Beni Abayalulwa mu Muntontonkanya Kabili Ababuutushiwa mu Mutima
“E ico ndesosa no kushimikila muli Shikulu, nati, mwilaenda ifyo Abena fyalo benda.”—ABENA EFESE 4:17.
1. Cinshi cintu imintontonkanya yesu ne mitima fitucitila?
UMUNTONTONKANYA no mutima e fibili ifya maka yacilapo ukusungusha ayakwata bantunse. Nangu cingati imibombele ya fiko yaba iminshipendwa, fyene ifine fine fyaliba ifyaibela ku muntu umo umo. Ubuntu bwesu, imilandile, imyendele, inkuntu, ne fyakatamikwa fyonse filambukilwa mu kushika ku nshila iyo imintontonkanya yesu ne mitima fibombelamo.
2, 3. (a) Ni shani fintu Baibolo ibomfya inumbwilo “umutima” na “umuntontonkanya”? (b) Mulandu nshi tufwile ukubela abayangwako pa lwa fyonse fibili umutima no muntontonkanya?
2 Muli Baibolo, “umutima” mu cinkumbawile ulosha ku kukunta, inkuntu, no kuyumfwa kwa lwa nkati, kabili “umuntontonkanya” ku maka ya kulingulula na ya kutontonkanya. Nalyo line, te lyonse fyendela pamo. Ku ca kumwenako, Mose acincishe abena Israele ukuti: “Mucibike na ku mitima yenu [utulembo twa pe samba, NW, “mucibike na mu muntontonkanya wenu”], ukuti Yehova e Lesa.” (Amalango 4:39) Kuli bakalemba abalemupangila, Yesu asosele ukuti: “Cinshi muletontonkanishe fya bubifi mu mitima yenu?”—Mateo 9:4; Marko 2:6, 7.
3 Ici cilangililo kuti umuntontonkanya no mutima fyalyampana mu kupalamisha. Filabombela pamo, limo limo ukukoshanya ku kubomba pamo nge bumba lyaikatana, lelo ilingi line ukulwishanya mu kushombokela ukuteka. (Mateo 22:37; linganyeniko Abena Roma 7:23.) Pali uyu mulandu, ku kunonka ububile bwa kwa Yehova, tatufwile fye ukuba abashininkisha ulwa mibele ya mintontonkanya yesu ne mitima lelo tufwile na kabili ukufikansha ku kubombela capamo mu kumfwana, ukuselela ku ntunga imo ine. Tufwile ukuba abayalulwa mu muntontonkanya kabili ababuutushiwa mu mutima.—Ilumbo 119:34; Amapinda 3:1.
“Ifyo Abena Fyalo Benda”
4. Ni shani fintu Satana asonga imintontonkanya ya bantu ne mitima, kabili cinshi caba ica kufumamo?
4 Satana ni ncenjeshi ya kufutika no kubeleleka. Alishiba ukuti pa kulama abantu, afwile ukutonta pa mintontonkanya yabo ne mitima. Ukutula pa kutendeka pene ape lyashi lya kale ilya buntunse, alibomfya ifibombelo ifyalekanalekana ku kufika kuli ubo buyo. Nge ca kufumamo, “pano isonde ponse palaala mu maka ya Mubifi.” (1 Yohane 5:19) Na kuba, Satana alisonga mu kutunguluka nga nshi imitima ne mintontonkanya ya bantu ba mu calo ica kuti Baibolo ilondolola bene nge “nkulo iyapondama kabili iyapuuluka.” (Abena Filipi 2:15) Umutumwa Paulo mu kulengama alondolola imibele ya mutima no muntontonkanya iya ilya nkulo yapondama kabili iyapuuluka, kabili amashiwi yakwe yabomba ngo kusoka kuli bonse aba ifwe ilelo. Ku ca kumwenako, twapaapaata belenga Abena Efese 4:17-19, no kulinganya lyene ku mashiwi ya kwa Paulo pa Abena Roma 1:21-24.
