“Lumbanyeni Jah, Mwe Bantu!”
“Lekeni icipema conse citashe Yehova.”—ILUMBO 150:6.
1, 2. (a) Kufika ku cipimo nshi ubuKristu bwa cine bwakulile mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo? (b) Kusokela libela nshi uko abatumwa bapeele? (c) Ni shani fintu ubusangu bwalundulwike?
YESU ateyenye abasambi bakwe ukuti babe icilonganino ca Bwina Kristu, ico icakulile mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo. Te mulandu no kukaanya kwabipisha ukufuma ku mipepele imbi, “imbila nsuma . . . [yabililwe] ku cibumbwa conse ca mwi samba lya muulu.” (Abena Kolose 1:23) Lelo pa numa ya mfwa ya batumwa ba kwa Yesu Kristu, Satana alundulwile ubusangu mu bumfisolo kabili panono panono.
2 Abatumwa balisokele kabela ulwa ici. Ku ca kumwenako, Paulo aebele baeluda bafumine ku Efese ukuti: “Muleyangwa mwe bene no mukuni onse uo Umupashi wa mushilo wamubikileko bucilolo; akucemeni ulukuta lwa kwa Shikulu ulo anonkeele mu mulopa [wa Mwana, NW] wakwe wine. Ine ninjishibo kuti nga nafumapo ine, ikesa muli imwe imimbulu ikali iishakashepo umukuni; kabili kukema aba muli imwe bene, abantu abakalalande fya kupuulula ku kukulapo abasambi babakonke.” (Imilimo 20:28-30; mona na kabili 2 Petro 2:1-3; 1 Yohane 2:18, 19.) Muli fyo, mu mwanda wa myaka walenga ine, ubuKristu bwa busangu bwalitendeke ukubombela pamo no Buteko bwa ciRoma. Imyanda ya myaka inono pa numa, Ubuteko bwa ciRoma Ubwa Mushilo, ubwaleumfwana na papa wa ku Rome, bwatendeke ukuteka iciputulwa cikalamba ica mutundu wa muntu. Mu kupita kwa nshita, Ukwaluka kwa ciProtestanti kwapondokele ukucishamo kwa bubifi ukwe Calici lya ciKatolika, lelo kwalifililwe ukubwesha ubuKristu bwa cine.
3. (a) Ni lilali kabili ni shani fintu imbila nsuma yabililwe ku cibumbwa conse? (b) Kwenekela nshi kwashimpwa pali Baibolo ukwafikilishiwe mu 1914?
3 Nangu ni fyo, ilyo umwanda wa myaka walenga 19 walepalamina ku kupwa, ibumba lyafumaluka ilya basambi ba Baibolo na kabili lyali ilyapamfiwa ukushimikila no kufisha ‘imbila nsuma ku cibumbwa conse ca mwi samba lya muulu.’ Ukushimpwa pa kusambilila kwabo ukwa busesemo bwa Baibolo, ili bumba lyasontele ku ntanshi ku 1914, imyaka 30 pa ntanshi 1914 tailafika no kufika, no kusoso kuti 1914 ikeshibisha impela ya “nshita ya bena fyalo,” iciputulwa ca “myaka cinelubali,” nelyo imyaka 2,520, iyo yatendeke mu kuba no konaulwa kwa Yerusalemu mu 607 B.C.E. (Luka 21:24; Daniele 4:16) Umwabela uku kwenekela, 1914 yaishileba apa kwalukila mu milandu ya muntu pe sonde. Mu myulu na mo mwine mwacitike ifintu fya lulumbi. Cali ni pali iyo nshita e lintu Imfumu ya muyayaya yabikile Imfumu inankwe, Yesu Kristu, pa cipuna ca bufumu ica mu myulu, ukupekanishisha ukupyanga ububifi bonse ukufuma pali lino isonde no kubwesha Paradise.—Amalumbo 2:6, 8, 9; 110:1, 2, 5.
Moneni Imfumu Mesia!
