Inshiku
Ubulondoloshi: Inshiku shishibisha inshita iyo ifiponako ficitika. Baibolo ilumbulula inshiku ukukuma ku nshita ya bumi iya bantu umo umo, iciputulwa ca nshita ico bakateka bamo baali mu maka, nelyo ifiponako fyamonekesha. Yakwatamo ukupende nshita kweka ukwakumanina ukubwelela ku numa ku nshita ya kubumbwa kwa kwa Adamu. Ukupende nshita ukwa Baibolo na kabili kwasontele mu kubangilila inshita lintu ifiponako fimo ifyacindama mu kufikilishiwa kwa mifwaile ya kwa Lesa fyali no kucitika. Kalenda wa kwa Gregory, iyo nomba yaseeka mu ciputulwa cikalamba ica calo, tayaishileko ukufikila 1582. Mu ntulo sha mu calo mwaba ukukanaumfwana pa nshiku shapeelwe ku fiponako fya mu lyashi lya kale. Nangu cibe fyo, inshiku shimo ishikalamba, pamo nga 539 B.C.E. ku kuwa kwa Babiloni, na muli ifyo 537 B.C.E. ku kubwela kwa baYuda ukufuma muli bunkole, shalipampamikwa bwino. (Esra 1:1-3) Ukubomfya inshiku sha musango yo pamo nge nshita sha kutendekelapo, kuti cacitika ukulumbulula mu mashiwi ya makalenda ya nomba inshiku sha fiponako fya pa kale ifya mu Baibolo.
Bushe basayantisiti balishininkisha ukuti abantunse baba pe sonde pa mamilioni ya myaka, te pa makana fye yamo aya myaka nga fintu Baibolo ilangilila?
Inshila sha kwimike nshiku ishibomfiwa na basayantisiti shikuulwa pa kutunganya uko ukwingabomba lelo uko ilingi line kutungulula ku fya kufumamo fipilikana nga nshi. E co, inshiku shipeelwa kuli bene lyonse shilapitulukwamo.
Lipoti muli New Scientist ya March 18, 1982, ibelengwo kuti: “‘Ndi uwapelenganishiwa ukusumina ukuti umwaka fye umo uwapitapo nacitile ukulanda kumo.’ E fyasosele Richard Leakey, pa ntanshi ye bumba lyacilishapo mu lyashi lya cungulo ilya Royal Institution Cisano yafumako. Aishile mu kusokolola ukuti amano yapokelelwa, ayo ayafwilishe mu kukonkana kwakwe ukwa televisioni ya BBC The Making of Mankind, ‘nakalimo yaali ayalubana mu ncende ishingi ishakakala.’ Ukucilisha, nomba amona icikolwe cakokwesha ica muntu ukuba mu kucepako apakalamba pa myaka amamilioni 15-20 iyo ayafwilishe pa televisioni.”—Ibu. 695.
Ukufuma ku nshita ne nshita, inshila shipya isha kwimike nshiku shilalundululwa. Ni shani fintu ishi shabe shacetekelwa? Ukukuma kuli imo iyaishibikwa pamo nga thermoluminescene, The New Encyclopædia Britannica (1976, Macropædia, Vol. 5, ibu. 509) isoso kuti: “Isubilo mu cifulo ca kupwishishisha ilingi line lishibisha icifulo ca kupime nshiku sha thermoluminescence pali ino nshita.” Na kabili, Science (August 28, 1981, ibu. 1003) icita lipoti ukuti umusakalala uulanga umushinku wa myaka 70,000 ku kwaluka kwa bululu bwa amino wapeelwe fye imyaka 8,300 nelyo 9,000 ku nshiku sha myengelele.
Popular Science (November 1979, ibu. 81) icita lipoti ukuti uwaishibishe fya sayansi ya cifyalilwa Robert Gentry “asumino kuti inshiku shonse ishipimwa ku kubola kwa myengelele kuti shabe shalubana—te pa myaka fye iinono, lelo ku fipimo fyakulisha.” Icipande casonteleko ukuti ukusanga kwakwe kuti kwatungulula ku kusondwelela kwa kuti “umuntu, mu cifulo ca kwenda pe sonde pa myaka 3.6 milioni, pambi abako fye pa makana yanono.”