5. Mulandu nshi Paulo alembele ukufunda kwakosa ku bena Efese?
5 Kuti twatesekesha umulandu Paulo alembele amashiwi yakosa umusango yo ku Bena Kristu mu Efese lintu twaibukisha ukuti umusumba wali uwalumbuka bubi bubi ku kubotelela kwa uko ukwa mibele isuma no kupepo tulubi ukwa cisenshi. Nangu cingati abaGreek balikwete aba mano babo abalumbuka na ba mano ya buntunse, cimoneko kuti amasomo ya ciGreek yapeele abantu abengi icipimo cakulilako ica bubifi, kabili intambi shabo shabalengele ukuba abalopololwa ukucilapo mu bubifi bwabo. Paulo aali uwayangwako mu kushika pa lwa Bena Kristu banankwe abaleikala mu mibele ya musango yo. Alishibe ukuti abengi aba bene baali kale abena fyalo kabili ‘baendele umwabelo bwikashi bwa calo cino.’ Lelo nomba balipokelele icine. Imintontonkanya yabo yalyalwilwe, kabili imitima yabo yalibuutushiwe. Pa muulu wa fyonse fimbi, Paulo afwaile bene ‘ukwenda umwawaminwo bwite.’—Abena Efese 2:2; 4:1.
6. Mulandu nshi tulingile ukubela abasekelela mu mashiwi ya kwa Paulo?
6 Imibele ili iyapalako ilelo. Na ifwe bene twikala mu calo ica fyakatamikwa ifyapaasuka, icabula imibele isuma, kabili ica fibelesho fya butotelo bwa bufi. Abengi pa kati kesu inshita imo baikele umwabele micitile ya fintu iya cino calo. Bambi aba ifwe tushenkana na ba ku calo umo shacela. Bamo bekala mu finshingwa-ŋanda umo umupashi wa ku calo waanana. Cili, kanshi, ice pamfya ukuti tumfwikishe ubupilibulo bwa mashiwi ya kwa Paulo no kunonkelamo ukufuma ku kufunda kwakwe.
Imintontonkanya ya Buwelewele Kabili Iyayalulwe Mfifi
7. Cinshi cintu Paulo apilibwile ku numbwilo ya kuti “ubuwelewele bwa mintontonkanya yabo”?
7 Ku kupeela ukwafwilisha kwakosa ku kukonkomesha kwakwe ukwa kuti Abena Kristu ‘tabenda ifyo Abena fyalo benda,’ Paulo intanshi alumbwile “ubuwelewele bwa [mintontonkanya, NW] yabo.” (Abena Efese 4:17) Cinshi cintu ico cipilibula? Ishiwi ilyapilibulwa “ubuwelewele,” ukulingana na The Anchor Bible, “litubulula ukubulwamo akantu, bucafye, ubupumbu, ukubulwe mifwaile, no kufulunganishiwa.” Muli ifyo, Paulo alelondolola ukuti ululumbi no bukata ifya calo ca baGreek na bena Roma nakalimo fyalemoneka ifya kwebekesha lelo ukusupila fyene cali mu cituntulu icabulamo akantu, ubupumbu, kabili icabule mifwaile. Abo batinamine ululumbi no bukata mu kupelako tabaali na kukwata nangu cimo lelo ukufulunganishiwa no kulengwe nsoni. Icishinte cimo cine caba ica cine ulwa calo ilelo.
8. Ni mu nshila nshi amatukuto ya calo yabela ubuwelewele?
8 Icalo calikwata indamu sha ciko na basambashi kuli abo abantu baloleshako ku fyasuko ku fipusho fyashika ifya musango yo pamo nge ntulo ne mifwaile ya bumi ne mpela ya mutundu wa muntu. Lelo kushilimuka nshi no butungulushi batambika? Bumukanalesa, ukukanasumina muli Lesa, ukusanguka, ne longo lya mfundo ne fifundisho fimbi ifya kupelenganya kabili ifipinkana ifyo ifishaba ifibuutusha ukucila ukusefya kwa butotelo no kutiine mipashi kwa nshita shapita. Ifya kusupila ifingi ifya ku calo na fyo fine fimoneka ukutambika icipimo ca kwikusha no kukumanina. Abantu balanda pa lwa kutunguluka no kufikapo muli sayansi, ifya kulengalenga, inyimbo, ifyangalo, amapolitiki, na fimbipo. Balabekelwa mu tushita twabo utwa mu lupita utwa bukata. Nangu ni fyo, ifyalembwa fya lyashi lya kale ne fitabo fya fyalembwa ifya lelo fyaisulamo impalume shalabwa. Conse ci te cimbi lelo ukubulwamo akantu, ukufuufuuta, bucafye, ubupumbu, ukubulwe mifwaile, no kufulunganishiwa.
