Icipandwa 11

Ubusangu—Inshila ya Kuya Kuli Lesa Yacilikilwa

 1, 2. (a) Mulandu nshi imyaka ya kubalilapo 400 iya lyashi lya kale lya Kristendomu yacindamina? (b) Cine nshi pa kusala cintu Yesu alumbulwile?

MULANDU NSHI imyaka ya kubalilako 400 iya lyashi lya kale iya Kristendomu yabela iyacindame fyo? Ni pa mulandu umo wine untu imyaka inono ya kubalilapo iya bumi bwa mwana yaba iyacindama—pantu e myaka ya kumumungwa lintu icitendekelo cimikwa ica buntu bwa nshita ya ku ntanshi iya muntu. Cinshi ico imyanda ya myaka ya kubangilila iya Kristendomu isokolola?

² Ilyo tatulaasuka ubo bwipusho, lekeni twibukishe icine ico Yesu Kristu alumbulwile: “Ingileni pa mpongolo ya kamfyemfye: pa kuti impongolo yasalala, kabili inshila yapabuka iitwala ku boni, kabili bengi abengilako. Lelo inshila iitwala ku mweo ya kamfyemfye kabili yalifyenenkana, kabili banono abaisanga.” Inshila ya bwanalale yalipabuka, iya fishinte fyalungama yalifyenenkana.—Mateo 7:13, 14.

 3. Ni nshila nshi shibili shaliko pa kutendeka kwa buKristu?

³ Pa kutendeka kwa buKristu, kwaliko inshila shibili ishalesangwa kuli abo baleafwilisha cilya cisumino cishatemwikwa—ukwikatilila ku fisambilisho fyabulo kusuusuka ne fishinte fya kwa Kristu na Malembo nelyo ukukulilwa ku nshila yapabuka iya maendele iya kusuusuka ku calo ca ilya nshita. Nge fyo tulemona, ilyashi lya kale ilya myaka ya kubalilapo 400 lilangisha inshila icinabwingi mu kupelako casobwele.

Ukongola kwa Mano ya Buntunse

 4. Ukulingana na kalemba wa lyashi lya kale Durant, ni shani fintu Roma wa cisenshi ayambukile icalici lya mu kubangilila?

⁴ Kalemba wa lyashi lya kale Will Durant alondolola ati: “Icalici lyabuulile imyata imo imo iya butotelo ne misango yaseekele muli Roma [umusenshi] wa pa ntanshi ya buKristu—umwingila ne fya kufwala fimo ifya kusefeshamo ifya bashimapepo ba cisenshi, ukubomfya kwa finunkilo na menshi ya mushilo mu kusangulula, ukusanika amakandulo no lubuuto lubelelela pa ntanshi ya cipailo, ukupepa abatakatifu, icikuulwa ca basilica, ifunde lya Roma nge citendekelo ce funde lya mu fyalembwa, ilumbo lya Pontifex Maximus lya kwa Pontiff (Papa) Wapulamo, kabili, mu mwanda wa myaka walenga ine, ululimi lwa ciLatin . . . Mu kwangufyanya bashikofu, ukucila bamushika ba ciRoma, baali no kube ntulo ya muyano ne cipuna ca maka mu misumba; abekashi ba mu misumba ikalamba, nelyo bashikofu bakalamba, baali no kwafwilisha, nga te kupusula, bakateka ba fitungu; ne cilye ca bashikofu cali no kupyana ibungwe lya citungu. Icalici lya ciRoma lyakonkele mu ntampulo sha buteko bwa ciRoma.”—The Story of Civilization: Part III—Caesar and Christ.

 5. Ni shani imibele ya mutima iya kusuusukako ku calo ca cisenshi ica ciRoma yacilene ne fyalembwa fya buKristu bwa mu kubangilila?

⁵ Iyi mibele ya kusuusukako ku calo ca ciRoma yaiminina mu kucilana kwamonekesha ku fisambilisho fya kwa Kristu na batumwa. (Moneni umukululo, ibula 262.) Umutumwa Petro afundile ati: “Mwe batemwikwa, . . . ncincisha imwe mu kwibulule mitima yenu ya bufumacumi, ku kuleka mwibukishe ifyebo ifyasoselwe libela kuli bakasesema wa mushilo, ne funde lya kwa Shikulu kabili Umupusushi ilyaishile mu batumwa benu. Imwe, mwe batemwikwa, pa kwishibila kabela ifi fintu, ilindeni ukuti mwikulilwa pamo ku kuluba kwa ba bupulumushi, no kuwa ku kushangila kwenu kwine.” Paulo mu kumfwika afundile ati: “Mwiba aba kwi koli limo na bashatetekela; pantu ubulungami no bupulumushi kuti fyayampana shani? napamo ulubuuto ne mfifi kuti fyakwate senge shani? . . . E ico fumeni mwi bumba lyabo, mupaatukeko, e fyo asosa [Yehova, NW], kabili mwiikatako ku cishasanguluka; na ine nkamusekelela.”—2 Petro 3:1, 2, 17; 2 Abena Korinti 6:14-17; Ukusokolola 18:2-5.

 6, 7. (a) Ni shani fintu “bawishi” be calici ba mu kubangilila basongelwe ku mano ya buntunse aya ciGreek? (b) Ni mu fisambilisho nshi umo ukusonga kwa ciGreek ukucilisha kwamonekele? (c) Kusoka nshi pa lwa mano ya buntunse Paulo apeele?

⁶ Te mulandu no ku kukonkomesha kwaumfwika, Abena Kristu ba busangu aba mu mwanda wa myaka walenga ibili bapokelele ifiteyo fya butotelo bwa ciRoma ubwa cisenshi. Batalwike ukufuma ku fya kutendekelako fyabo fyasanguluka ifya mu Baibolo kabili mu cifulo ca ico baifwikile ica kufwala ca cisenshi ca ciRoma na malumbo kabili babele abashiikama mu mano ya buntunse ya ciGreek. Profesa Wolfson uwa pa Harvard Universiti alondolola muli The Crucible of Christianity ukuti mu mwanda wa myaka walenga ibili, kwaliko ukufumfumuka kukalamba mu buKristu ukwa “bena fyalo abakanshiwe mu mano ya buntunse.” Aba bakumbilwe amano ya baGreek no kutontonkanya ifyo bamwene ukupalana pa kati ka mano ya buntunse aya ciGreek ne fisambilisho fya Malembo. Wolfson atwalilile ati: “Inshita shimo bailumbulwila mu kulekanalekana abene beka ukuti amano ya buntunse bupe bwa kwa Lesa bwaibela ku baGreek mu nshila ya kupelulula kwa buntunse nge fyo Amalembo yaba ku baYuda mu nshila ya kusokolola kwalungatana.” Atwalilile ukutila: “Bashibo be Calici . . . batendeke umulimo wabo uwabamo umukonkano ku kulangisha ifyo, ku numa ya lulimi lwa fye fye umo Amalembo yatemwa ukulumbulwila ayene, mwafiswa ifisambilisho fya ba mano ya buntunse ifyalondololwa mu fyebo fyafisama ifya kulamuka ifyashikwa mu fya Masomo yabo, Lyceum, na mu Porch [ififulo fikalamba fya kulanshanya kwa mano ya buntunse].”

