cintubwingi; Lesa alilupata. (Lukala Milandu 5:8) Nangu ca kuti Malaki alelanda pa lukakaala lwa mu ng’anda, takwaba nangu pamo apo Baibolo yalangilila ukuti umuntu nga alecusha abana nangu abafyashi bakwe abakalamba caliba fye bwino. Nangu fye mukashi wine nga e ulecusha abalume bakwe, abana, nelyo abafyashi bakwe na lyo line teti tutile ninshi cili fye bwino. Lelo, nangu cibe shani mu lupwa umwaba abantu abashapwililika, kuti mwaba ukupusana no kulenga umo ukufulwa e lyo limo no kukalipa fye. Lelo, Baibolo itupanda amano ukuti: “Kalipeni, lelo mwibembuka; mwileka akasuba kawe mucili abakalifiwa.”—Abena Efese 4:26; 6:4; Amalumbo 4:4; Abena Kolose 3:19.
22. Twaishiba shani ukuti kuti twasengauka ulukakaala nangu tuleikala na bantu ba lukakaala?
22 Bamo kuti balafwaya ukubepekesha mu kuti, ‘Ico nabela ifi mulandu wa kuti pa ng’anda pa mwesu e fyo twakulile,’ nangu ukuti ‘Abantu ku ncende ku mwesu bakali.’ Lelo, ilyo Mika asuushishe ‘abakankaala baiswilemo ulufyengo,’ talandile ukuti teti baleke imisango yabo pa mulandu wa kuti e fyo bakulile. (Mika 6:12) Inshita Noa aikele pa calo, ‘mwaiswile ulufyengo,’ na bana bakwe bakulile mu calo ca musango yu. Bushe balyambwile imibele ya lukakaala? Iyo, nangu fye panono! “Noa [asangile] ukusenaminwa ku menso ya kwa Yehova,” na bana bakwe nabo bene bakonkele ifyalecita shibo kabili balipuswike ilyo Mulamba aonawile abantu.—Ukutendeka 6:8, 11-13; Amalumbo 11:5.
23, 24. (a) Cinshi citwafwa pa kuti abantu beshibe ukuti tatuli ba lukakaala? (b) Bushe Yehova omfwa shani nga ca kuti abantu baleikala na bantu banabo ukulingana ne fyo afwaya?
23 Icalo fye conse, Inte sha kwa Yehova babeshiba ukuti ba mutende, tabafwaya ulukakaala. Balicindika amafunde ya kwa Kaisare ayalesha ulukakaala kabili balayakonka. (Abena Roma 13:1-4) ‘Balifule mpanga shabo shaba ifya kuliminako umushili,’ kabili balesha na maka ukuba no mutende. (Esaya 2:4) Baleesha ukufwala “ubuntu bupya,” icaba e cikalamba icibafwa ukusengauka ulukakaala. (Abena Efese 4:22-26) Kabili balakonka ica kumwenako cisuma ica baeluda ba Bwina Kristu, ‘abashipuma’ mu cebo na mu ncitilo.—1 Timote 3:3; Tito 1:7.
24 Kanshi kuti twaikala na bantu banensu bwino kabili e fyo tulingile ukulaikala pantu e fyo Lesa afwaya. Hosea atila: “Nani uwa mano, eluke ifi fintu? Nani uwacetekanya, afiishibe? Pantu shalitambalale nshila sha kwa Yehova; abalungama e mo benda.”—Hosea 14:9.
[Amafutunoti]
a Ishiwi lya ciHebere ilyo bapilibula ukuti “ukwelela imembu” lipilibula “ukulekelela imembu.” Nomba nga “kulekelela imembu,” uwasambilila umo atila iyi nsoselo ya ciHebere “yafuma ku fyo uuli pa lwendo enda, uwa kuti apita pa cintu cimo lelo ukwabula ukuti abikeko amano. [Te kuti tulande ukuti Lesa tamona ulubembu] lelo icishinka ca kuti tasunga lubembu mu mutima pa kuti akakande uyo muntu; takanda, lelo elela fye.”
b Nalimo amakilomita 35 lwa ku kabanga ka Ninebe kwali umusumba wa Kala (e kutila Nimrud), uo Ashurnasirpal akuulile cipya cipya. Mu cikuulwa caba ku Britain umo basungila ifya kale, mwaba ifipapatu fya mabwe ifyo bafumishe ku Kala, apaba amashiwi ya kuti: “Ashurnasirpal tashileko ifyebo nangu fimo pa kulondolola ubunkalwe bwakwe ne fyo alecusha abantu ilyo aimishe kampeni ya kusansa. Abafungwa balebakulika pa fimuti ifyaololoka nangu ukubapoopela pa fimuti ifyaleba pa fibumba fya misumba balesansa . . . ; abalumendo na bakashana balebafunda inkanda abatuntulu.”—e filanda icitabo ca Archaeology of the Bible.
FINSHI YEHOVA AFWAYA?
• Bushe ica kumwenako ca kwa Yehova kuti catwafwa shani ukuwikishanya na munyinefwe uutulufyenye?—Hosea 14:2; Mika 7:18; Malaki 2:10, 11.
• Nga twalinganya Hosea 4:1 kuli Sekaria 8:16, bushe finshi tusanga ukuti e fyo Yehova enekela kuli ifwe ilyo tuleikala na bantu banensu?
• Bushe ni mwi umo mulemona ukuti e mo mulingile ukwaluka pa fyo mwikala na bantu banenu?
UKUKANABA NGE FYO ICALO CABA
• Bushininkisho nshi mwamona ubwa kuti abantu abengi mu calo ‘banwo lufyengo’?—Amapinda 4:17; Sefania 1:9; Malaki 2:17.
• Bushe kuti mwabomfya shani Mika 4:3 mu cilonganino na pa ng’anda pa mwenu?
• Bushe ici cipandwa camwafwa shani ukumona ukuti, kuti mwasambilila amasambililo yakankaala na mu mabuuku ya mu Baibolo ayo abengi bashibelenga sana?
[Icikope pe bula 113]
Nga ca kuti umo amulufyanya, finshi ifyo mushilingile ukucita?
[Icikope pe bula 121]
Utulubi utwingi ne fyangalo fya pa mavidio filatumpika abaice abengi ukumona kwati ulukakaala talwabipa