4. Ni shani fintu Yesu abombele ukulingana ne shina lyakwe ilya Mikaele?
4 Mu 1914 iyi Mfumu Mesia, Yesu, yalitendeke ukubomba. Mu Baibolo etwa na kabili Mikaele, icalola mu kuti “Nani Uwaba Nga Lesa?,” pa mulandu wa kuti apampamina pa kwebela bumulopwe bwa kwa Yehova. Nga fintu calembwa pa Ukusokolola 12:7-12, umutumwa Yohane mu cimonwa alondolwele icali no kucitika ati: “Awe kwabuukile ubulwi mu muulu, Mikaele na bamalaika wakwe baile ku kulwa ne ciŋwena; ne ciŋwena calwile, na bamalaika wa ciko, lelo balifililwe, kabili tabakwete apa kwikala kwabo mu muulu. Kabili iciŋwena cikalamba capooselwe pa nshi, icisoka cikote iciitwa Kaseebanya kabili Satana, icilufya bonse abaikala mu calo conse; capooselwe pe sonde, na bamalaika wa ciko bapooselwe pamo na co.” Kwali kunyankula icine cine!
5, 6. (a) Pa numa ya 1914, kubilisha nshi ukwa kucincimusha ukwabilishiwe ukufuma mu muulu? (b) Ni shani fintu Mateo 24:3-13 ekatana na kwene?
5 Lyene ishiwi likalamba ilya mu muulu lyabilishe ati: “Nomba fyaise pusukilo na ’maka, no bufumu bwa kwa Lesa wesu, no lupaka lwa kwa Kristu wakwe: ico apooselwe kashinina wa bamunyinefwe, uubashinina ku cinso ca kwa Lesa wesu akasuba no bushiku. Kabili bene [Abena Kristu ba busumino] bamucimfiishe ku mulopa wa Mwana wa mpaanga [Kristu Yesu], na ku cebo ca bunte bwabo; kabili tabatemenwe imyeo yabo ukufika na ku mfwa.” Ici cilepilibula ukuti bakasunga ba bumpomfu, ababike citetekelo mwi lambo lya cilubula ilya kwa Yesu ilyaumo mutengo bakapokololwa.—Amapinda 10:2; 2 Petro 2:9.
6 Ishiwi likalamba ilya mu muulu lyatwalilile ukubilisha ati: “E ico sangalaleni, mwe myulu, na mwe baikalamo. Kalanda kuli imwe, mwe calo na bemba! pa kuti Kaseebanya naikila pali imwe, ali ne cipyu cikalamba, pa kwishibo kuti ali ne nshita inono fye.” “Akalanda” kasesemwe akali no kwisa pe sonde pa mulandu wa ici kamonekela mu nkondo sha calo conse, ifipowe, ifikuko, ifinkukuma, no bupulumushi ifyo fyapama isonde muli uno mwanda wa myaka. Nga fintu Mateo 24:3-13 ashimika, Yesu asobele ukuti ifi fyali no kuba lubali lwa ‘cishibilo ca kupwa kwa pano isonde.’ Mu kufikilishiwa kwa ubu busesemo, ukutula 1914 umutundu wa muntu walipita mu tulanda pe sonde uto tushatala atumonwapo kale lyonse ukutula apo umuntunse abela pe sonde.
7. Mulandu nshi Inte sha kwa Yehova shishimikilila mu kuba ne pamfya?
7 Muli ino nkulo ya tulanda tulengwa na Satana, bushe umutundu wa muntu kuti wasanga isubilo lya nshita ya ku ntanshi? Ee, kuti walisanga, pantu pa lwa kwa Yesu, Mateo 12:21 asoso kuti: “Na ’Bena fyalo bakacetekela mwi shina lyakwe.” Imibele ya kucululusha iyabamo inko taishibisha fye ‘ukupwa kwa pano isonde’ lelo na kabili ishibisha ‘icishibilo ca [kubapo, NW] kwa kwa Yesu’ ukuti ni Mfumu ya mu muulu iya Bufumu bwa buMesia. Ukukuma kuli bulya Bufumu, Yesu mu kulundapo atila: “Ne mbila nsuma iyi ya bufumu ikabilwa ku fyalo fyonse ku kubo bunte ku nko shonse; e lyo impela ikesa.” (Mateo 24:14) Bantu nshi beka fye pe sonde ilelo abaleshimikila isubilo lyawamisha ilya kuteka kwa Bufumu bwa kwa Lesa? Ni Nte sha kwa Yehova! Mu kupamfiwa, balabilisha pa cintubwingi na ku ŋanda ne ŋanda ukuti Ubufumu bwa kwa Lesa ubwa bulungami no mutende buli mupepi no kutendeka ukubombela pa milandu ya pe sonde. Bushe uleyakanamo muli ubu butumikishi? Takwaba ishuko wingakwata ilyacila pali ili!—2 Timote 4:2, 5.
Ni Shani Fintu “Impela” Ikesa?
