Icipandwa 14
Kuteka Kwa Bani Ulingile Ukunakilako?
1, 2. Bushe imitekele yonse yaba ya culukusu? Londolola.
ISHIWI lya kuti “ukuteka” lyalipatwa ku bantu abengi. Ici cili icaumfwika, pantu ilingi line abantu balitekwa bubi bubi—pa ncito, mu lupwa, na ku buteko kwine. Baibolo ilanda icishinka ati: “Abantu bacito lukambo ku bantu ku kubabifya.” (Lukala Milandu 8:9) Ee, abantu abengi baliteka abanabo ukupitila mu kubomfya iculukusu no kubomba mu nshila ya bukaitemwe.
2 Lelo te kuteka konse ukwaba kwa culukusu. Ku ca kumwenako, kuti casoswa ukuti umubili wesu ulatuteka. “Ulatukambisha” ukupeema, ukulya, ukunwa, no kusendama. Bushe uku kwaba kuteka kwa kutitikisha? Iyo. Tulanonkelamo nga twanakila kuli uku kukambisha. Ilintu ukunakila ku kukabila kwa mubili wesu kuti kwacitwa ukwabula ukwibukila, kwabako imisango imbi iya kuteka iifwaya ukuti tunakileko mu kuitemenwa. Languluka ifya kumwenapo fimo.
UWAKWATA AMAKA YAPULAMO AYA KUTEKA
3. Mulandu nshi Yehova mu kulinga etilwa “Shikulu”?
3 Imyanda iingi muli Baibolo, Yehova etwa “Shikulu.” Bushikulu bwakwe busanshamo ukuba na maka ya kuteka ayapulamo. Mulandu nshi Yehova awaminwa ukukwata ici cifulo? Ukusokolola 4:11 kwayasuka ati: “Mwaliwamina, mwe Shikulwifwe [Yehova] Lesa wesu, ukupokelelo bukata no mucinshi na ’maka; pantu ni ’mwe mwalengele ifintu fyonse: kabili mulandu wa kufwaya kwenu fyabeleleko no kulengwa.”
4. Ni nshila nshi Yehova asala iya kubomfeshamo amaka yakwe aya kuteka?
4 Pamo nga Kabumba wesu, Yehova alikwate nsambu ya kubomfya amaka yakwe aya kuteka mu nshila alefwailamo. Ici kuti caumfwika ica kutiinya, ukucilisha lintu twalanguluka ukuti Lesa “afulisho kukosa na ’maka ayengi.” Etwa “Lesa Uwa maka yonse”—inumbwilo iyo mu ciHebere ileta itontonkanyo lya bukose bwapulamo. (Esaya 40:26; Ukutendeka 17:1) Lelo, Yehova abomfya amaka yakwe mu nshila iisuma, pantu imibele yakwe iyapulamo yaba kutemwa.—1 Yohane 4:16.
5. Mulandu nshi cishakosela ukunakila ku kuteka kwa kwa Yehova?
5 Nangula ca kuti Yehova alisokele ukuti aali no kukanda bakacita wa fibi abashilapila, Mose amwishibe maka maka nga “Lesa wa cishinka, uubake cipingo no luse ku bamutemwa kabili ababaka amafunde yakwe.” (Amalango 7:9) Citontonkanye! Uwakwata Amaka yapulamo aya kuteka mu kubumbwa konse tatupatikisha ukuti tumubombele. Lelo ukucila, tukulilwa kuli wene pa mulandu wa kutemwa kwakwe. (Abena Roma 2:4; 5:8) Ukunakila ku kuteka kwa kwa Yehova kulaletako fye no buseko, pantu amafunde yakwe kwi pelepele yalatunonsha.—Ilumbo 19:7, 8.
6. Ni shani fintu umulandu pa lwa mitekele waimineko mwi bala lya Edene, kabili cinshi cafuminemo?
6 Abafyashi besu aba kubalilapo balikeene bumulopwe bwa kwa Lesa. Balefwaya ukulaipingwila abene icisuma ne cibi. (Ukutendeka 3:4-6) Ica kufumamo cali ca kuti balitamfiwe mu mushi wabo uwa Paradise. Pa numa ya ico Yehova alisuminishe abantunse ukupanga imitekele yabo iyo yali no kubalenga ukwikala mu muyano, nangula ca kuti bwali no kuba bwikashi bwa bantu bashapwililika. Ni ili kwi imo iya iyi mitekele, kabili kufika ku cipimo nshi Lesa atwenekela ukunakila kuli yene?