⁷ Imibele ya mutima iya musango yo yashile inshila iyaisuka ku mano ya buntunse ya ciGreek na mashiwi ukusokelela mu fisambilisho fya Kristendomu, ukucilisha mu mabala ya cifundisho ca Bulesa Butatu ne cisumino ca mu mweo uushifwa. Nge fyo Wolfson alondolola ukuti: “Bashibo be [calici] batendeke ukulolesha mu kulonganikwa kwa mashiwi ya mano ya buntunse pa mulandu wa mashiwi yasuma yabili aya kulamuka, muli ayo limo lyali no kubomfiwa nge cishibilo ca bucine bwa kulekana kwa cilundwa cimo na cimo ca Bulesa Butatu ngo muntu umo umo kabili limbi lyali no kubomfiwa nge cishibilo ca kwikatana kwabo bonse ukwa kutungilila.” Lelo, bali no kusumina ukuti “imfundo ya bubutatu bwa kwa Lesa ni nkama iishingapikululwa ku kupelulula kwa buntunse.” Mu kucilana, Paulo alishibe mu kulengama ubusanso bwa kukowesha kwa musango yo no ‘kubosha kwa mbila nsuma’ lintu alembele ku Bena Kristu ba mu Galatia na mu Kolose ati: “Cenjeleni ukuti umuntu emubeleleka mu kutemwa amano [ya buntunse, NW; iciGreek, phi·lo·so·phiʹas] ayali longolo lwa fye, umwalole cishilano ca bantu, umwalole mipashi ya kapona ya pano isonde, no mwalola Kristu iyo.”—Abena Galatia 1:7-9; Abena Kolose 2:8; 1 Abena Korinti 1:22, 23.

Ukubuuka Kwafumishiwapo

 8. Kupelenganishiwa nshi uko umuntu ashomboka na ko, kabili ni shani amabutotelo yaseeka yaesha ukukupikulula?

⁸ Nge fyo tumwene ukupulinkana ici citabo, umuntu alishomboka mu kutwalilila no kupelenganya kwa kubako kwakwe ukwipi ukwapelela kabili uko kupwila mu mfwa. Nga fintu kalemba umwina Germany Gerhard Herm alondolwele mu citabo cakwe The Celts—The People Who Came Out of the Darkness ati: “Ubutotelo bwaba pa kati ka fintu fimbi inshila ya kuwikishanya abantu ku cishinka ca kuti kasuba kamo bafwile ukufwa, nampo nga ni ku bulayo bwa bumi bwawaminako bushilya bwa nshishi, ukufyalwa cipya cipya, nelyo fyonse fibili.” Mupepi no butotelo ubuli bonse bwashintilila pa cisumino ca kuti umweo wa buntunse taufwa no kuti pa numa ya mfwa wenda ukuya ku bumi bwa pa numa ya mfwa nelyo ukuti ulakuukila mu cibumbwa cimbi.

 9. Cinshi cintu uwasambilila umwina Spain Miguel de Unamuno asondwelele ukulosha ku cisumino ca kwa Yesu ica pa kubuuka?

⁹ Mupepi na mabutotelo yonse aya Kristendomu ilelo na yo yene kabili yakonka ico cisumino. Miguel de Unamuno, uwasambilila walumbuka umwina Spain uwa mu mwanda wa myaka walenga 20, alembele ulwa kwa Yesu ati: “Asumine no kucila mu kubuuka kwa mubili [pamo nga mu mulandu wa kwa Lasaro (moneni amabula 249-52)], ukulingana no musango wa ciYuda, te muli bumunshifwa bwa mweo, ukulingana no musango wa [ciGreek] uwa buPlato. . . . Ubushinino bwa ici kuti bwamonwa mu citabo icili conse icifumacumi ica bwilulo.” Asondwelele ati: “Bumunshifwa bwa mweo . . . cifundisho ca mano ya cisenshi ya buntunse.” (La Agonía Del Cristianismo [Ukulunguluka kwa buKristu]) Ico “cifundisho ca mano ya cisenshi ya buntunse” casokelele mu cisambilisho ca Kristendomu, nangu cingatila Kristu mu kulengama takwete itontonkanyo lya musango yo.—Mateo 10:28; Yohane 5:28, 29; 11:23, 24.

10. Fyali fya kufumamo nshi fimo ifya kusumina mu mweo uushifwa?

¹⁰ Ukusonga kwa mu bumfisolo kwa mano ya buntunse aya ciGreek kwali e ca kusangwilako cikalamba mu busangu ubo bwakonkele pa mfwa ya batumwa. Icisambilisho ca ciGreek ca mweo uushifwa catubulwile ukukabila kwa mabuyo yapusanapusana aya mweo—umulu, umulilo wa helo, umutwala, paradise, Limbo.a Ku kusonga kwa fisambilisho fya musango yo, cabele icayanguka kwi bumba lya bashimapepo ukusunga imikuni yabo mu kunakila na mu kutiina Ubumi Pa Numa ya mfwa no kupoka ifya bupe ne misangulo ukufuma kuli bene. Icitutungulula ku bwipusho bumbi ubwa kuti: Ni shani ibumba lya bushimapepo bwa butotelo ilyapaatulwa ilya Kristendomu lyatendeke?—Yohane 8:44; 1 Timote 4:1, 2.

Ifyo Ibumba lya Bashibutotelo Lyapangilwe

11, 12. (a) Cinshi cali icishibilo cimbi ica busangu icaimineko? (b) Lubali nshi lwabombelwe na batumwa na baeluda mu Yerusalemu?

¹¹ Icilangililo cimbi ica busangu cali kutaluka ku butumikishi bwa cinkumbawile bwa Bena Kristu bonse, nga fintu Yesu na batumwa basambilishe, ukuya kuli bushimapepo bwapaatulwa na hairaki ifyalundulwike mu Kristendomu. (Mateo 5:14-16; Abena Roma 10:13-15; 1 Petro 3:15) Mu kati ka mwanda wa myaka uwa kubalilapo, pa numa ya mfwa ya kwa Yesu, abatumwa bakwe, capamo na baeluda bambi abafikapo lwa ku mupashi aba Bwina Kristu mu Yerusalemu, babombele ku kufunda no kutungulula icilonganino ca Bwina Kristu. Takwali uwabeleshe ubukulu ukucila pali bambi.—Abena Galatia 2:9.