8, 9. (a) Ni shani fintu ubupingushi bwatendekele “pa ba ŋanda ya kwa Lesa”? (b) Ni shani fintu Kristendomu apusana ne Cebo ca kwa Lesa?
8 Umutundu wa muntu walingila mu ciputulwa ca nshita ica kupingula. Pali 1 Petro 4:17 twaebwo kuti ubupingushi bwatendekele “pa ba ŋanda ya kwa Lesa,” e kuti ubupingushi bwa baleitunga ukuba amateyanyo ya Bwina Kristu ubo bwamoneka ukutula apo “inshiku sha kulekelesha” shatendekele mu kuba no kwipayaulwa kwa mu Nkondo ya Calo iya Kubalilapo mu 1914-18. Cinshi uku kupingula kwasanga pa lwa Kristendomu? Cisuma, languluka ulubali lwaiminineko amacalici mu kwafwilisha inkondo ukutula 1914. Bushe bashimapepo tabakantaikwa no “mulopa wa mitima ya babusu aba kaele” abo baeba ukwingila mu bulwi ukubomfya Baibolo?—Yeremia 2:34.
9 Ukulingana na Mateo 26:52, Yesu alondolwele ukuti: “Bonse ababuulo lupanga bakafwa ku lupanga.” Fintu ici caba ica cine mu nkondo sha muli uno mwanda wa myaka! Bashimapepo balibomfya Baibolo ku kukoselesha abalumendo ukwipayaula abalumendo banabo ukusanshako fye na bo bapepa na bo kumo kwine—baKatolika ukwipaya baKatolika banabo na baProtestanti ukwipaya baProtestanti banabo. Ukupupo luko kwalisumbulwa ukucila pali Lesa na Kristu. Nomba line fye apa, mu fyalo fimo ifya mu Afrika, ukwikatana kwa mishobo e kwakatamikwa ukucila ifishinte fya Baibolo. Mu Rwanda, umo abekashi abengi ni baKatolika, abantu muli ba 500,000 balipaiwe mu lukaakala lwa mishobo. Mu nyunshipepala ya ku Vatican iya L’Osservatore Romano papa alisumine ati: “Uku kuli kulofya kwa mushobo onse ukwa kapeleko, uko kuntu ku ca bulanda nelyo fye ni baKatolika nabashingamwako.”—Linganyako Esaya 59:2, 3; Mika 4:3, 5.
10. Bupingushi nshi Yehova akaputunkanya pa kupepa kwa bufi?
10 Ni shani fintu Imfumu ya muyayaya imona imipepele iyo ikoselesha abantu ukwipayana nelyo iyo iishicitapo nangu cimo ilintu ifilundwa fya mikuni yabo fileipaya ifilundwa finabo? Pa lwa Babele Mukalamba, uwaba kabungwe ka mu kusaalala kwa calo aka kupepa kwa bufi, Ukusokolola 18:21, 24 kutwebo kuti: “Malaika uwakosa abuulile ilibwe nge mpelo nkalamba, no kuifubula muli bemba, ati, E fyo umusumba ukalamba, Babele, ukafubulwa pa nshi fubu, no kumoneka kabili nakalya. Kabili muli wene mwasangilwe umulopa wa bakasesema kabili uwa ba mushilo, uwa bonse abaipaiwe pe sonde.”
11. Fintu nshi ifya makankamike ifyaacitika mu Kristendomu?
11 Mu kufikilishiwa kwa busesemo bwa mu Baibolo, ifintu fya makankamike fyalicitika muli Kristendomu. (Linganyako Yeremia 5:30, 31; 23:14.) Ukucilisha pa mulandu wa mibele ya kutekelesha iya bashimapepo bakwe, imikuni yabo yalyobelwa na bucisenene. Mu United States, icalo iciitunga ukuti ca Bwina Kristu, mupepi na hafu wa fyupo fyonse fipwila mu kulekana. Ukwimita kwa bapungwe no kulaalana kwa ba bwamba bumo bwine fyalisumbane cibi pa bantu baya ku calici. Bashimapepo balecenda bana—kabili te limo limo fye ifi ficitika. Calisoswa ukuti amafuto ya mu filye aya iyi milandu kuti yalenga Icalici lya ciKatolika ilya mu United States ukulipila bilioni wa madola mu myaka fye 10. Kristendomu alisuula ukusoka kwa mutumwa Paulo ukwa pali 1 Abena Korinti 6:9, 10 ukwa kuti: “Yangu! bushe tamwaishibo kuti abashalungama tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa? Mwitumpikwa; nangu ba bulalelale, nangu abapepo tulubi, nangu bacende, nangu ababembuka na ’baume banabo, nangu bapupu, nangu ba lwinso, nangu abakolwo bwalwa, nangu ba nsele, nangu fipondo, tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa.”