“BAKATEKA ABACILAMO”
7. “Bakateka abacilamo” ni bani, kabili ni shani fintu icifulo cabo cayampana ku kuteka kwa kwa Lesa?
7 Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Umuntu onse anakile bakateka abacilamo, pantu takuli bukateka ubushafuma kuli Lesa.” Ni bani aba “bakateka abacilamo”? Amashiwi ya kwa Paulo mu fikomo fikonkapo yalangisha ukuti baba ni bakateka ba mabuteko ya buntunse. (Abena Roma 13:1-7; Tito 3:1) Yehova te watendeke bukateka bwa aya mabuteko ya buntunse, lelo aliyasuminisha ukubapo. E mulandu wine Paulo engalembela ati: “Bakateka abalipo batekwapo kuli Lesa.” Cinshi cintu ici cilangilila pa lwa aba bakateka ba pe sonde? Ukuti balicepako pa kuteka kwa kwa Lesa. (Yohane 19:10, 11) Muli ifyo, lintu ifunde lya muntu lyapinkana ne funde lya kwa Lesa, Abena Kristu balingile ukutungululwa na kampingu wabo uwakanshiwa na Baibolo. Bali no “kunakila Lesa ukucilo kunakila abantu.”—Imilimo 5:29.
8. Ni mu nshila nshi bakateka abacilamo bakunonsha, kabili ni shani fintu wingalangisha ifyo ulabanakila?
8 Nangu cibe fyo, inshita ishingi, aba bakateka ba mabuteko babomba nga ‘kapyunga wa kwa Lesa kuli ifwe ku kulola ku busuma.’ (Abena Roma 13:4) Mu nshila nshi? Tala tontonkanya pa lwa milimo yalekanalekana iyo bakateka abacilamo batucitila, pamo ngo kutwala bakalata, ukucingilila kwa bakapokola no kushimya umulilo, amenshi, na masukulu. “E co mulekela no mutuulo, pantu bena ni bakapyunga wa kwa Lesa abakoselela kuli ici cine,” e fyalembele Paulo. (Abena Roma 13:6) Ku kusonka imisonko nelyo ku fishingamo fimbi ifya mwi funde, tuli no “kwenda [mu bufumacumi, NW].”—AbaHebere 13:18.
9, 10. (a) Bushe bakateka abacilamo balingamo shani mu mitantikile ya kwa Lesa? (b) Mulandu nshi cingabela icalubana ukulwisha bakateka abacilamo?
9 Inshita shimo, bakateka abacilamo balabomfya amaka yabo bubi bubi. Bushe ninshi icishingamo cesu ica kubanakila capwa? Iyo, tacipwa. Yehova alamona ifilubo fya aba bakateka. (Amapinda 15:3) Ukusuminisha imitekele ya muntu tacipilibule fyo alatekelesha ukubotelela kwa iyi mitekele; kabili tenekela ifwe ukukutekelesha. Icishinka cili ca kuti Lesa nomba line fye ali no ‘kushonaula no kupesha aya mabufumu yonse,’ ukuyapyanikapo no kuteka kwa buteko bwakwe ubwa bulungami. (Daniele 2:44) Lelo ilyo iyo nshita tailafika, bakateka abacilamo balabomba umulimo ukalamba.
10 Paulo alondolwele ati: “Uulekaanya bakateka, ninshi akaanya icatekwapo kuli Lesa.” (Abena Roma 13:2) Bakateka abacilamo ‘batekwapo’ kuli Lesa mu nshila ya kuti balabakilila icipimo cinono ica muyano, ico cicilikila ifimfulunganya. Ukubalwisha kuti kwaba kupusana ne cisosa amalembo kabili kuti caba butumpe. Ukulangilila: Elenganya ukuti waliyalepulwa kabili bakubila ku kwikasha icilonda. Nangu ca kuti intambo shibomfiwe ku kubila tashiba lubali lwa mubili, shilabomba umulimo pa nshita yapimwa. Ukushibilulula ilyo icilonda cishilapola kuti caba busanso. Mu kupalako, bakateka ba mabuteko ya buntunse tabaali lubali lwa mifwaile ya kutendekelako iya kwa Lesa. Amabuteko ya buntunse yabakilila ubwikashi capamo, ukubomba umulimo uwalingana no kufwaya kwa kwa Lesa pali ino nshita, mpaka Ubufumu bwakwe bukatendeke ukuteke sonde lyonse. Muli ifyo tulingile ukutwalilila ukunakila bakateka abacilamo, ilintu tulebika ifunde lya kwa Lesa na bukateka bwakwe pa ntanshi.