¹² Mu mwaka wa 49 C.E., cabele icafwaikwa kuli bene ukukumana pamo mu Yerusalemu ku kupikulula amepusho yayambukile Abena Kristu mu cinkumbawile. Ubulondoloshi bwa Baibolo butweba ukuti pa numa ya kulanshanya kwakakuka, “e lyo caweme ku batumwa na bakalamba [pre·sbyʹte·roi], pamo [ne cilonganino conse, NW], ukusala abaume aba muli bene no kubatuma ku Antioke pamo na Paulo na Barnaba. . . . Balembele, no kutumina mu minwe yabo, ifyebo ifi: Abatumwa na ba bwananyina bakalamba, ku ba bwananyina aba mu Bena fyalo aba mu Antioke na Suria na Kilikia: mwapoleni.” Mu kushininkisha abatumwa na baeluda babombele nge cibombelo ce bumba lya kutungulula ku filonganino fya Bwina Kristu ifyaanene mu kusaalala.—Imilimo 15:22, 23.

13. (a) Mitantikile nshi yaliko iya bwangalishi bwa ilyo line ubwa cimo cimo ica filonganino fya Bwina Kristu ifya mu kubangilila? (b) Finshi fyali imilingo ya baeluda ba cilonganino?

¹³ Nomba apo lilye bumba lya kutungulula mu Yerusalemu lyali mitantikile ya mu kubangilila iya Bwina Kristu ya bwangalishi bwa cinkumbawile bwa Bena Kristu bonse, micitile nshi iya kutungulula intu bakwete mu cilonganino cimo cimo, iya cikaya? Kalata wa kwa Paulo kuli Timote acilenga ukumfwika ukuti ifilonganino fyalikwete bakangalila (iciGreek, e·piʹsko·pos, intulo ye shiwi “episcopal”) abali baeluda ba ku mupashi (pre·sbyʹte·roi), abaume abo bali abafikapo ku myendele yabo na bumupashi bwabo ku kusambilisha Abena Kristu banabo. (1 Timote 3:1-7; 5:17) Mu mwanda wa myaka wa kubalilapo, aba baume tabapangile ibumba lya bashibutotelo lyapaatukako. Tabafwele ifya kufwala fyaibela. Bumupashi bwabo bwali e kupusanako kwabo. Na kuba, icilonganino cimo cimo cakwete ibumba lya baeluda (bakangalila), te kuteka kwa muntu umo ukwa cifumu.—Imilimo 20:17; Abena Filipi 1:1.

14. (a) Ni shani fintu bakangalila ba Bwina Kristu mu kupelako bapyanikwepo kuli bashikofu ba Kristendomu? (b) Ni ani aibikilishe ku kupulamo mu kati ka bashikofu?

¹⁴ Cali fye ilya inshita yapitilepo e lintu ishiwi e·piʹsko·posb (kangalila, umukalamba wa milimo) lyayalwililwe kuli “shikofu,” ukupilibula shimapepo wakwata ubulashi pa filundwa fimbi ifya bashibutotelo mu citungu cakwe. Nga fintu umuJesuit Bernardino Llorca uwa ku Spain alondolola ati: “Intanshi, takwali kulekana kwakumanina kwacitilwe pa kati ka bashikofu na bakalamba ba lukuta (presbyter), kabili ukusakamana kwapeelwe fye ku bupilibulo bwa mashiwi: shikofu lyalinganishiwa ku mukalamba wa milimo; presbyter cintu calingana no mukalamba. . . . Lelo panono panono ukulekana kwabele ukwamonekesha, ukusonta kwi shina lya shikofu abakalamba ba milimo abacililepo ukucindama, abakwete ubulashi bwapulamo bwa bushimapepo na maka ya kubikapo amaboko no kusonta bushimapepo.” (Historia de la Iglesia Católica [Ilyashi lya kale lye Calici lya ciKatolika]) Na kuba, bashikofu batendeke ukubomba mu musango wa micitile ya bufumu, ukucilisha ukufuma mu kutendeka kwa mwanda wa myaka walenga ine. Hairaki, nelyo ibumba lya kutungulula ilya bashimapepo, lyalimikwe, kabili mu kuya kwa nshita shikofu wa ku Roma, uutunga ukuba impyani ya kwa Petro, apokelelwe ku bengi nga shikofu wapulamo kabili papa.

15. Mupokapoka nshi wabako pa kati ka butungulushi bwa mu kubangilila ubwa Bwina Kristu no bo ubwa Kristendomu?

¹⁵ Ilelo icifulo ca kwa shikofu mu macalici yapusanapusana aya Kristendomu cifulo ca kulumbuka na maka, ilingi line ica malipilo yasuma, kabili ilingi line icaishibishiwa ne bumba lyapulamo iliteka ilya luko lumo lumo. Lelo pa kati ka mibele yabo iya cilumba kabili iyasumbuka no kwangushiwa kwa kuteyanya pe samba lya kwa Kristu na baeluda, nelyo bakangalila, iya filonganino fya mu kubangilila ifya Bwina Kristu, paba ukupusana kukalamba. Kabili cinshi twingasosa pa lwa mupokapoka pa kati ka kwa Petro na abo betwa impyani shakwe, abateka mu nshila ya kuituntumuna iya Vatican?—Luka 9:58; 1 Petro 5:1-3.

Amaka ya buPapa no Kulumbuka

16, 17. (a) Twaishiba shani ukuti icilonganino ca bena Roma ica mu kubangilila tacali pe samba lya kulama kwa kwa shikofu nelyo papa? (b) Ni shani fintu ukubomfya ilumbo lya “papa” kwaiminineko?

¹⁶ Mu kati ka filonganino fya mu kubangilila ifyapokelele ubutungulushi ukufuma ku batumwa na baeluda mu Yerusalemu kwali cimo mu Roma, uko icine ca Bwina Kristu pambi cafikile inshita shimo pa numa ya Pentekoste 33 C.E. (Imilimo 2:10) Ukupala icilonganino ca Bwina Kristu icili conse cimbi ica ilya nshita, calikwete baeluda, ababombele nge bumba lya bakangalila ukwabula uuli onse uwa bene ukukwata ukupulamo. Mu kushininkisha takuli nangu bamo aba bakangalila ba mu kubangilila mu cilonganino ca mu Roma abamwenwe ku baikele na bo pa nshita imo ine nga bashikofu nelyo nga papa, apantu ubwangalishi bwa bukateka bwa cifumu ukwa bashikofu mu Roma bwali tabulaima. Inshita ya kutampilapo iya bukateka bwa cifumu ukwa bashikofu, nelyo ukwangalila kwa muntu umo, cintu cakosa ukushininkisha. Ubushininkisho bulangisha ukuti kwatendeke ukwimako mu mwanda wa myaka walenga ibili.—Abena Roma 16:3-16; Abena Filipi 1:1.

