Ukutemwa (Agape)—Cintu Kushaba na Cintu Kwaba
“Ku . . . citemwishi cenu ca ba bwananyina lundeniko kutemwa.”—2 PETRO 1:5, 7, NW.
1. (a) Ni ku mibele nshi Baibolo ilanga ukuba iyasumbukisha? (b) Mashiwi nshi yane aya ciGreek ayo ilingi line yapilibulwa “ukutemwa,” kabili ni lili kwi ilyaloshiwako pali 1 Yohane 4:8?
NGA ca kuti kwalibako imibele imo nelyo ubulumba iyo Icebo ca kwa Lesa, Baibolo, cisumbula, kutemwa. Mu ciGreek, ululimi lwa kutendekelako ulwa Malembo ya Bwina Kristu, mwalibamo amashiwi yane ayo ilingi line yapilibulwa “ukutemwa.” Ukutemwa uko tuli abayangwako nomba te kulya ukwa eʹros (ishiwi ilishisangwa mu Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek), ukwashimpwa pa kucebusha kwa bwamba; kabili te kulya ukwa stor·geʹ, ukuyumfwa kwashimpwa pa kwampana kwa ku mulopa; kabili te kulya ukwa phi·liʹa, ukutemwa kwa bucibusa ukwa cikabilila, ukwashimpwa pa mucinshi wa kuli umo no munankwe, ukwalangulwikwepo mu cipande citangilileko. Ukucila, kwaba kwa a·gaʹpe—ukutemwa ukwashimpwa pa cishinte, ukwingasoswa ukuba ukwapalana no kubulwa akaso, ukutemwa uko umutumwa Yohane alosesheko lintu atile: “Lesa kutemwa.”—1 Yohane 4:8.
2. Cinshi casoswa bwino pa lwa kutemwa (a·gaʹpe)?
2 Ukukuma kuli uku kutemwa (a·gaʹpe), Profesa William Barclay muli New Testament Words wakwe atila: “Agapē ibomba no muntontonkanya: te nkuntu fye iimako ukwabulo kwenekelwa mu mitima yesu [nga fintu cingaba kuli phi·liʹa]; cishinte ico mu kubamo kwishiba twikalilako. Agapē ibomba ukucilisha no kufwaya. Kwaba kucimfya, ukwaansha, no kupwishishisha. Takuli uuli onse mu cifyalilwa atalile atemwapo abalwani bakwe. Ukutemwa abalwani ba umo kucimfya kwa kukongama kwesu ukwa cifyalilwa ne nkuntu. Uyu agapē . . . na kuba aba maka ya kutemwa icishitemwikwa, ukutemwa abantu abo tushatemwa.”
3. Kukomailapo nshi kuntu Yesu Kristu na Paulo babikile pa kutemwa?
3 Ee, pa kati ka fintu ifilekanya ukupepa kwasanguluka ukwa kwa Yehova Lesa ukufuma ku misango yonse imbi iya kupepa kwaba kukomailapo kwa kuko pali uyu musango wa kutemwa. Yesu Kristu mu kulungika alondolwele amafunde yacilishapo bukulu yabili ukuti: “Ilya ntanshi ni ili: . . . uletemwa [Yehova, NW] Lesa obe ku mutima obe onse, na ku mweo obe onse, na ku mano yobe yonse, na ku maka yobe yonse. Ilyakonkapo ni ili: Uletemwo mubiyo nga we mwine. Ifunde limbi ilyacisha aya takuli.” (Marko 12:29-31) Umutumwa Paulo abiikile ukukomailapo kumo kwine pa kutemwa mu cipandwa 13 ica 1 Abena Korinti. Pa numa ya kwebekesha ukuti ukutemwa kwali e mibele ikalamba iishingafumishiwapo, asondwelele pa kusoso kuti: “Awe nomba kwashala ukutetekela, ukucetekela, ukutemwa, ifi fitatu; lelo icacilapo pali ifi fyonse kutemwa.” (1 Abena Korinti 13:13) Yesu mu kulungika asosele ukuti ukutemwa kukaba e ca kwishibikilwako ica bakonshi bakwe.—Yohane 13:35.