AMAKA MU LUPWA
11. Ni mu nshila nshi wingalondolwelamo icishinte ca bumutwe?
11 Ulupwa e bumba lya kutendekelako mu bwikashi bwa bantunse. Mu lupwa, umulume no mukashi kuti bakwata ubunabo bwa kwikusha, na bana kuti bacingililwa no kukanshiwa ukuipekanishisha ubukalamba. (Amapinda 5:15-21; Abena Efese 6:1-4) Ukutantika kwawamisha ukwa musango yu kukabila ukuteyanishiwa mu nshila ingalenga ifilundwa fya lupwa ukwikala mu mutende na mu kumfwana. Inshila Yehova abomfya ku kulenga ici ukubako yaba kupitila mu cishinte ca bumutwe, icasupulwa muli aya mashiwi, ayasangwa pali 1 Abena Korinti 11:3 ayatila: “Umutwe wa mwaume onse ni Kristu, no mutwe wa mwanakashi mwaume, no mutwe wa kwa Kristu ni Lesa.”
12, 13. Nani umutwe wa lupwa, kabili cinshi cingasambililwa ku nshila Yesu abombelemo ngo mutwe?
12 Umulume e mutwe wa lupwa. Nangu cibe fyo, na o alikwato mutwe—Yesu Kristu. Paulo alembele ati: “Mwe balume, temweni abakashi benu, ifyo na Kristu atemenwe ulukuta no kuipeela pa mulandu wa luko.” (Abena Efese 5:25) Umulume alangisha ukuti alanakila Kristu lintu asunga umukashi wakwe mu nshila intu Yesu lyonse asungilamo ulukuta. (1 Yohane 2:6) Lesa alipeela Yesu amaka ayengi, lelo ayabomfya mu kuba no kunakilila, ukutemwa, no kuteuluka ukwingi. (Mateo 20:25-28) Ilyo aali umuntu, Yesu tatalile omya ulupaka. Aali “uwafuuka kabili uwapetama umutima,” kabili aitile abakonshi bakwe nga ‘banankwe’ ukucila ukubeta nga “abasha.” “Nalamupeelo kutusha,” e fintu abalaile, kabili ukutuusha e ko abapeele.—Mateo 11:28, 29; Yohane 15:15.
13 Ica kumwenapo ca kwa Yesu cisambilisha abalume ukuti bumutwe bwa Bwina Kristu tacaba cifulo ca kutekela ku muunga we fwafwa. Mu cifulo ca ico, caba cifulo ca mucinshi no kutemwa kwabamo ukuipusula. Mu kumfwika kanshi, ici cilepilibula ukuti takuli ukupuma umukashi nelyo ukumusaalula mu nsoselo. (Abena Efese 4:29, 31, 32; 5:28, 29; Abena Kolose 3:19) Nga ca kuti umulume wa Bwina Kristu aali no kusunga umukashi wakwe mu buluku bwa musango yo, imilimo yakwe imbi kuti yaba iya fye, kabili amapepo yakwe kuti yapelela.—1 Abena Korinti 13:1-3; 1 Petro 3:7.
14, 15. Ni shani fintu ukwishiba Lesa kwaafwa umukashi ukunakila umulume wakwe?
14 Lintu umulume apashanya ica kumwenapo ca kwa Kristu, cilangukila umukashi wakwe ukumfwila amashiwi ya pa Abena Efese 5:22, 23 ayatila: “Mwe bakashi, nakileni ku balume benu, nga kuli Shikulu; ico umulume e mutwe wa mukashi, ifyo na Kristu e mutwe wa lukuta.” Kwati fye fintu umulume ali no kunakila kuli Kristu, e fyo no mukashi afwile ukunakila ku mulume wakwe. Baibolo na kabili ilacilenga ukumfwika ukuti abakashi ba bunyinu baliwaminwa umucinshi ne lumbo pa mulandu wa mano yabo aya bukapepa no kupikintika.—Amapinda 31:10-31.