9. Fikonkelelo nshi ifya buwelewele ifyo abengi balukilako?
9 Pa kwishiba ubuwelewele bwa matukuto ya musango yo, abengi balukila ku fikonkelelo fya kutemwe fimoneka—ukulonganika indalama no kukwata ifintu ifyo indalama shingashita—no kupanga ifi fikonkelelo ubuyo bwabo mu bumi. Baliba abashininwa ukuti insansa shisa ukufuma ku cuma, ifikwatwa, no kufwaya umusamwe. Tababikako fye imintontonkanya yabo kuli fyene lelo baliba abaitemenwa ukuipusula fyonse—ubutuntulu bwa bumi, ulupwa, nelyo fye kampingu. Cinshi caba ica kufumamo? Mu cifulo ca kwikushiwa, ‘baliilasamo abene amalangulusha ayengi.’ (1 Timote 6:10) Te ca kupapa ukuti Paulo acincishe Abena Kristu banankwe ukuleka ukwenda nge fyo abena fyalo benda pa mulandu wa buwelewele bwa nshila shabo isha mitontonkanishishe.
10. Ni shani fintu abantu baba “mu mfifi lwa mu muntontonkanya”?
10 Ku kulangisha ukuti icalo tacakwata icili conse icawaminwa ukukumbwa nelyo ukupashanishiwa, Paulo mu kukonkapo asosele ukuti “baba mu mfifi lwa mu muntontonkanya.” (Abena Efese 4:18, NW) Kwena, icalo calikwata abantu aba mucetekanya kabili aba mano mupepi na mwi bala ilili lyonse ilya matukuto. Nalyo line, Paulo asosele ukuti baba mu mfifi lwa mu muntontonkanya. Mulandu nshi? Amashiwi yakwe tayaba pa lwa kulamuka kwa mu muntontonkanya nelyo amaka. Ishiwi “umuntontonkanya” na kabili kuti lyalosha ku cifulo ca pa kati ica kwiluka kwa buntunse, icifulo ca kumfwikisha, umuntu wa mu kati. Baba mu mfifi pa mulandu wa kuti tabakwata ulubuuto lutungulula nelyo amano ya kwishiba uko baleya mu matukuto yabo. Ici kuti camonwa mu mano yabo ayapelengana aya calungama ne calubana. Abantu kuti batontonkanya ukuti ukukongama kwa lelo ukwa kukaanapingula, ukwa kusumina icili conse kwaba ukwabuutushiwa, lelo mu cituntulu mibele yaba mu mfifi, ukulingana na Paulo. Lwa ku mupashi, balepampanta mu mfifi yatoola.—Yobo 12:25; 17:12; Esaya 5:20; 59:6-10; 60:2; linganyeniko Abena Efese 1:17, 18.
11. Cinshi calenga imfifi ya mu muntontonkanya mu calo?
11 Mulandu nshi cabela ukuti abantu kuti baba aba mucetekanya, nelyo fye abalamukisha, mu fintu ifingi nga nshi kabili nalyo line ukuba mu mfifi ya ku mupashi? Pali 2 Abena Korinti 4:4, Paulo alitupeele icasuko ukuti: “Umulungu wa nshita ino wapofwishe [imintontonkanya, NW] ya bashitetekela, ku kulesho kuca kuli bene ulubuuto lwa mbila nsuma ya bukata bwa kwa Kristu, uuli cipasho ca kwa Lesa.” Mwandi lipaalo lyaumo mutengo caba ukuti abo abafukatila imbila nsuma ya bukata balyalulwa mu muntontonkanya kabili balibuutushiwa mu mutima!