Ifintu Ifyo Ukutemwa Kushaba
4. Ni mbali shabipa shinga kabili ni mbali shawama shinga isha kutemwa shintu Paulo alumbula pali 1 Abena Korinti 13:4-8?
4 Icishinka nacimikwa ica kuti calicilapo kwanguka ukulanda ico ukutemwa kushaba ukucila ico kwaba. Mwalibamo icine muli ico, pantu umutumwa Paulo mu cipandwa cakwe pa kutemwa, 1 Abena Korinti 13, mu fikomo 4 ukufika ku 8, alumbula ifintu pabula ifyo ukutemwa kushaba ne fintu cinelubali ifyo ukutemwa kwaba.
5. Ni shani fintu “akalumwa” kalondololwa, kabili ni shani fintu kabomfiwa mu nshila yawama mu Malembo?
5 Icintu ca kubalilapo Paulo atila ukutemwa kushaba ca kuti “takwikatwa kalumwa.” Ici cifwaya ukulondololako panono pa mulandu wa kuti kwalibako imbali shawama ne shabipa isha kalumwa. Dikishonari imo ilondolola “akalumwa” pamo nga “ukukanasuminisha ukucimfyanya” kabili nga “ukufwaya ukuipeelesha kwapaatulwa.” Muli fyo, Mose alondolwele pa Ukufuma 34:14 ukuti: “Wikashinshimuna mulungu umbi: pantu Yehova uo ishina lyakwe ni Kalumwa, ni Lesa wa kalumwa.” Pa Ukufuma 20:5, Yehova atila: “Ne Yehova Lesa obe ndi Lesa [uufwaisha ukuipeelesha kwapaatulwa, NW].” Mu nshila yapalako, umutumwa Paulo alembele ukuti: “Imufubilo bufuba bwa bulesa.”—2 Abena Korinti 11:2.
6. Fya kumwenako nshi ifya mu Malembo ifilanga umulandu ukutemwa kushabela na kalumwa?
6 Nangu cibe fyo, mu cinkumbawile, “akalumwa” kalikwata ubupilibulo bwalundwapo ubwabipa, uwaba e mulandu katantikilwa pa mutande wa milimo ya bumubili pali Abena Galatia 5:20. Ee, akalumwa ka musango yo ka kaso kabili katandanya ulupato, kabili ulupato lwalipusana no kutemwa. Akalumwa kalengele Kaini ukupata Abele ukufika ku cipimo ca kumwipaya, kabili kalengele bamunyina citika ikumi aba kwa Yosefe ukumupata ukufika ku cipimo ca kufwayo kumulofya. Ukutemwa kwabulamo akalumwa takukumbwa ifipe fya bambi nelyo amashuko, nga fintu Imfumu Ahabu mu kalumwa akumbilwe ibala lya myangashi ilya kwa Nabote.—1 Ishamfumu 21:1-19.
7. (a) Ca kucitika nshi cilanga ukuti Yehova tasekelela mu mataki? (b) Mulandu nshi ukutemwa kushicitila mataki nelyo ukubomba mu kubulwo kutontonkanya?
7 Paulo mu kukonkapo atwebo kuti ukutemwa “takucita mataki.” Amataki yalangisha ukubulisha kwa kutemwa, pantu yalenga umo ukuibika mu cifulo ca pa muulu wa bambi. Yehova tatemunwa na aba mataki, nga fintu cingamonwa ukufuma ku nshila acefeshemo Imfumu Nebukadnesari lintu yacitile amataki. (Daniele 4:30-35) Ukucita amataki ilingi line kucitwa ukwabulo kutontonkanya pa mulandu wa kuba uwatemunwa mu kucishamo no kupwishishisha kwa umo nelyo ifikwatwa. Bamo kuti pambi bakongamina ku kuitakisha pa lwa kutunguluka kwabo mu butumikishi bwa Bwina Kristu. Bambi bapala eluda uwali fye no kutumina ifibusa fyakwe lamya ku kubeba ulwa kushita kwakwe motoka mupya uwaleshitishiwa pali $50,000. Ico conse kukanakwata ukutemwa pantu cilangisha uwa mataki ngo wapulamo pali bakakutika bakwe.