¹⁷ Ilumbo lya “papa“ (ukufuma ku ciGreek paʹpas, shibo) talyabomfiwe mu kati ka myanda ya myaka iya kubalilapo ibili. Uwali kale umuJesuit Michael Walsh alondolola ukuti: “Inshita ya kubalilako Shikofu wa ku Roma aitilwe ‘Papa’ imoneka ukuba mu mwanda wa myaka walenga itatu, kabili ilumbo lyapeelwe kuli Papa Callistus . . . Ukufika ku kupwa kwa mwanda wa myaka walenga isano ‘Papa’ ilingi line capilibwile Shikofu wa ku Roma kabili te umbi onse. Tacali ukufikila mu mwanda wa myaka walenga ikumi na umo, nangu cibe fyo, e lyo Papa apampamine pa kuti ilumbo libomfiwe kuli wena eka.”—An Illustrated History of the Popes.

18. (a) Ni ani aali umo uwa bashikofu ba kubalilapo aba ku Roma wakakatishe ubulashi bwakwe? (b) Ni pi ukutunga kwa bupapa ukwa kupulamo kwashimpwa? (c) Cinshi caba ukumfwikisha kwalinga ukwa kwa Mateo 16:18, 19?

¹⁸ Umo uwa bashikofu ba kubalilapo aba ku Roma ukukakatisha ubulashi bwakwe aali ni Papa Leo I (papa, 440-461 C.E.). Michael Walsh mu kulundapo alondolola ati: “Leo aibuulile ilyali kale ilumbo lya cisenshi lya Pontifex Maximus, ilicili libomfiwa na bapapa ilelo, kabili ukusendwa, ukufikila ukulola ku kupwa kwa mwanda wa myaka walenga ine, kuli Bakateka ba ciRoma.” Leo I ashimpile imibombele yakwe pa bupilibulo bwa ciKatolika ubwa mashiwi ya kwa Yesu ayasangwa pali Mateo 16:18, 19. (Moneni umukululo, ibula 268.) Wene “abilishe ukuti pa mulandu wa kuti Petro Mutakatifu aali e wa ntanshi pa kati ka Batumwa, icalici lya kwa Petro Mutakatifu lifwile ukupeelwa ukupulamo pa kati ka macalici.” (Man’s Religions) Kuli uku kusela, Leo I acilengele ukumfwika ukuti ilintu kateka akwete amaka ya pa kashita kanono mu Constantinople ku Kabanga, wene abomfeshe amaka ya ku mupashi ukufuma ku Roma ku Masamba. Aya maka mu kulundapo yalangililwe lintu Papa Leo III afwikile icitebo Charlemagne kateka wa Buteko bwa Mushilo ubwa ciRoma mu 800 C.E.

19, 20. (a) Ni shani fintu papa amonwa mu nshita sha muno nshiku? (b) Malumbo nshi yamo aya kwa papa aya bulashi? (c) Kucilana nshi kwingamonwa pa kati ka mibele ya bapapa na ilya iya kwa Petro?

¹⁹ Ukutula 1929 papa wa ku Rome alimonwa ku makamfulumende ya calo pamo nga kateka wa buteko bwaibela ubwa bumulopwe, umusumba wa Vatican. Muli fyo, Icalici lya ciRoma Katolika, ukukanapala ukuteyanya kwa butotelo ukuli konse kumbi, kuti lyatuma abeminishi ba kulimininako, bamushika, ku makamfulumende ya calo. (Yohane 18:36) Papa alacindikwa na malumbo ayengi, yamo aya kuba nga Mushika wa kwa Yesu Kristu, Impyani kuli Cilolo wa Batumwa, Pontiff Wapulamo uwe Calici lya Bubumbo Bonse, Icikolwe ca ku Masamba, Umukalamba wa Italy, Mulopwe wa musumba wa Vatican. Asendwa mu makukumya no kusefya. Apeelwa umucinshi walinga ku mukalamba wa Buteko. Mu kucilana, moneni ifyo Petro, watunganishiwa papa wa ntanshi na shikofu wa ku Roma, ayankwileko lintu mushika wa mpuka wa ciRoma Korneli awile pa nshi ya makasa yakwe ukumupepa: “Petro alimwimishe, ati, Ima, na ine wine ndi muntunse.”—Imilimo 10:25, 26; Mateo 23:8-12.

²⁰ Ubwipusho nomba bwa kuti, Ni shani fintu amaka yafule fyo no kulumbuka fyanonkelwe kwi calici lya busangu ilya iyo myanda ya myaka ya mu kubangilila? Ni shani fintu ukwanguka no kuicefya kwa kwa Kristu na Bena Kristu ba mu kubangilila kwasangwilwe icilumba na makukumya ya Kristendomu?

Icitendekelo ca Kristendomu

21, 22. Kwaluka nshi kukalamba mu kutunganya kwacitikeko mu bumi bwa kwa Konstantino, kabili ni shani akushukile?

²¹ Inshita ya kwalukilapo kwa ubu butotelo bupya mu Buteko bwa ciRoma yali ni 313 C.E., ubushiku bwainikwe ukuba ubwa kupilibukila ku “buKristu” kwa kwa Kateka Konstantino. Ni shani uku kupilibuka kwaishileko? Mu 306 C.E., Konstantino apyene wishi na mu kupelako, mu kuba na Licinius, abele kateka munankwe wa Buteko bwa ciRoma. Asongelwe no kuipeelesha kwa kwa nyina ku buKristu ne cisumino cakwe ciine mu kucingilila kwa bulesa. Intanshi talaya ku kulwa mu bulwi mupepi na Roma pa Bulalo bwa Milvius mu 312 C.E., atungile ukuti aebelwe mu ciloto ukupenta icishibilo ca “buKristu”—amakalata ya ciGreek khi na rho, amakalata ya ntanshi yabili aye shina lya kwa Kristu mu ciGreek—pa nkwela sha bashilika bakwe.c Mu kuba ne ci ‘ciputa cashila,’ imilalo ya kwa Konstantino yacimfishe umulwani wakwe Maxentius.

²² Mu kwipipa pa numa ya kucimfya ubulwi, Konstantino atungile ukuti abele uwasumina, nangu ashabatishiwe ukufikila mu kwangufyanya pa ntanshi ya mfwa yakwe imyaka imo 24 pa numa. Atwalilile ukupokelela ukwaafwilisha kwa batungilwe Abena Kristu mu buteko bwakwe ku “kupokelela kwakwe [amakalata ya ciGreek] Chi-Rho [ ] nge cishibilo cakwe . . . Chi-Rho, nangu cibe fyo, ninshi kale kale alibomfiwa nge ca kulundako [amakalata yalundanya] ponse pabili mu fyebo fyashingulukako ifya cisenshi ne fya Bwina Kristu.”—The Crucible of Christianity, iyalembelwe kuli Arnold Toynbee.

23. (a) Ukulingana no wa kulandapo umo, ni lilali Kristendomu atendeke? (b) Mulandu nshi twingasosela ukuti Kristu te watampile Kristendomu?