12. (a) Ni shani fintu Imfumu ya muyayaya ikabombelapo ukulwisha Babele Mukalamba? (b) Mu kupusanako na Kristendomu, ni pa mulandu nshi abantu ba kwa Lesa bakembila ukwankulana kwa “Aleluya”?
12 Mu nshita ipaleme nga nshi, Imfumu ya muyayaya, Yehova, ukubomba ukupitila muli Mushika wakwe Umukalamba uwa mu muulu, Kristu Yesu, ikalekelako ubucushi bukalamba. Ica kubalilapo, Kristendomu kumo ne mipepele yonse imbi iya mu Babele Mukalamba bakaputunkanishiwa ku bupingushi bwa kwa Yehova. (Ukusokolola 17:16, 17) Nabailangisha ukuti tabawaminwa ipusukilo ilyo Yehova apayanya ukupitila mwi lambo lya cilubula ilya kwa Yesu. Balisuula ishina lya kwa Lesa ilya mushilo. (Linganyako Esekiele 39:7.) Umfwa uko baleankulana ati “Aleluya” umwabula no bupilibulo ilyo baleimba mu fikuulwa fyabo ifyasaama! Bafumya ishina lya mutengo ilya kwa Yehova mu mabupilibulo yabo aya Baibolo lelo bamoneka ukukanaishiba ukuti “Aleluya” na kuba cipilibula ukuti “Lumbeni Jah”—“Jah” icaba kwipifya kwe shina “Yehova.” Mu kulinga, pa Ukusokolola 19:1-6 palembwa ukwankulana kwa “Aleluya” ukuli no kwimbwa nomba line mu kusefya ubupingushi bwa kwa Lesa pali Babele Mukalamba.
13, 14. (a) Fya kucitika nshi ifya lulumbi fyakonkapo? (b) Cinshi cikaba ica kufumamo ca nsansa ku bantunse batiina Lesa?
13 Mu kukonkapo cikaba ‘kwisa’ kwa kwa Yesu ku kupingula no kuputunkanya inko na bantu na bantu. Umwine wine e waseseme ati: “Ilyo Umwana wa muntu [Kristu Yesu] akesa mu bukata bwakwe, na bamalaika bonse pamo nankwe, e lyo akekala pa cipuna ca bukata bwakwe, ne nko shonse [pe sonde] shikalonganikwa ku cinso cakwe; kabili akabapaatukanya, ifyo umucemi apaatukanye mpaanga ku mbushi, no kubike mpaanga ku kulyo ne mbushi ku kuso. E lyo Imfumu ikeba aba ku kulyo kwa iko, ikatila, Iseni, mwe bapaalwa ba kwa Tata, kwateni ubufumu ubwateyanishiwe imwe ukufuma pa kulengwa kwa pano isonde.” (Mateo 25:31-34) Mt 25 Icikomo 46 citwalililo kushimiko kuti ibumba lya mbushi “bakaya ku kulimunwa kwa muyayaya; lelo abalungami bakaya ku mweo wa muyayaya.”
14 Ibuuku lya mu Baibolo ilya Ukusokolola lilondolola ifyo “Imfumu ya Shamfumu kabili Shikulu wa Bashikulu,” Shikulwifwe wa ku muulu, Yesu Kristu, pali ilya nshita akatentema ukwingila mu bulwi bwa Armagedone, ukonaula ifibombelo fya mapolitiki ne fya makwebo fya micitile ya kwa Satana. Muli ifyo, Kristu akaba napongolwela “icipyu ca bukali bwa kwa Lesa wa maka yonse” pa kuteka kwa pe sonde konse ukwa kwa Satana. Ilyo ifi ‘ifya ntanshi fikaya,’ abantunse abatiina Lesa bakengishiwa mu calo cipya ica bukata umo Lesa “akafuute filamba fyonse ku menso yabo.”—Ukusokolola 19:11-16; 21:3-5.
Inshita ya Kulumbanya Jah
15, 16. (a) Mulandu nshi cibelele icakatama ukuti tumfwile icebo ca kusesema ica kwa Yehova? (b) Cinshi cintu bakasesema na batumwa balangilila ukuti tufwile ukucita pa kupusuka, kabili cinshi ici cingapilibula ku cinabwingi ilelo?