8. (a) Mibele nshi iya mutima iya kwa Yehova ukulola kuli abo abatuumikwa? (b) Mulandu nshi ukutemwa kushicitila muli iyo nshila?
8 Lyene twaebwa ukuti ukutemwa “takutuumikwa.” Umo uwatuumikwa, nelyo uwa miiya, mu kubulwo kutemwa aisumbula umwine pa muulu wa bambi. Imibele ya mutima iya musango yo tayabamo amano pantu “Lesa acincintila aba miiya; lelo ku bapetama apeelo kusenamina.” (Yakobo 4:6) Ukutemwa kubomba mu nshila yapusanininako fye; kulanguluka bambi ukuba abacilamo. Paulo alembele pa Abena Filipi 2:2, 3 ukuti: “Fishenipo ukusekelela kwandi ukwa kuti mube abaitabana, ababa no kutemwa kumo, aba mutima umo, abatontonkanya cimo. Mwicita cintu mu kuisakamana nangu ni ku matutumuko, lelo mu kupetama mutunge abanenu ukuba abacila imwe bene.” Imibele ya mutima iya musango yo ilenga bambi ukuyumfwa abayangukililwa, ilintu umuntu wa miiya pa mulandu wa matutumuko alenga bambi ukuyumfwa abashayangukililwa.
9. Mulandu nshi ukutemwa kushicitila icishiyene?
9 Paulo mu kulundapo asoso kuti ukutemwa “takucita cishiyene.” Dikishonari yalondolola “icishiyene” pamo nga “icabipisha mu kumoneka nelyo icishawama ku misango nelyo ku mibele.” Umo uucite cishiyene (mu kubulwo kutemwa) alasuula ukuyumfwa kwa bambi. Amabupilibulo ya Baibolo ayengi yapilibula iciGreek nga “uwatalama.” Umuntu wa musango yo alasuusha icilangulukwa nge calinga kabili icaba mu mibele isuma. Mu cine cine, ukulangulukilako kwabamo kutemwa ukwa kuli bambi kukapilibula ukusengauka ifintu fyonse ifyabamo ukutalama nelyo ifishiyene, ifintu ifikalifya kabili ifyo pambi fingatulumusha no kutulumusha.
Ifintu Fimbi Ifyo Ukutemwa Kushaba
10. Ni mu nshila nshi umo ukutemwa kushiifwaila ifya kuko?
10 Mu kukonkapo twaebwa ukuti ukutemwa “takuifwaila ifya kuko,” uko e kuti, lintu kwabako ukusalapo kwa mabuseko ya pa lwesu na ayo aya bambi. Umutumwa alondolola kumbi ukuti: “Takwaba nangu umo uwapato mubili wakwe; lelo alaulela no kuuteesa.” (Abena Efese 5:29) Lintu, nangu cibe fyo, amabuseko yesu yapinkana na mabuseko ya umbi kabili takuli ifishinte fimbi ifya Baibolo ifibimbilwemo, tulingile ukucita nge fyacitile Abrahamu na Lote, mu kubamo kutemwa lekeni umuntu umbi asalepo.—Ukutendeka 13:8-11.
11. Cinshi cipilibula ukuti ukutemwa takufiishiwa ku mutima?
11 Ukutemwa na kabili takukalifiwa mu kwangufyanya. E co Paulo atwebo kuti ukutemwa “takufiishiwa ku mutima.” Takwaba kwa cinse. Kubelesha ukuilama. Ukucilisha abaupana balingile ukusenda mu kusakamanishisha uku kukonkomesha pa kuibaka ku kusansula amashiwi yabo mu kubulwo kutekanya nelyo ukotokela umo no munankwe. Kwalibako imibele lintu ciba icayanguka ukukalifiwa, uuli e mulandu Paulo ayumfwile ukukabila kwa kufunda Timote ukuti: “Umubomfi wa kwa Shikulu tafwile ukucito lubuli; lelo afwile ukuba uwa congwe kuli bonse, uwakampuko kusambilisha, uushipikisha.”—ee, takalifiwa—“afunde ifibambe mu kufuuka.”—2 Timote 2:24, 25.