Imitima ya Kukanaishiba Kabili Iishikuntukilwa
12. Ni mu nshila nshi icalo ‘canunuka ku [bumi bwa, NW] kwa Lesa’?
12 Ku kutwaafwa ukumona mu kulundapo umulandu tufwile ukubela abayalulwa mu muntontonkanya kabili ababuutushiwa mu mutima, Paulo alungatike ukusakamana kwesu ku cishinka ca kuti inshila sha calo shaba ‘ishanunuka ku [bumi bwa, NW] kwa Lesa.’ (Abena Efese 4:18) Te mu kuti abantu tabasumina muli Lesa nomba nelyo ukuti balisanguka ababulwa Lesa umupwilapo. Umo kalemba wa mikululo mu nyunshipepala acibikile muli iyi nshila ukuti: “Mu cifulo ca kubulwa Lesa, natupange inumbwilo ipya: abacepamo Lesa. Abantu abacepamo Lesa bafwaya ilumbo pa kusumina mu Mulungu ilintu pa nshita imo ine basungila Wene mu mbokoshi, ukufumya fye Wene pa Mulungu ulucelo kabili ukukanasuminisha Wene ukwambukila imimwene yabo iya bupolitiki iya calo nelyo ubumi bwa pa lwabo mu [nshiku shashala. Bene] ku cipimo cimo balisumina muli Lesa lelo tabatontonkanya ukuti Wene alikwata ifingi ifya kusosa pa lwa sosaite ya muno nshiku.” Paulo acibikile muli iyi nshila muli kalata wakwe ku bena Roma ukuti: “Pa kwishiba Lesa, tabamucindike nga Lesa, nangu kumutootela.” (Abena Roma 1:21) Cila bushiku tulamona abantu abatungulula ubumi mu kukanaba ne tontonkanyo lya kwa Lesa napacepa. Mu kushininkisha, tabamucindika nelyo ukumutootela.
13. Cinshi caba “ubumi bwa kwa Lesa”?
13 Inumbwilo ya kuti “ubumi bwa kwa Lesa” yalikatama nga nshi. Ilangilila mu kulundapo ifyo imfifi ya mu muntontonkanya ne ya ku mupashi ipelenganya amano ya bantu aya fyakatamikwa. Ishiwi lya ciGreek ilyapilibulwa “ubumi” pano te biʹos (ukwafuma amashiwi pamo nga “biology” [ukusambilila ifya bumi], “biography” [ilyashi lya bumi]), ilipilibula inshila ya bumi, nelyo umusango wa bumi. Ukucila, ni zo·eʹ (ukwafuma amashiwi pamo nga “zoo” [icifulo ca kutambilako ifinama], na “zoology” [ukusambilila ifya nama]). Lipilibula “ubumi nge cishinte, ubumi mu mano yapwililila, ubumi nga fintu Lesa abukwata. . . . Umuntu alinunuka ukufuma kuli ubu bumi nge ca kufumamo ca Kuwa,” ukulingana na Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words. Muli ifyo, Paulo aletweba ukuti imfifi ya mu muntontonkanya ne ya ku mupashi tayatungulula fye abantu ba mu calo ku kubola ku mubili lelo na kabili yalibapaatula ukufuma kwi subilo lya bumi bwa muyayaya ubo Lesa atambika. (Abena Galatia 6:8) Mulandu nshi fyo? Paulo atwalilile ukutweba imilandu.