²³ Pamo nge ca kufumamo, icitendekelo ca Kristendomu calimikwe. Nge fyo kalanda wa pa mulabasa uwa ku Britain Malcolm Muggeridge alembele mu citabo cakwe The End of Christendom ati: “Kristendomu atendeke na Kateka Konstantino.” Nangu cibe fyo, na kabili acitile ukulandapo kwashilimuka ati: “Limbi kuti wasosa fye no kuti Kristu umwine wine alifumishepo Kristendomu ilyo talatendeka ukulanda ukuti ubufumu bwakwe tabwali bwa cino calo—kumo ukwa kulandapo kwacilapo ukufika apaleepa kabili ukwacindama pali konse ukwakwe.” Kabili kumo ukusuulwa mu kusaalala kwacilishapo kuli bakateka ba butotelo ba Kristendomu na ba bupolitiki.—Yohane 18:36.

24. Mu kuba no “kupilibuka” kwa kwa Konstantino, kwaluka nshi kwaishileko mwi calici?

²⁴ Mu kuba no kwafwilisha kwa kwa Konstantino, ubutotelo bwa Kristendomu bwasangwike ubutotelo bwa Buteko ubwa bulashi ubwa Roma. Elaine Pagels, profesa wa butotelo, alondolola ati: “Bashikofu ba Bwina Kristu, abali inshita imo aba kutontapo ukwikata, ukulungulushiwa, no kuputunkanishiwa, nomba bapokelele ukufumishiwako kwa musonko, ifya bupe ukufuma ku fipao fya buteko, ukulumbuka, kabili nelyo fye amaka mu filye; amacalici yabo yanonkele icuma cipya, amaka, no kusansabikwa.” Basangwike bacibusa ba kwa kateka, ifibusa fya calo ca ciRoma.—Yakobo 4:4.

Konstantino, Ukukaanye Cisumino, na buOrthodox

25. (a) Ukufika ku nshita ya kwa Konstantino kupikishanya nshi kwa fisambilisho fya butotelo kwabukileko? (b) Pa ntanshi ya mwanda wa myaka walenga ine, mibele nshi yaliko ukulosha ku kumfwikisha kwa kwampana kwa kwa Kristu kuli Wishi?

²⁵ Mulandu nshi “ukupilibuka” kwa kwa Konstantino kwabela ukwakatama ifyo? Pantu pamo nga kateka akwete ukusonga kwa maka mu milandu ye calici lya “Bwina Kristu” ilyayakanikana mu cifundisho, kabili afwaile ukwikatana mu buteko bwakwe. Pali ilya nshita ukupikishanya kwali pa kati ka bashikofu balelanda iciGreek ne ciLatin pa lwa “kwampana pa kati ka kwa ‘Cebo’ nelyo ‘Umwana’ wa kwa ‘Lesa’ ifyalumbulwilwe muli Yesu, na ‘Lesa’ umwine wine, nomba uwaitilwe ‘Wishi’—ishina lyakwe, Yahweh, ukuba ilyalabilweko mu cinkumbawile.” (The Columbia History of the World) Bamo basoobwelepo imimwene yaafwilishiwa mu Baibolo iya kuti Kristu, Loʹgos, alibumbilwe kabili muli ifyo abo wacepako pali Wishi. (Mateo 24:36; Yohane 14:28; 1 Abena Korinti 15:25-28) Pa kati ka aba palipo Arius, shimapepo mu Alexandria, Egypt. Na kuba, R. P. C. Hanson, profesa wa fya bulesa, alondolola ati: “Takwabako uwasambilila ifya butotelo mwi Calici lya ku Kabanga nelyo ilya ku Masamba pa ntanshi ya kupuuka kwa mu [mwanda wa myaka walenga ine] ukwa Fikansa fya Arius, uyo mu mano yamo ashimona Umwana ngo wacepako pali Wishi.”—The Search for the Christian Doctrine of God.

26. Ukufika ku kubangilila kwa mwanda wa myaka walenga ine, cinshi cali imibele ukulosha ku cisambilisho ca Bulesa Butatu?

²⁶ Bambi balangulwike iyo mimwene ya kwa Kristu iya kubo wacepako ngo kukaana icisumino kabili bakongamine mu kucishapo ku kupepa Yesu ngo “Walumbulwilwe muli Lesa.” Lelo, Profesa Hanson alondolola ukuti iciputulwa ca nshita cilelandwapo (umwanda wa myaka walenga ine) “tacali lyashi lya kale lya kucingilila buorthodox bwasuminishiwe no kupwisha ubwa [Bulesa Butatu] ukulwisha ukusansa kwa kukaanye cisumino kwa pabuuta [ubuArius]. Pe sambililo ilyali fye maka maka ilya kulanshanyapo mwali tamulabamo icifundisho ca buorthodox icili conse.” Atwalililo kuti: “Imbali shonse basumine ukuti balikwete ubulashi bwa mu Malembo mu kusenamina kwabo. Lumo lumo lwalondolwele shimbi ukukanaba isha buorthodox, ishishili sha cishilano kabili ishishili sha mu Malembo.” Imitande ya butotelo yaakanikene bwino bwino muli ifi fikansa fya kusambilila ifya butotelo.—Yohane 20:17.

27. (a) Cinshi Konstantino acitile mu kwesha ukupwisha ukukansana kwa pa mibele ya kwa Yesu? (b) Ni shani fintu icalici lyaimininweko ku Cilye ca Nicaea? (c) Bushe Icisumino ca ku Nicaea calipwishishe ifikansa pa lwa kwima kwa cifundisho ca Bulesa Butatu?

²⁷ Konstantino afwaile ukwikatana mu bufumu bwakwe, kabili mu 325 C.E. aitile icilye ca bashikofu bakwe pa Nicaea, wabelele lwa ku Kabanga, icitungu calelanda iciGreek ica buteko bwakwe, ukucilinganya Bosporus ukufuma ku musumba upya uwa Constantinople. Casoswa ukuti impendwa iili yonse ukufuma pa 250 ukufika 318 bashikofu balisangilweko, banono fye aba mpendwa yonse, kabili ubwingi bwa abo basangilweko bafumine ku citungu calelanda iciGreek. Nangu fye ni Papa Sylvester I tasangilweko.d Pa numa ya kupikishanya kwa kutiinya, ukufuma muli ico cilye cishaimininweko kwaishile Icisumino ca ku Nicaea mu kuba no kukongamina kwa ciko kukalamba kwi tontonkanyo lya Bulesa Butatu. Lelo cafililwe ukupwisha ukukansana kwa cifundisho. Tacalondolwele ulubali lwa mupashi wa mushilo wa kwa Lesa mu mano ya cisambilisho ca butotelo ica Bulesa Butatu. Ukupikishanya kwatwalilile pa makumi ya myaka ayengi, kabili cafwaile ifilye fyafulilako no bulashi bwa bakateka bapusanapusana no kubomfya kwa kutamfya pa kupwilikisha ukumfwana kwa kupelako. Kwali kucimfya ku cisambilisho ca butotelo kabili ukucimfiwa kuli abo baikatilile ku Malembo.—Abena Roma 3:3, 4.