12. (a) Ni mu nshila nshi umo ukutemwa takusungilila cikonko? (b) Mulandu nshi cishabela ica mano ukusungilila icikonko?
12 Ukutwalilila ne fintu ifyo ukutemwa kushaba, Paulo afunda ukuti: “Ukutemwa . . . takusungilila icikonko.” (NW) Ico tacilepilibula ukuti ukutemwa takumfwa cikonko. Yesu alangile fintu tuli no kubomba ne milandu lintu twabifiwa icabipisha. (Mateo 18:15-17) Lelo ukutemwa takutusuminisha ukutwalilila ukuba abafiitwa, ukutekelesha icikonko. Ukukanasungilila icikonko kupilibula ukuba uweleela no kulaba pa lwa cene lintu fye umulandu wabombwapo mu nshila ya mu Malembo. Ee, wilailungulusha we mwine nelyo ukuilenga we mwine uwa bulanda pa kulabwelelabwelela pa calubana, ukusungilila icikonko!
13. Cinshi cipilibula ukukanasekelela pa cishilungeme, kabili mulandu nshi ukutemwa kushicitile co?
13 Mu kulundapo, twaebwa ukuti ukutemwa “takusekelela pa cishilungeme.” Icalo cisekelela pa cishilungeme, nga fintu cingamonwa ku kutemwikwa kwa fitabo fya lukaakala ne fikope filangisha ubwamba, amafilimu, na maprogramu ya pa TV. Ukusekelela konse ukwa musango yo kwa kaso, ukukanasakamana ifishinte fyalungama ifya kwa Lesa nelyo ubusuma bwa bambi. Ukusekelela konse ukwa musango yo ukwa kaso kwaba kubyala ku mubili kabili mu nshita yalinga kukalobolola ukubola ukufuma ku mubili.—Abena Galatia 6:8.
14. Mulandu nshi cingasoselwa mu kubamo kucetekela ukuti ukutemwa takupwa?
14 Nomba icintu ca kulekelesha ico ukutemwa kushicita ni ci: “Ukutemwa takupwa.” (NW) Pa kati ka fintu fimbi, ukutemwa takupwa nelyo ukufilwa pa mulandu wa kuti Lesa kutemwa, kabili aba ni “Mfumu ya muyayaya.” (1 Timote 1:17) Pa Abena Roma 8:38, 39, twalyebekeshiwa ukuti ukutemwa kwa kwa Yehova kuli ifwe takwakapwe: “Ndesuubila, ndeti, nangu ni mfwa, nangu mweo, nangu ni bamalaika nangu ni bamulopwe, nangu fintu ifyabapo nangu fintu ifikesabako, nangu fya maka, nangu kusansama nangu kushika, nangu icibumbwa cimbi, te kuti cibe na maka ya kutupaatululako ku kutemwa kwa kwa Lesa ukwa muli Kristu Yesu Shikulwifwe.” Na kabili, ukutemwa takupwa ni mu kuti takusangwa ukwabulila. Ukutemwa kulalinga ku kashita akali konse, ku kusonsomba ukuli konse.
Ifintu Ifyo Ukutemwa Kwaba
15. Mulandu nshi Paulo atantikila ukushishimisha ukwa kubalilapo pa kati ka mbali shawama isha kutemwa?
15 Ukwisa nomba ku lubali lwawama, ifintu ifyo ukutemwa kwaba, Paulo atendeko kuti: “Ukutemwa kulashishimisha.” (NW) Calisoswa ukuti te kuti kubeko icintu ca musango yo pamo nga ukubishanya kwa Bwina Kristu ukwabulo kushishimisha, uko e kuti, ukwabula ukushipikishanya mu kutekanya. Ico cili ifyo pa mulandu wa kuti ifwe bonse tatwapwililika, kabili ukukanapwililika kwesu no kupelebela kwesu kwesha bambi. Te ca kupapa umutumwa Paulo atantikila ulu lubali mu kubalilapo ukukuma ku cintu ukutemwa kwaba!