14. Mulandu nshi umo uo icalo canunukila ukufuma ku bumi bwa kwa Lesa?
14 Ica kubalilapo, asosele ukuti cili ni “pa mulandu wa kukanaishiba ukuli muli bene.” (Abena Efese 4:18) Inumbwilo ya kuti “ukuli muli bene” yebekesha ukuti ukukanaishiba te pa mulandu wa kubula ishuko lya mu nshita lelo ku mulandu wa kukaana kwa ku mumbo ukwa kwishiba kwa kwa Lesa. Amabupilibulo yambi aya iyi numbwilo yaba: “ukukaana kwabo ukwa cifumanda ukwa kwishiba Lesa” (The Anchor Bible); “ababulo kwishiba pantu balisala imitima yabo kuli kwene” (Jerusalem Bible). Pa mulandu wa kuti balakaana, nelyo ku mufulo balatamya, ukwishiba kwalungikwa ukwa kwa Lesa, tabakwata icishinte ca kunonkelapo umusango wa bumi ubo Yehova atambika kuli abo ababelesha icitetekelo mu Mwana wakwe, uwasosele ukuti: “Awe uyu e mweo wa muyayaya, ukuti bamwishibe, mwe Lesa wine wine mweka, no yo mwatumine, ni Yesu Kristu.”—Yohane 17:3; 1 Timote 6:19.
15. Cinshi cisangwila ku kununuka kwa ici calo ukufuma ku bumi bwa kwa Lesa?
15 Umulandu na umbi uo icalo mu cinkumbawile canunukila ukufuma ku bumi bwa kwa Lesa, ukulingana na Paulo, uli “buumununu bwa mitima yabo.” (Abena Efese 4:18) “Ubuumununu” pano mu kutendekelako bupilibula ukumika, kwati cafimbwa ku fitusha. Bonse aba ifwe twalishiba ifyo ifitusha fiisako. Inkanda kuti pambi mu kubalilapo yaba iyanakanaka kabili iyumfwa bwangu ubukali, lelo nga ca kuti mu kubwekeshabwekeshapo yasansalikwa ku kutitikisha kumo nelyo ukukwesa, ilakosa no kutikama, ukupanga icitusha. Tayumfwa ubukali na kabili. Mu nshila imo ine, abantu tabafyalwa no mutima uwauma nelyo uwakosa ica kuti mu kuicitikilako baba abashaibukila ukulola kuli Lesa. Lelo pa mulandu wa kuti twikala mu calo kabili twali abasansalikwa ku mupashi wa ciko, tacisende nshita ku mutima ukusanguka uwakosa nelyo uwauma nga ca kuti taulelindwa. E mulandu wine Paulo asokele ukuti: “Cenjeleni . . . ukuti eumikwapo umo wa muli imwe ku longolo lwa lubembu.” (AbaHebere 3:7-13; Ilumbo 95:8-10) Fintu cili ice pamfya, kanshi, ukuti tutwalilile ukuba abayalulwa mu muntontonkanya kabili ababuutushiwa mu mutima!
“Abakunkuma”
16. Cinshi caba ica kufumamo ca mfifi ya ku muntontonkanya iya calo no kununuka ukufuma ku bumi bwa kwa Lesa?
16 Ica kufumamo ca mfifi ya musango yo no kununuka casupawilwa na mashiwi ya kwa Paulo ayalundwapo aya kuti: “Pa kuba abakunkuma baipeela kuli bucilende, ku kubomba no lunkumbwa ukukowela konse.” (Abena Efese 4:19) Inumbwilo “pa kuba abakunkuma” mu kukonke shiwi ipilibula “ukuleka ukumfwa ubukali,” ubukali bwa mibele. Ifyo e fintu umutima wakosa wisa mu kuba. Lintu fye waleka ukumfwa impumo sha kampingu ne tontonkanyo lya kulubulula ku cinso ca kwa Lesa, takubako na kabili ukukaanya. Muli ifyo, Paulo asosele ukuti “baipeela” kuli bucilende no kukowela. Lwaba lutampulo lwa ku mumbo, ulwa ku mufulo. “Bucilende,” nga fintu bwabomfiwa muli Baibolo, bulangilila imibele ya mutima iyapama, iyabule nsoni, iilango musaalula kwi funde no bulashi. Mu nshila imo ine, “ukukowela konse” kusanshamo te kupaasuka fye ukwa bwamba lelo na kabili ifintu fishayamo ificitwa mwi shina lya butotelo, pamo nge mpupo sha kusanda no kusefya kwa butotelo ukwalecitwa pe tempele lya kwa Artemi mu Efese, uko bakabelenga ba kwa Paulo baali ababeleshanya nako bwino.—Imilimo 19:27, 35.