28. (a) Finshi fyaba ifya kufumamo fimo fya cifundisho ca Bulesa Butatu? (b) Mulandu nshi kushabelako citendekelo ca mu Baibolo ica kushinshimuna Maria nga “Nyina wa kwa Lesa”?

²⁸ Pa myanda ya myaka iingi, ica kufumamo cimo ca cifundisho ca Bulesa Butatu caba ca kuti Lesa umo uwa cine Yehova alifimbilikishiwa mu lutikiti lwa cisambilisho ca butotelo ca Kristendomu ica Lesa-Kristu.e Ica kufumamo cakonkelepo cabamo ukupelulula ica ico cisambilisho ca butotelo cali ca kuti nga Yesu mu cine cine aali Uwalumbulwilwe muli Lesa, lyene nyina kwa Yesu, Maria, ukwabulo kutwishika aali “Nyina kwa Lesa.” Ukucila pa myaka, ico catungulula ku kushinshimuna Maria mu misango yapusanapusana iingi, ici ukwabula ukusakamana ukubulwa amalembo yonse ayalanda ulwa kwa Maria mu lubali ululi lonse ulwa kucindama ukufumyako fye ubulondoloshi nga nyina waicefya wa kwa Yesu uwa ku mubili.f (Luka 1:26-38, 46-56) Ukucila pa myanda ya myaka iingi icisambilisho ca Nyina kwa Lesa calilundululwa no kukatamikwa kwi Calici lya ciRoma Katolika, mu kuba ne ca kufumamo ca kuti baKatolika abengi balashinshimuna Maria mu mupampamina wacilapo pa fintu bapepa Lesa.

Ukushenkana kwa Kristendomu

29. Kwimako nshi uko Paulo asokele ukwa kwene?

²⁹ Umusango na umbi uwa busangu wa kuti butungulula ku malekano no kupaatukana. Umutumwa Paulo aseseme ati: “Ninjishibo kuti nga nafumapo ine, ikesa muli imwe imimbulu ikali iishakashepo umukuni; kabili kukema aba muli imwe bene, abantu abakalalande fya kupuulula ku kukulapo abasambi babakonke.” Paulo apeele ukufunda kwaumfwika ku bena Korinti lintu alondolwele ati: “Lelo, mwe bamunyinane, ndemupaapaatila mwi shina lya kwa Shikulwifwe Yesu Kristu, musose bonse akanwa kamo kene, peba na malekano pali imwe; lelo mulundikane mu mucetekanya umo wine na mu kulinga kumo kwine.” Ukwabulo kusakamana ukukonkomesha kwa kwa Paulo, ubusangu na malekano mu kwangufyanya fyalimbile imishila.—Imilimo 20:29, 30; 1 Abena Korinti 1:10.

30. Mibele nshi yaimineko mu kwangufyanya mwi calici lya mu kubangilila?

³⁰ Mu kati ka makumi ya myaka inono iya mfwa ya batumwa, ukushenkana kwalimoneke kale kale pa kati ka Bena Kristu. Will Durant alondolola ati: “Celsus [kakaanya wa mu mwanda wa myaka walenga ibili uwa buKristu] umwine wine mu kutumfya amwene ukuti Abena Kristu ‘balyakanikene mu fyakaniko fyafula nga nshi, umo na umo ukulafwaya akabungwe kakwe.’ Mupepi na 187 [C.E.] Irenaeus atantike ukulekanalekana amakumi yabili ukwa buKristu; mupepi na 384 [C.E.] Epiphanius apendele amakumi cinekonsekonse.”—The Story of Civilization: Part III—Caesar and Christ.

31. Ni shani fintu ukwakanikana kukalamba kwaimineko mwi Calici lya ciKatolika?

³¹ Konstantino atemenwe ulubali lwa ku Kabanga, ulwa ciGreek, ulwa buteko bwakwe pa kukwata umusumba ukalamba upya ukukuulwa muitwa ilelo Turkey. Awinike Constantinople (Istanbul wa muno nshiku). Ica kufumamo cali ca kuti mu kupita kwa myanda ya myaka Icalici lya ciKatolika lyasangwike ilyapaatukana no kwakanikana monse mubili mu lulimi ne mpanga ya calo—Roma walelanda iciLatin ku Masamba ukulolenkana na Constantinople walelanda iciGreek ku Kabanga.

32, 33. (a) Finshi fyali ifya kulenga amalekano fyalundilwepo mu Kristendomu? (b) Cinshi Baibolo isosa pa lwa kubomfya ifimpashanya mu kupepa?

³² Ukupikishanya kwa kwakanikanya pa lwa mbali sha cisambilisho ca Bulesa Butatu cali cilelunduluka kwatwalilile ukupanga icimpungili mu Kristendomu. Icilye na cimbi calitekelwe mu 451 C.E. pa Chalcedon ku kulondolola umusango wa “imibele” ya kwa Kristu. Ilintu aba ku Masamba bapokelele icisumino capeelwe ne ci cilye, amacalici ya ku Kabanga yalikene, ukutungulula ku kupangwa kwe Calici lya ciCopt mu Egypt na Abyssinia na macalici ya “bena Jacob” ya mu Syria na Armenia. Ukwikatana kwe Calici lya ciKatolika kwaletiinishiwa lyonse ku malekano ya pa milandu ya cisambilisho ca butotelo yaundalila, ukucilisha ukulosha ku kulondolola kwa cifundisho ca Bulesa Butatu.

³³ Ica kulenga na cimbi ica malekano cali kushinshimuna ifimpashanya. Mu kati ka mwanda wa myaka walenga cinekonsekonse, bashikofu ba ku Kabanga bapondokele uku kupepa ifilubi kabili baingile mu ciitwa, iciputulwa ca nshita ica kusansa kwabo ifisumino, nelyo ukonaula ifimpashanya. Mu kupita kwa nshita babwekele ku kubomfya kwa fipasho.—Ukufuma 20:4-6; Esaya 44:14-18.

34. (a) Cinshi catungulwile ku mulale ukalamba mwi Calici lya ciKatolika? (b) Cinshi cali ica kufumamo ca kupelako ica uyu mulale?

³⁴ Ubwesho bukalamba na bumbi bwaishile lintu icalici lya ku Masamba lyalundileko ishiwi lya ciLatin filioque (“kabili ukufuma ku Mwana”) ku Cisumino ca ku Nicaea ku kulangilila ukuti Umupashi wa Mushilo wafumine kuli bonse babili Wishi no Mwana. Impela yafuminemo muli uku kulundako kwa mu mwanda wa myaka walenga mutanda yaali mulale lintu “mu 876 icilye [ca bashikofu] pa Constantinople casenwike papa ponse pabili pa micitile yakwe ya bupolitiki na pa mulandu wa kuti talungike ukukaanye cisumino ukwe shiwi lyapaatuka ilya filioque. Iyi ncitilo yali lubali lwa kukaana kwa mupwilapo ukwa ku Kabanga ukwa kutunga kwa kwa papa ukwa buteko bwa ponse ponse ubwe Calici.” (Man’s Religions) Mu mwaka wa 1054, uwa kwimininako papa atamfishe mu cilonganino icikolwe ca ku Constantinople, uyo mu kukonkapo atipiile papa. Uko kwakanikana mu kupelako kwatungulwile ku kupangwa kwa Macalici ya ciOrthodox aya ku Kabanga—aya ciGreek, iciRussia, iciRomania, iciPolish, iciBulgaria, iciSerbia, na macalici yambi ayaleiteka.