16. Ni mu nshila nshi umo ifilundwa fya lupwa bengalangilamo icikuuku kuli umo no munankwe?
16 Paulo alondolola ukuti ukutemwa na kabili “kwa cikuuku.” (NW) Uko e kuti, ukutemwa kwa kwaafwa, kulapelulula, ukulangulukilako bambi. Icikuuku ciilangisha icine mu fintu ifikalamba ne finono. Umwina Samaria wa bwina mupalamano mu cine cine alelangisha icikuuku ku mwaume watambalikwe pa nshila ku fipondo. (Luka 10:30-37) Ukutemwa kucankilwa mu kusosa ukuti “mukwai.” Ukusoso kuti, “Mpeniko mukate” likambisho. Ukulundako “mukwai” kuli ico kucilenga ukuba ukulomba. Abalume balaba aba cikuuku ku bakashi babo lintu baumfwila ukufunda kwa pali 1 Petro 3:7 ukwa kuti: “Mwe balume, ikaleni ifyo fine na bakashi benu umwabelo kwishiba, nga ku cipe icishakosesha; mubapeele umucinshi, pa kuti muli bamo mu bupyani mu kusenaminwa kwa mweo, ku kuleka amapepo yenu yepelela.” Abakashi balaba aba cikuuku ku balume babo lintu babalanga “akatiina.” (Abena Efese 5:33) Bashibo balaba aba cikuuku ku bana babo lintu bakonka ukufunda pa Abena Efese 6:4 ukwa kuti: “Mwe bashibo, mwilenga abana benu ukufulwa; lelo mubalele mu kufunda no kukonkomesha kwa kwa [Yehova, NW].”
17. Ni nshila nshi shibili umo ukutemwa kusekelela pamo ne cine?
17 Ukutemwa takusekelela pa cishilungeme lelo “kusekelela pamo ne cine.” Ukutemwa ne cine fyendela capamo—Lesa kutemwa, kabili pa nshita imo ine, ni “Lesa wa [cine, NW].” (Ilumbo 31:5) Ukutemwa kulasekelela pa kumona icine cacimfya kabili casansalika ubufi; ici lubali caba e mulandu ukwingilishiwako kukalamba kulecitikila mu mpendwa ya bakapepa ba kwa Yehova ilelo. Nangu cibe fyo, apantu icine cacilanishiwa ne cishalungama, itontonkanyo kuti na kabili lyaba lya kuti ukutemwa kusekelela pamo no bulungami. Ukutemwa kulasekelela pa kucimfya kwa bulungami, pamo nga fintu bakapepa ba kwa Yehova bakambishiwa ukucita pa kuwa kwa kwa Babiloni Mukalamba.—Ukusokolola 18:20.
18. Ni mu mano nshi umo ukutemwa kushishima kuli fyonse?
18 Paulo na kabili atwebo kuti ukutemwa “kushishima kuli fyonse.” (NW) Nga fintu Kingdom Interlinear ilangilila, itontonkanyo lya kuti ukutemwa kulafimba pali fyonse. Takusosela munyina “ububi,” nga fintu ababifi bakongamina ku kucita. (Ilumbo 50:20; Amapinda 10:12; 17:9) Ee, itontonkanyo pano limo line ne lya pali 1 Petro 4:8 apatila: “Ukutemwa kufimba pa membu ishingi.” Kwena, bucishinka bukatalusha umo kufuma ku kufimba pa membu shabipisha kuli Yehova na ku cilonganino ca Bwina Kristu.
19. Ni mu nshila nshi ukutemwa kutetekela fyonse?
19 Ukutemwa “kutetekela fyonse.” Ukutemwa kwalishininkishiwa, takwapusanako. Ici tacipilibula ukuti ukutemwa kulatumpikwa mu kwanguka. Takwaba ukwayanguka ku kutetekela inumbwilo sha kucincimusha. Lelo pa kuti umo akwate icitetekelo muli Lesa, umo afwile ukukwata ukufwaya kwa kutetekela. E co ukutemwa te kwa mintelengu, ukwacishamo kulengulula. Takucincintila ukutetekela nge ficita mukanalesa, uyo mu kukanateluka alondolola ukuti takwaba Lesa, kabili takwaba ngo uushasumina muli Lesa, uyo mu kukanateluka atungo ukuti tacingacitikako fye ukwishiba uko twafumine, umulandu twabela pano, na cintu inshita ya ku ntanshi ikaba. Icebo ca kwa Lesa citupeela ukwebekesha ukukuma kuli ifi ifintu fyonse. Ukutemwa na kabili kwaliba ukwaiteyanya ukutetekela pa mulandu wa kuti kulacetekela, te kucishamo kutunganya.