Cilingile ukumonwa, nangu cibe fyo, ukuti basayantisiti basumino kuti ubukokole bwe sonde bweka bwalicilapo pa bukokole bwa muntu. Baibolo taipaashanya ne co.
Bushe imyaka ya bantu pa ntanshi ya Lyeshi, nga fintu yalondololwa muli Baibolo, yapiminwe ukulingana no musango umo wine uwa myaka uo tubomfya?
Nga ca kuti capelulwilwe ukuti “imyaka” ifwile ukulingana ku myeshi yesu, lyene Enoshe asangwike wishi lintu aali ne myaka cinelubali iya bukulu, na Kenani aali fye ne myaka isano lintu afyele umwana mwaume. (Ukute. 5:9, 12) Ico, mu kulengama, te kuti cicitike.
Ukupende nshita ukwatantalila ukwapayanishiwe mu kulundana ne Lyeshi kulangilila ubutali bwa myeshi ne myaka ifyabomfiwe pali iyo nshita. Ukulinganya Ukutendeka 7:11, 24 na 8:3, 4 kulanga ukuti imyeshi isano (ukutula pa bwalenga 17, mu mweshi walenga 2 ukufika ku bwalenga 17 ubwa mweshi walenga 7) yalingene ne nshiku 150, nelyo imyeshi isano iya nshiku 30. Ukuloshako kwa kulungatika kwalicitwa ku “mweshi we kumi” na ku fiputulwa fimbi fyacila pali ico pa ntanshi ya kwisa ku mwaka wakonkapo. (Ukute. 8:5, 6, 8, 10, 12-14) Mu kumonekesha, imyaka yabo yapangilwe ne myeshi ya nshiku 30. Pa nshita ya mu kubangilila nga nshi, kalenda wa kubalika no kwililwa kwa mweshi mu kulungatika aliteulwilwe mu nshita mu nshita ku butali bwa mwaka wa kushinguluka akasuba ukwe sonde, nga fintu calangililwa ku kukwata kwa kwa Israele ukwa mitebeto ya fipande fya mwaka iya kulongana pa nshiku shaimikwa. Muli iyo nshila imitebeto yatwalilile ukucitika mu fipande fyalinga.—Lebi 23:39.
Sunga mu muntontonkanya ukuti Lesa acitile abantunse ukwikala kuli pe na pe. Caali lubembu lwa kwa Adamu e lwatungulwile ku mfwa. (Ukute. 2:17; 3:17-19; Rom. 5:12) Abo baikeleko pa ntanshi ya Lyeshi balipalamine ku kupwililika ukucila fintu tuli ilelo, e co baikeleko mu kucilapo kuleepa. Lelo umo na umo afwile mu kati ka myaka ikana limo.
Mulandu nshi Inte sha kwa Yehova basoselo kuti Ubufumu bwa kwa Lesa bwaimikwe mu 1914?
Imbali shibili isha bushinino shisonta kuli uyo mwaka: (1) Ukupende nshita ukwa Baibolo na (2) Ifiponako ukutula 1914 mu kufikilishiwa kwa busesemo. Pano twalalanguluka ukupende nshita. Ku kufikilishiwa kwa busesemo, mona umutwe ukalamba “Inshiku sha Kulekelesha.”
Belenga Daniele 4:1-7: Ifikomo 20-37 filanga ukuti ubu busesemo bwakwete ukufikilishiwa pali Nebukadnesari. Lelo na kabili bwakwete ukufikilishiwa kwacilapo bukulu. Twaishiba shani? Ifikomo 3 na 17 filanga ukuti iciloto ico Lesa apeele ku Mfumu Nebukadnesari cibomba no Bufumu bwa kwa Lesa no bulayo bwa kwa Lesa ubwa kubupeela “ku o atemenwe, no kulaasapo umuntu mulanda.” Baibolo yonse ilanga ukuti imifwaile ya kwa Yehova ya kuti Umwana wakwe wine, Yesu Kristu, akateke ngo mwiminishi Wakwe pa mutundu wa muntu. (Amalu. 2:1-8; Dan. 7:13, 14; 1 Kor. 15:23-25; Ukus. 11:15; 12:10) Ubulondoloshi bwa Baibolo ubwa kwa Yesu bulanga ukuti mu cituntulu aali “muntu mulanda.” (Fil. 2:7, 8; Mat. 11:28-30) Iciloto ca busesemo, lyene, cisonta ku nshita lintu Yehova aali no kupeela ukuteka pa mutundu wa muntu ku Mwana wakwe.