35. Abena Waldo baali ni bani, kabili ni shani fintu ifisumino fyabo fyapusene kuli ifyo ifye Calici lya ciKatolika?

³⁵ Akabungwe na kambi nako katendeke ukulenga icimpungili mwi calici. Mu mwanda wa myaka walenga 12, Peter Waldo, ukufuma ku Lyons, France, “aingishe abasambilila bamo ukupilibula Baibolo mu langue d’oc [ululimi lwa citungu] ca France wa ku kapinda ka ku kulyo. Abebetele ubupilibulo mu kupimpa, kabili asondwelele ukuti Abena Kristu balingile ukulaikala nga batumwa—ukwabula ukuba ne fikwatwa fya pa lwabo.” (The Age of Faith, ica kwa Will Durant) Atampile akabungwe ka kushimikila akaishibikwe nga bena Waldo. Aba bakene bushimapepo bwa ciKatolika, ifilapilo, umutwala, ukusangula umukate umubili, ne fibelesho fimbi ifya cishilano ca ciKatolika ne fisumino. Basalanganine mu fyalo fimbi. Icilye ca pa Toulouse caeseshe ukubacilima mu 1229 pa kubinda ukukwata ifitabo fya mu Malembo. Fyeka fye ifitabo fya mapepo e fyasuminishiwe kabili lyene mu lulimi lwafwa lweka ulwa ciLatin. Lelo ukwakanikana na kumbi ukwa butotelo no kupakasa fyali ficili tafilaisa.

Ukupakasa kwa Bena Albi

36, 37. (a) Abena Albi baali ni bani, kabili finshi basumine? (b) Ni shani fintu abena Albi bacilimwe?

³⁶ Lelo akabungwe na kambi kalitampilwe mu mwanda wa myaka walenga 12 ku kapinda ka ku kulyo aka France—abena Albi (kabili baishibikwe nga Cathari), abainikwe pa numa ye tauni lya Albi, umo bakwete abakonshi abengi. Balikwete ibumba lyabo lya bashibutotelo bashimbe, abacetekele ukuposhiwa mu kucindikishiwa. Basumine ukuti Yesu alandile mu mampalanya pa mulalilo wakwe wa kupelekeshako lintu asosele ulwa mukate ati, “Uyu mubili wandi.” (Mateo 26:26, NAB) Balikeene ifisambilisho fya Bulesa Butatu, Ukufyalwa kwa Bunacisungu, umulilo wa helo, no mutwala. Muli fyo mu kucincila babikile mu kutwishika ifisambilisho fya Roma. Papa Innocent III apeele amakambisho ya kuti abena Albi bapakaswe. “Nga cingakabilwa,” e fyo asosele “batitikisheni ku lupanga.”

³⁷ Inkondo ya mushilo yalimine ukulwisha “abakaanye cisumino,” kabili aba nkondo sha mushilo aba ciKatolika baipayawile 20,000 abaume, abanakashi, na bana mu Béziers, France. Pa numa ya kusumya kwa mulopa ukwingi, umutende waishile mu 1229, mu kuba na abena Albi ukucimfiwa. Icilye ca ku Narbonne “cabindile ukukwata ulubali ululi lonse ulwa Baibolo ukwa muntuuntu fye.” Umushila wa mpika we Calici lya ciKatolika mu kushininkisha wali kubako kwa Baibolo mu lulimi lwa bantu.

38. Cinshi cali Ukulubulwisha kwa Butotelo, kabili kwabombele shani?

³⁸ Ulutampulo lwakonkelepo ulo icalici lyabuulile lwali kwimika Ukulubulwisha kwa Butotelo, icilye caimikwe ku kutitikisha ukukaanye cisumino. Kale kale umupashi wa kukanasuminisha ukuilumbulwila waikete abantu, abaletiina imipashi kabili abacililepo ukusekelela mu kunyunsulula no kwipaya “abakaanye cisumino.” Imibele mu mwanda wa myaka walenga 13 yaitambike ku kubomfya amaka bubi bubi ukwe calici. Nangu cibe fyo, “abakaanye cisumino abasenwikwe kwi Calici bali no kupeelwa ku ‘kuboko kwa ku calo’—amabulashi ya cikaya—no kocewa ku mfwa.” (The Age of Faith) Ku kushiila ukuputunkanishiwa kwine ku mabulashi ya calo, icalici mu cimbepa lyali no kuba ilyalubuka ku mulandu wa mulopa. Ukulubulwisha kwa Butotelo kwatampile iciputulwa ca nshita ica kupakasa kwa butotelo uko kwafuminemo umusaalula, ukukanda kwa kubepesha no kwa kukanaishibikwa, ukwipaya, ubupupu, ukulungulusha, ne mfwa yakokomoka iya makana abaeseshe ukusumina mu kupusanako ne calici. Ubuntungwa bwa kuilumbulwila kwa butotelo bwalicilimwe. Bushe kwaliko isubilo lya bantu abalefwaya Lesa wa cine? Icipandwa 13 cikasuka ico.

39. Kabungwe nshi aka butotelo akatendeke mu mwanda wa myaka walenga cinelubali, kabili shani?

³⁹ Lintu conse ici calecitika mu Kristendomu, umuArab aba eka mu Middle East abuulile ukwiminina ukulwisha ukukanayangwako kwa butotelo no kupepa ifilubi ukwa bantu bakwe. Atampile akabungwe ka butotelo mu mwanda wa myaka walenga cinelubali ako ilelo katungulula icumfwila no kunakila kwa mupepi na mamilioni ikana limo aya bantu. Ako kabungwe buShilamu. Icipandwa cesu cakonkapo cikalanguluka ilyashi lya kwa katampa wa buko kasesema no kulondolola fimo ifisambilisho fyakwe ne ntulo ya fiko.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 262]

Abena Kristu ba mu Kubangilila na Roma wa Cisenshi

“Ilyo akabungwe ka Bwina Kristu kaimine mu kati ka Buteko bwa ciRoma, kasonsombele abapilibuka aba cisenshi, nabo, ku kwalula imibele yabo iya mutima ne misango. Abasenshi abengi abakushiwe ku kumona icupo maka maka nge mitantikile ya kwangalila capamo ne ya bunonshi, ukwampana kwa ba bwamba bumo bwine ngo musango waenekelwe uwa mafundisho ya baume, bucilende, ubwa bonse abaume na banakashi, ukuba ponse pabili nge ca lyonse ne ca mwi funde, kabili ukulekana, ukuponya ifumo, ukucilikila ukufyala, no kusansalikwa [ku mfwa] ukwa bana bashalefwaikwa nge milandu ya kusoobolapo kwa pa lwakwe, yalipokelelwe, ku kusungushiwa kwa ndupwa shabo, ubukombe bwa Bwina Kristu, ubwakenye ifi fibelesho.”—Adam, Eve, and the Serpent, kuli Elaine Pagels.