20. Ni shani fintu ukutemwa kwalundanishiwa kwi subilo?
20 Umutumwa Paulo atwebekesha mu kulundapo kuti ukutemwa “kusubila fyonse.” (NW) Apantu ukutemwa kwalishininkishiwa, te kupusanako, kwalikwata isubilo lyakosa muli conse icalaiwa mu Cebo ca kwa Lesa. Twaebwa ukuti: ‘Uulelima afwile ukulima , no ulekululula afwile ukukululula alesubila ukukumako.’ (1 Abena Korinti 9:10, NW) Pamo fye nga fintu ukutemwa kucetekela, e fyo na kabili kusubila, lyonse ukusubila ifyawamisha.
21. Kwebekesha kwa mu Malembo nshi kwabako ukwa kuti ukutemwa kulashipikisha?
21 Mu kupelako, twaebekeshiwa ukuti ukutemwa “kushipikisha fyonse.” (NW) Kwaliba na maka ya kucite fyo pa mulandu wa co umutumwa Paulo atweba pali 1 Abena Korinti 10:13 ukuti: “Ica kwesha tacamusanga kano ica buntuuntu fye; lelo wa cishinka Lesa, uushakamuleke ukweshiwa ukucila muli ico mwinganasha; lelo pamo ne ca kwesha akacita na pa kufuminamo, ukuti mube na maka ya kucishipikishako.” Ukutemwa kukatulenga ukulolesha ku fya kumwenako fyafulisha mu Malembo ifya babomfi ba kwa Lesa abashipikisha, muli abo uwapulishamo ni Yesu Kristu, nga fintu tucinkulwako pa AbaHebere 12:2, 3.
22. Nga bana ba kwa Lesa, mibele nshi iyasumbukisha iyo tufwile lyonse ukuba abayangwako ukulangisha?
22 Mu cine cine, ukutemwa (a·gaʹpe) e mibele yasumbukisha iyo ifwe pamo nga Abena Kristu, Inte sha kwa Yehova, tukabila ukulundulula, ponse pabili ukukuma ku cintu kushaba na ku cintu kwaba. Nga bana ba kwa Lesa, shi lyonse natwangwe ulwa kulangisha ici cisabo ca mupashi wa kwa Lesa. Ukucita ifyo kwaba kupala lesa, pantu, ibukisheni, “Lesa kutemwa.”
Bushe Uleibukisha?
◻ Ni shani fintu Yesu Kristu na Paulo balanga ukupulamo kwa kutemwa?
◻ Ni mu mano nshi umo ukutemwa kushicitila kalumwa?
◻ Ni shani fintu ukutemwa “kushishima kuli fyonse”?
◻ Mulandu nshi cingasoselwa ukuti ukutemwa takufilwa?
◻ Ni mu nshila nshi shibili umo ukutemwa kusekelela pamo ne cine?
[Akabokoshi pe bula 21]
UKUTEMWA (AGAPE)
Cintu Kushaba Cintu Kwaba
1. Takucita kalumwa 1. Kulashishimisha
2. Takucita mataki 2. Kwa cikuuku
3. Takutuumikwa 3. Kusekelela pamo ne cine
4. Takubomba pa cishiyene 4. Kushishima kuli fyonse
5. Takuifwaila ifya kuko 5. Kutetekela fyonse
6. Takufiishiwa ku mutima 6. Kusubila fyonse
7. Takusungilila icikonko 7. Kushipikisha fyonse
8. Takusekelela pa cishilungeme
9. Takupwa
[Ifikope pe bula 18]
Yehova acefeshe Nebukadnesari pa kucita amataki