15 Ukunakila kwa mukashi wa Bwina Kristu ku mulume wakwe kwalikwata umwa kupelela. Ici cilepilibula ukuti Lesa e wa kumfwila ukucilo muntu nga ca kuti ukunakila ku cintu cimo kuti kwafumamo ukutoba ifunde lya bulesa. Nalyo line, ukushangila kwa mukashi kulingile ukwendela pamo no “mutima uwafuuka kabili uwatalala.” Cilingile ukumoneka ukuti ukwishiba Lesa kwalimulenga ukuba umukashi wawaminako. (1 Petro 3:1-4) E fyo cifwile ukuba na ku mulume wa Bwina Kristu uwakwato mukashi ushasumina. Ukunakila ku fishinte fya Baibolo kulingile ukumulenga ukuba umulume wawaminako.
16. Ni mu nshila nshi abana bengapashanya ica kumwenapo Yesu aimike ilyo aali umusepela?
16 Abena Efese 6:1 balondolola ulubali lwa bana ukuti: “Nakileni abafyashi benu muli Shikulu; pantu ici e calungama.” Abana ba Bwina Kristu bakonka ica kumwenapo ca kwa Yesu, uwatwalilile ukunakila abafyashi bakwe ilyo alekula. Pamo nga kalume wa cumfwila, ‘alekula ku mano ne fumbi, na ku bubile kuli Lesa na ku bantu.’—Luka 2:51, 52.
17. Bushe abana kuti bayambukilwako shani pa kumone nshila abafyashi babomfeshamo amaka?
17 Inshila abafyashi babombelamo ifishingamo e cikambukila abana babo nampo nga bali no kucindika ababa mu bulashi nelyo ukupondokela bene. (Amapinda 22:6) E co abafyashi kuti bacita bwino ukuipusha abene ati, ‘Bushe amaka yandi njabomfya mu kutemwa nelyo mu culukusu? Bushe naliba uwa mulekelesha?’ Umufyashi wa bukapepa enekelwa ukuba uwa kutemwa kabili uulangulukilako, lelo uwashangila mu kukakatila ku fishinte fya bukapepa. Mu kulinga, Paulo alembele ati: “Mwe bashibo, mwilenga abana benu ukufulwa; lelo mubalele mu kufunda no kukonkomesha kwa kwa Shikulu.”—Abena Efese 6:4; Abena Kolose 3:21.
18. Ni shani fintu ukusalapula kwa mufyashi kulingile ukupeelwa?
18 Abafyashi balingile ukuceeceeta inshila bakanshishamo, ukucilisha nga ca kuti balefwaisha abana babo ukuba aba cumfwila na muli ifyo ukubaletelo buseko. (Amapinda 23:24, 25) Muli Baibolo, ukusalapula kwaba maka maka musango wa kufunda. (Amapinda 4:1; 8:33) Kwasuntinkanishiwa ku kutemwa no kunakilila, te ku cifukushi no bukatu. Muli ifyo, abafyashi ba Bwina Kristu bakabila ukubomba na mano no kuilama lintu balesalapula abana babo.—Amapinda 1:7.
UBUTUNGULUSHI MU CILONGANINO
19. Mitantikile nshi Yehova abikako pa kuti kwingaba umuyano mu cilonganino ca Bwina Kristu?
19 Apantu Yehova ni Lesa wa muyano, cilimo ukupelulula ukutontonkanye fyo kuti apayanishisha abantu bakwe ubutungulushi bwa maka kabili ubwateyanishiwa bwino. Muli ifyo, alilaasa Yesu ngo Mutwe wa cilonganino ca Bwina Kristu. (1 Abena Korinti 14:33, 40; Abena Efese 1:20-23) Pe samba lya butungulushi bushimoneka ubwa kwa Kristu, Lesa alisuminisha ukuti kubeko ukutantika kwa baeluda basontwa mu cilonganino cimo na cimo aba kucema umukuni mu kucincila, mu kuitemenwa, kabili mu kutemwa. (1 Petro 5:2, 3) Ababomfi batumikila balafwilisha baeluda mu nshila shalekanalekana kabili babomba umulimo wakatama mu cilonganino.—Abena Filipi 1:1.