[Akabokoshi pe bula 266]

UbuKristu Ukulolenkana na Kristendomu

Porphyry, uwa mano ya buntunse uwa mu mwanda wa myaka walenga itatu uwafumine ku Tyre kabili kakaanya wa buKristu, aimishe ubwipusho bwa “nampo nga kuti abakonshi ba kwa Yesu, ukucila pali Yesu umwine, e bashingemwe ne mibele yamonekesha iya butotelo bwa Bwina Kristu. Porphyry (na Julian [kateka wa ciRoma wa mu mwanda wa myaka walenga ine na kakaanya wa buKristu]) alangishe, pa citendekelo ca Icipingo Cipya, ukuti Yesu umwine taitile umwine eka Lesa no kuti wene ashimikile, te pa lwa mwine, lelo pa lwa kwa Lesa umo, Lesa wa bonse. Baali bakonshi bakwe bashile icisambilisho cakwe no kuletamo inshila ipya iyabo abene muli iyo Yesu (te Lesa umo) aali ca kutontapo ukupepa no kulumba. . . . [Porphyry] afwailishe pa lwa fikansa fyalecusha bakatontonkanya ba Bwina Kristu ati: bushe icitetekelo ca buKristu cashimpwa pa kushimikila kwa kwa Yesu nelyo pa mfundo shapangilwe na basambi bakwe mu nkulo sha pa numa ya mfwa yakwe?”—The Christians as the Romans Saw Them.

[Akabokoshi pe bula 268]

Petro na buPapa

Pali Mateo 16:18, Yesu asosele ku mutumwa Petro ati: “Na ine ndekweba, nati, ni we Petro [iciGreek, Peʹtros], kabili pa cilibwe ci [iciGreek, peʹtra] nkakuulapo icalici lyandi, na maka ya mfwa tayakalicimfye ukulilwisha.” (RS) Ukushimpwa pali ci, Icalici lya ciKatolika litunga ukuti Yesu akuulile icalici lyakwe pali Petro, uyo, batila, aali uwa ntanshi wa mutande wabula ukuputuka wa bashikofu ba ciRoma, ne mpyani sha kwa Petro.

Ni ani aali cilibwe ico Yesu alangishe pali Mateo 16:18, Petro nelyo Yesu? Amashiwi yashingulukako yalanga ukuti icishinka ca kulanshanyapo cali kwishibikwa kwa kwa Yesu nga “Kristu, Umwana wa kwa Lesa wa mweo,” nge fyo Petro umwine wine asumine. (Mateo 16:16, RS) Mu kubamo ukupelulula, kanshi, Yesu umwine wine e wingaba ico citendekelo ca libwe lyakosa ilye calici, te Petro, uyo pa numa aali no kukaana Kristu imiku itatu.—Mateo 26:33-35, 69-75.

Twaishiba shani ukuti Kristu e libwe lya citendekelo? Ku bunte bwa kwa Petro bwine, lintu alembele ati: “Mwise kuli wene, ku Libwe lya mweo ilyapatwa ku bantu kwena, lelo kuli Lesa lintu lyasalwa ilya mucinshi; . . . Pantu mwi Lembo mwabe fi: Moneni nabika mu Sione ilibwe, ilya ku cifutu, ilyasalwa, ilya mucinshi: no utetekela wene takalengwe nsoni.” Paulo na o alondolwele ati: “Abakuulwa pa ca kukuulapo ca batumwa na bakasesema, ne libwe lya pe tungi ni Yesu Kristu umwine.”—1 Petro 2:4-8; Abena Efeso 2:20.

Tamwaba bushininkisho mu Malembo nelyo mu lyashi lya kale ubwa kuti Petro alemonwa ngo wakwete ukupulamo pa kati ka banankwe. Tacilumbula mu makalata yakwe yene, kabili Amalandwe yambi yatatu—ukusanshako ilya kwa Marko (mu kumonekesha lyashimikwe na Petro kuli Marko)—tayalumbula nelyo fye ukulanda kwa kwa Yesu kuli Petro.—Luka 22:24-26; Imilimo 15:6-22; Abena Galatia 2:11-14.

Takwaba nangu fye bushinino bwamonekesha ubwa kuti Petro abalile aba mu Roma. (1 Petro 5:13) Lintu Paulo atandalile Yerusalemu, “Yakobo na Kefa [Petro] na Yohane, abatungwe mpanda,” bamupeele ukwaafwilisha. E co pali ilya nshita Petro aali umo mu kucefyako uwa mpanda shitatu mu cilonganino. Taali “papa,” kabili taishibikwe nge fyo nelyo nga “shikofu” mukalamba mu Yerusalemu.—Abena Galatia 2:7-9; Imilimo 28:16, 30, 31.

[Icikope pe bula 264]

Ica Fifutu Fitatu ica Nkama ya Bulesa Butatu ica Kristendomu

[Ifikope pe bula 269]

Vatican (imendela ilangililwe pe samba) ituma abeminishi ku makamfulumende ya calo

[Ifikope pe bula 275]

Icilye ca pa Nicaea caimike icitendekelo ca cintu ico pa numa cali no kuba icifundisho ca Bulesa Butatu

[Ifikope pe bula 277]

Ukushinshimunwa kwa kwa Maria ali no mwana, pa kati, kubwelamfule ku kupepa kwacilapo ukukokola kwa balesa banakashi ba cisenshi—ku kuso, Isis wa bena Egupti na Horus; ku kulyo, Matuta Mukalamba wa Rome

[Ifikope pe bula 278]

Amacalici ya ciOrthodox ya ku Kabanga—Sveti Nikolaj, Sofia, Bulgaria, na, pe samba, St. Vladimir, New Jersey, U.S.A.

[Icikope pe bula 281]

Aba nkondo sha mushilo aba “Bwina Kristu” baliteyanishiwe te ku kulubula Yerusalemu kweka ukufuma ku buShilamu lelo na kabili ku kwipayaula “abakaanye cisumino,” pamo nga bena Waldo na bena Albi

[Ifikope pe bula 283]

Tomás de Torquemada, umushimbe mwaume wa butotelo uwa mu Dominican, atungulwile Ukulubulwisha kwa Butotelo ukwa bunkalwe ukwa ciSpanish, ukwabomfeshe ifibombelo fya kulungulusha pa kupokako ukuyebelela