Cinshi caali no kucitika pa kati ka iyo nshita? Ukuteka pa mutundu wa muntu, nga fintu kwaimininweko ne cimuti ne cishiki ca uko, kwali no kupeelwa “umutima wa bunama.” (Dan. 4:16) Ilyashi lya kale ilya mutundu wa muntu lyali no kulamwa ku makamfulumende ayo yalangishe imibele ya nama sha mpanga. Mu nshita sha muno nshiku, bere ilingi line abomfiwa ukwimininako Russia; kapumpe, United States; inkalamo, Britain, iciŋwena, China. Baibolo na yo ibomfya inama sha mpanga nge fishibilo fya makamfulumende ya calo ne fya micitile yonse iya fintu ifya mitekele pe samba lya kusonga kwa kwa Satana. (Dan. 7:2-8, 17, 23; 8:20-22; Ukus. 13:1, 2) Nga fintu Yesu alangile mu busesemo bwakwe ukusonta ku kusondwelela kwa micitile ya fintu, Yerusalemu aali no ‘kunyantaulwapo ku nko, ukufikile nshita shasontwa isha nko’ shafikilishiwa. (Luka 21:24) “Yerusalemu” aiminineko Ubufumu bwa kwa Lesa pa mulandu wa kuti ishamfumu sha uko shasoselwe ukwikala pa “cipuna ca bufumu bwa kwa Yehova.” (1 Imila. 28:4, 5; Mat. 5:34, 35) E co, amakamfulumende ya Bena fyalo, ukwimininwako ku fiswango fya mu mpanga, yaali no ‘kunyantaula’ pa nsambu sha Bufumu bwa kwa Lesa ku kutungulula imilandu ya buntunse kabili ayene yene yali no kuteka pe samba lya kulama kwa kwa Satana.—Linganyako Luka 4:5, 6.
Ni ku butali bwaba shani amakamfulumende ya musango yo yali no kusuminishiwa ukubelesha uku kulama pa ntanshi Yehova talapeela Ubufumu kuli Yesu Kristu? Daniele 4:16 asosa ukuti “inshita cinelubali” (NW) (“imyaka cinelubali,” AT na Mo, na kabili futunoti wa JB pa cikomo 13). Baibolo ilanga ukuti mu kupende inshita ya busesemo, ubushiku bupendwa ngo mwaka. (Esek. 4:6; Impe. 14:34) Ni “nshiku” shinga, kanshi shabimbwamo? Ukusokolola 11:2, 3 mu kulengama kulondolola ukuti imyeshi 42 (imyaka 3 1/2) muli ubo busesemo ipendwa nge nshiku 1,260. Imyaka cinelubali kuti yaba ukwingilishako imiku ibili ubo bwingi, nelyo inshiku 2,520. Ukubomfya umulingo wa “bushiku bumo ku mwaka umo” kuti kwafumamo imyaka 2,520.
Ni lilali lintu ukupenda kwa “nshita cinelubali” kwatendeke? Pa numa ya kwa Sidekia, imfumu ya kupelako mu Bufumu bwalecite cikope ubwa kwa Lesa, afumishiwe pa cipuna ca bufumu mu Yerusalemu ku bena Babiloni (Esek. 21:25-27) Mu kupelako, mu kubangilila kwa October 2 wa 607 B.C.E. umulondo onse uwa bumulopwe bwa ciYuda waliile. Ukufika iyo nshita umulashi wa ciYuda Gedalia, uwashililwe ubulashi ku bena Babiloni, alipaiwe na baYuda bashelepo bafulumukile ku Egupti. (Yeremia, ifipandwa 40-43) Ukupende nshita kwacetekelwa ukwa Baibolo kulangilila ukuti ici cacitike imyaka 70 pa ntanshi ya 537 B.C.E., umwaka uo abaYuda babwelele ukufuma muli bunkole; uko e kuti, cacitike mu kubangilila kwa October wa 607 B.C.E. (Yer. 29:10; Dan. 9:2; ku fyebo fyalundwako, mona icitabo “Ubufumu Bwenu Bwise,” amabula 186-189.)