20. Mulandu nshi tulekabila ukubela abanakila kuli baeluda basontwa aba Bwina Kristu, kabili mulandu nshi ici cabela ica kunonsha?
20 Umutumwa Paulo alembele pa lwa baeluda ba Bwina Kristu ukuti: “Beni aba cumfwila ku balemutungulula, no kubanakila; pantu bene balinde myeo yenu, nga ’bantu abakaba no kulubulula. Lekeni bacite ico no kusekelela, te mu bulanda iyo; pantu nga cabe fi, ninshi te ca kumwafwa cintu.” (AbaHebere 13:17) Lesa mano mano aliseekesha icishingamo ca kusakamana ukukabila kwa ku mupashi ukwa baba mu cilonganino kuli bakangalila ba Bwina Kristu. Aba baeluda tabapanga ibumba lya bashimapepo. Baba babomfi kabili abasha ba kwa Lesa, ukupyungila ukukabila kwa bakapepa banabo, kwati fye fintu Cibinda wesu, Yesu Kristu, acitile. (Yohane 10:14, 15) Ukwishiba ukuti abaume bafikapo ukulingana na Malembo baliba abasekelela mu kulunduluka kwesu no kukula kwa ku mupashi kulatukoselesha ukubombela capamo na bene no kubanakila.—1 Abena Korinti 16:16.
21. Ni shani fintu baeluda basontwa bafwaya ukwaafwa Abena Kristu banabo lwa ku mupashi?
21 Inshita shimo, impaanga kuti pambi yapumbuka nelyo ukusanswa ku fintu fya ku calo ifingaleto busanso. Pe samba lya butungulushi bwa kwa Kacema Mukalamba, baeluda pamo nga bakacema banono balaba abapempwila pa lwa kukabila kwa abo abaseekeshiwa kuli bene kabili balapeela ukusakamana ku muntu umo umo mu kucincila. (1 Petro 5:4) Balatandalila ifilundwa fya cilonganino no kubakoselesha. Pa kwishibo kuti Kaseebanya alesha ukufulunganya umutende wa bantu ba kwa Lesa, baeluda babomfya amano yafuma ku muulu ilyo balebomba na mafya ayali yonse. (Yakobo 3:17, 18) Balabombesha ku kusungilila ukwikatana na buumo bwa kutetekela, icintu ico na Yesu umwine apepeele.—Yohane 17:20-22; 1 Abena Korinti 1:10.
22. Kwaafwa nshi baeluda bapayanya lintu kwabako ukulufyanya?
22 Ni shani nga ca kuti Umwina Kristu umo acula ku bubi nelyo afuupulwa pa mulandu wa kucito lubembu lwabipisha? Ukufunda kwa mu Baibolo ukwa kutontolola na mapepo ya kufuma ku mutima aya baeluda aya kumupepelako kuti yaafwa ukumupuupuutula ukubwelela ku butuntulu bwa ku mupashi. (Yakobo 5:13-15) Aba baume, abasontwa no mupashi wa mushilo, na kabili balikwata amaka ya kusalapula no kwebaula abali bonse abakonkelela inshila yalubana nelyo abo abaleto busanso ku kusanguluka kwa ku mupashi no kwa mibele isuma ukwa cilonganino. (Imilimo 20:28; Tito 1:9; 2:15) Pa kuti icilonganino cingasungililwa icasanguluka, pambi kuti cakabilwa ku bantu umo umo ukutumbula ifilubo fyabipisha. (Ubwina Lebi 5:1) Nga ca kuti Umwina Kristu uwacitile ulubembu lwabipisha apokelela ukusalapula kwa mu Malembo no kwebaula kabili alangisha ubushininkisho bwa kulapila kwine kwine, kuti ayafwiwa. Kwena, abatwalilila ukutoba amafunde ya kwa Lesa kabili abashilapila balatamfiwa.—1 Abena Korinti 5:9-13.