17. Mulandu nshi Paulo alandile ukuti abantu abakunkuma babembuka “no lunkumbwa”?
17 Kwati ukuyobekamo kwabula ukuikaanya muli bucisenene no kukowela kwa musango onse tafyali ifyabipa nge fyo, Paulo alundapo ukuti abantu ba musango yo babomba “no lunkumbwa.” Lintu abantu abacili bakwata icipimo ce tontonkanyo lya mibele isuma bacita ulubembu, kuti pambi bayumfwa ababipilwako no kwesha na maka ukukanabwekeshapo lwene. Lelo abo “abakunkuma” babembuka “no lunkumbwa” (“kabili bacili balafwaya ifyafulilako,” The Anchor Bible). Kalanda wa pa mulabasa limo alandile ukuti: “Uwalya kansumbi umutima tawikala.” Mu kuswatuka bengila mu kuwa kwabipisha ukufikila batika mu kushika kwine ukwa kupulumuka—no kucitontonkanya nge caba fye bwino. Mwandi kulangilila kwalungikwa ukwa “kufwaya kwa Bena fyalo”!—1 Petro 4:3, 4.
18. Mu kusupawila, bulondoloshi nshi Paulo apeele ubwa mibele ya calo iya ku muntontonkanya ne ya ku mupashi?
18 Mu fikomo fye fitatu, Abena Efese 4:17-19, Paulo muli ifyo asokolola imisango ya cine iya mibele ne ya ku mupashi iya calo. Alondolola ukuti imfundo ne fifundisho ifyafwilishiwa na ba mano ba ku calo no kukonkelela kwatwalilila ukwa cuma no musamwe fyaba ifya buwelewele umupwilapo. Acilengo kumfwika ukuti pa mulandu wa mfifi ya mu muntontonkanya ne ya ku mupashi, icalo cili mu lutikiti lwa mibele yabipa, ukubotelelako lyonse. Mu kulekelesha, pa mulandu wa kukanaishiba ukwa kuipeela no kukanakuntukilwa, icalo calisanguka icanunuka bubi bubi ukufuma ku bumi bwa kwa Lesa. Mu kushininkisha, twalikwata imilandu isuma iya kukanatwalilila ukwenda ifyo abena fyalo benda!
19. Fipusho nshi ifyakatama fifwile ukulangulukwapo nalyo line?
19 Apantu caba ni mfifi mu muntontonkanya no mutima e filenga icalo ukuba icanunuka ukufuma kuli Yehova Lesa, ni shani fintu twingatalusha imfifi yonse ukufuma mu mintontonkanya yesu ne mitima? Ee, cinshi tulingile ukucita pa kuti twingatwalilila ukwenda nga bana ba lubuuto no kusungilila ububile bwa kwa Lesa? Ici cikalangulukwapo mu cipande cikonkelepo.
Bushe Kuti Walondolola?
◻ Cinshi cacincishe ukufunda kwakosa ukwa kwa Paulo pa Abena Efese 4:17-19?
◻ Mulandu nshi inshila sha calo shabela ubuwelewele kabili mu mfifi?
◻ Cinshi capilibulwa ku numbwilo ‘ukununuka ku bumi bwa kwa Lesa’?
◻ Finshi fyaba ifya kufumamo fya muntontonkanya waba mu mfifi no mutima uushikuntukilwa?
[Ifikope pe bula 9]
Efese yali iyalumbuka bubi bubi ku kubotelela kwa iko ukwa mibele isuma no kupepo tulubi
1. Uulwa ne finama umwina Roma pa Efese
2. Ifitantaala fye tempele lya kwa Artemi
3. Iciyanda ca fyangalo pa Efese
4. Artemi wa ku Efese, lesa mwanakashi uwa kusanda
[Icikope pe bula 10]
Kushilimuka nshi uko abasambashi ba mu calo batambika?
Nero
[Abatusuminishe]
Musei Capitolini, Roma