Ni shani, lyene fintu inshita ipendwa ukufika ku 1914? Ukupenda imyaka 2,520 ukufuma mu kubangilila kwa October wa 607 B.C.E. kutuleta ku kubangilila kwa October wa 1914 C.E., nga fintu cilangililwe pali charti.
UKUPENDE “NSHITA CINELUBALI”
“Inshita cinelubali” = 7 X 360 = imyaka 2,520
“Inshita” ya mu Baibolo, nelyo umwaka = 12 X 30 inshiku = 360. (Ukus. 11:2, 3; 12:6, 14) Mu kufikilishiwa kwa “nshita cinelubali” ubushiku bumo na bumo bwalingana no mwaka umo (Esek. 4:6; Impe. 14:34)
Mu kubangilila kwa October, 607 B.C.E., ukufika December 31, 607 B.C.E. = umwaka 1/4
January 1, 606 B.C.E., ukufika December 31, 1 B.C.E. = imyaka 606
January 1, 1 C.E., ukufika December 31, 1913 = imyaka 1,913
January 1, 1914, ukufika ku kubangilila kwa October, 1914 = 3/4 ya mwaka
Ubwingi bonse pamo: imyaka 2,520
Cinshi cacitike pali iyo nshita? Yehova apeele imitekele ya mutundu wa muntu ku Mwana wakwe, Yesu Kristu, uwakatamikwa mu myulu.—Dan. 7:13, 14.
Lyene mulandu nshi pacili pabela ububifi bwafulishe fi pe sonde? Pa numa lintu Kristu abikilwe pa cipuna ca bufumu, Satana ne fibanda fyakwe balipooselwe ukufuma mu mulu no kwisa pe sonde. (Ukus. 12:12) Kristu pamo nge Mfumu mu kwangufyanya taonawile bonse abakeene ukupokelela bumulopwe bwa kwa Yehova kabili no mwine wine pamo nga Mesia. Mu cifulo ca ico, nga fintu asobele, umulimo wa kushimikila uwa mu cibulungwa wali no kucitwa. (Mat. 24:14) Pamo nge Mfumu aali no kutungulula ukupaatukanya abantu na bantu ba nko shonse, abo bashininkishe ukuba abalungama ukupeelwa icilolelo ca bumi bwa muyayaya, na babifi ukupeelwa ku kuputulwako kwa ciyayaya mu mfwa. (Mat. 25:31-46) Pali iyo nshita, imibele iine iyayafya iyasobelwe ku “nshiku sha kulekelesha” yali no kwanana. Nga fintu calangwa mu mutwe wa “Inshiku sha Kulekelesha,” ifyo fiponako fyalimonekesha ukutula 1914. Ilyo ifilundwa fya kupelako ifya nkulo iyali iya mweo mu 1914 tabalafumapo, ifintu fyonse ifyasobelwe fikacitika, ukusanshako no “bucushi bukalamba” umo icalo cibifi icilipo cikapwila.—Mat. 24:21, 22, 34.
Ni lilali lintu impela ya ici calo cibifi ikesa?
Yesu ayaswike ukuti: “Lelo ulwa bushiku bulya na kashita kalya takuli uwaishiba, nangu ni bamalaika ba mu mulu, nangu Mwana, kano Tata.” Nangu cibe fyo, na kabili alondolwele ukuti: “Ndemwebe cine cine, ndeti, inkulo ino [iyali iya mweo lintu “icishibilo” ca “nshiku sha kulekelesha” catendeke ukufikilishiwa] tayakapite, fikasuke ifi fyonse afiisa.”—Mat. 24:36, 34.
Na kabili, pa numa ya kusobela ifiponako ifyali no kukonka pa kwimikwa kwa Bufumu mu maboko ya kwa Yesu Kristu mu 1914, Ukusokolola 12:12 kulundapo ukuti: “Sangalaleni, mwe myulu, na mwe baikalamo. Kalanda kuli imwe, mwe calo na bemba! pa kuti [Ciwa] naikila pali imwe, ali ne cipyu cikalamba, pa kwishibo kuti ali ne nshita inono fye.”