23. Cinshi bakangalila ba Bwina Kristu bapayanya pa kuti icilonganino cilemwenamo?
23 Baibolo yasobele fyo pe samba lya buMfumu bwa kwa Yesu Kristu, abaume bakosoka lwa ku mupashi baali no kusontwa ku kusansamusha abantu ba kwa Lesa, ukubacingilila no kubapembesula. (Esaya 32:1, 2) Bali no kutungulula mu kubile mbila nsuma, ukucema, no kusambilisha pa kuti bengasumbula ukukula kwa ku mupashi. (Abena Efese 4:11, 12, 16) Nangu ca kuti bakangalila ba Bwina Kristu inshita shimo kuti baebaula, ukukalipila, no kukonkomesha abasumina banabo, ukubomfya isambilisho ilituntulu ilya baeluda ilyashimpwa pa Cebo ca kwa Lesa kulaafwa ukusungilila bonse mu nshila itwala ku mweo.—Amapinda 3:11, 12; 6:23; Tito 2:1.
POKELELA INSHILA YEHOVA AMWENAMO KUTEKA
24. Lyonse tweshiwa ukukuma ku mulandu nshi?
24 Ni pa mulandu wa kunakila ku kuteka e po umwaume wa kubalilapo no mwanakashi baeshiwe. Tacili ca kupapa lyene ukuti tulalolenkana no kwesha kwapalako cila bushiku. Satana Kaseebanya alitwala pa ntanshi umupashi wa bucipondoka pa kati ka mutundu wa muntu. (Abena Efese 2:2) Inshila ya bucaibela ilengwa ukumoneka iya kucebusha apakalamba ukucila inshila ya kunakila.
25. Bunonshi nshi bwaba mu kukaana umupashi wa calo uwa bucipondoka no kunakila ku kuteka kwa kwa Lesa nelyo uko asuminisha?
25 Nangu cibe fyo, tufwile ukukaana umupashi wa bucipondoka uwa calo. Nga twacite fyo, tukasanga ukuti ukunakila kwa bukapepa kulaleta ifilambu fyawamisha. Ku ca kumwenako, tukasengauka amasakamika no kufulunganishiwa ifyaseeka kuli abo abayobwela amafya ukufuma kuli bakateka. Tukacefyako ukukansana ukwafulisha mu ndupwa ishingi. Kabili tukanonkelamo mu kubishanya kwa cikabilila, ukwabamo ukutemwa na Bena Kristu abasumina banensu. Pali fyonse, ukunakila kwesu ukwa bukapepa kukafumamo ukwampana kusuma na Yehova, uwakwata amaka ya kuteka ayapulamo.
MONA NGA NAWISHIBA
Ni shani fintu Yehova abomfya amaka yakwe?
“Bakateka abacilamo” ni bani, kabili ni mu nshila nshi tutwalilila ukubanakila?
Cishingamo nshi ico icishinte ca bumutwe cibika pa cilundwa cimo na cimo ica lupwa?
Ni shani fintu twingalangisha ukunakila mu cilonganino ca Bwina Kristu?
[Akabokoshi pe bula 134]
BABA ABANAKILA, TABABA ABAPINUNA
Ukupitila mu mulimo wabo uwa kushimikila kwa pa cintubwingi, Inte sha kwa Yehova balondolola ukuti umutundu wa muntu ulingile ukusubila mu Bufumu bwa kwa Lesa bweka ukuti e bukaleta umutende wa cine no mutelelwe. Lelo aba bakabilisha ba Bufumu bwa kwa Lesa abapimpa tabaiminina nangu panono pa kupinuna ubuteko bwa calo bekalamo. Mu kupusanako, Inte baba pa kati ka bantu ba mucinshi kabili abekashi bomfwile funde. Umulashi mu calo cimo ica mu Africa asosele ati, “Nga ca kuti amabumba ya mipepele yonse yali nge Nte sha kwa Yehova, te kuti kube ukwipayana, ukwiba kwa kutoba amayanda, ubuulungani, abafungwa na mabomba ya atomiki. Te kuti tulekoma ifiibi lyonse.”
Pa kwishibe ci, abalashi mu fyalo ifingi balisuminisha umulimo wa kushimikila uwa Nte ukutwalilila ukwabula ukucilima. Mu fyalo fimbi, ifibindo fyalifumishiwapo lintu bakateka baishilekutuluka ukuti ukusonga kwa Nte sha kwa Yehova kusuma. Cili fye kwati fintu umutumwa Paulo alembele pa lwa kumfwila bakateka abacilamo ati: “Cite cisuma, e lyo ukaba no kutashiwa kuli wene.”—Abena Roma 13:1, 3.