15 Bulya bushiku bwa kuputunkanya ubupingushi nabupalama! Kuti caba bwino kanshi, ukuti tumfwile icebo ca kusesema ica Mfumu ya muyayaya. Kuli abo abacili baikatwa mu fisambilisho ne myata ya kupepa kwa bufi, ishiwi lya mu muulu lyabilisho kuti: “Fumenimo muli wene, mwe bantu bandi, epali mwawilako mu membu shakwe, epali mwakumako ku [finkunka] fyakwe.” Lelo ni kwi aba abakafumamo bali no kuconcomokela? Kuti kwaba fye icine cimo, no kupepa kwa cine na ko kumo fye mpo. (Ukusokolola 18:4; Yohane 8:31, 32; 14:6; 17:3) Ukunonka ubumi bwa muyayaya kwashintilila pa kusanga uko kupepa no kumfwila Lesa wa kuko. Baibolo itutungulula kuli wene pa Ilumbo 83:18, apabelengwo kuti: “Imwe mweka, ishina lyenu YEHOVA, mwapulamo pano isonde ponse.”
16 Nangu cibe fyo, tulekabila ukucita ifingi ukucila pa kwishiba fye Imfumu ya muyayaya. Tulekabila ukusambilila Baibolo no kwishiba pa lwa mibele yakwe iikalamba ne mifwaile. Lyene tulekabila ukucita ukufwaya kwakwe uko akwatila ino nshita, nga fintu calangililwa pa Abena Roma 10:9-13. Umutumwa Paulo ayambwile bakasesema bapuutwamo no kusondwelelo kuti: “Umuntu onse uwalilila kwi shina lya kwa Shikulu [Yehova] akapusuka.” (Yoele 2:32; Sefania 3:9) Ukupusuka? Ee, kuli bacinkupiti abo ilelo babelesha icitetekelo mu kupayanya kwa cilubula ukwa kwa Yehova ukupitila muli Kristu bakapokololwa ukufuma mu bucushi bukalamba ubuleisa, lintu ubupingushi bukaputunkanishiwa pa calo ca kwa Satana icabotelela.—Ukusokolola 7:9, 10, 14.
17. Lisubilo nshi ilyawamisha ililingile ukutukunta ukuilunda nomba ku kwimba ulwimbo lwa kwa Mose no lwa Mwana wa mpaanga?
17 Cinshi cili e kufwaya kwa kwa Lesa kuli abo abalesubilo kupusuka? Kuli kwa kuti tuilunde nelyo fye ni nomba mu kwimba ulwimbo lwa kwa Mose no lwa Mwana wa mpaanga, ukulumbanye Mfumu ya muyayaya ilyo tuleenekela ukucimfya kwa iko. Tucite ci ukupitila ku kwebako bambi pa lwa mifwaile yakwe iya bukata. Ilyo tulelunduluka mu kumfwikisha Baibolo, tupeela imyeo yesu ku Mfumu ya muyayaya. Ico kuti catungulula ku kwikala umuyayaya pe samba lya kutantika uko iyi Mfumu ya maka yalondolola, nga fintu tusanga pali Esaya 65:17, 18 ukuti: “Pantu, moneni, ndelenge myulu ipya [Ubufumu bwa kwa Yesu ubwa buMesia], ne calo cipya [sosaite mupya umulungami uwa mutundu wa muntu]! Ifya ntanshi tafyakebukishiwe, tafyakabukuluke mu mutima; kano kusekelela no kwanga pe pe pali ico ine ndelenga.”
18, 19. (a) Cinshi ico amashiwi ya kwa Davidi pa Ilumbo 145 yalingile ukutukunta ukucita? (b) Cinshi mu kucetekela ico twingenekela ukupokelela kuli Yehova?
18 Kemba wa malumbo Davidi alondolwele Imfumu ya muyayaya muli aya mashiwi: “Yehova mukulu, kabili awamino [kulumbanishiwa, NW] apakalamba; ubukulu bwakwe te bwa kupenengamo.” (Ilumbo 145:3) Ubukulu bwakwe bwaba ubushingapenengwamo nga fintu fye ulwelele no muyayaya fishingapenengwamo! (Abena Roma 11:33) Ilintu tuletwalilila ukwishiba Kabumba wesu no kupayanya kwakwe ukwa cilubula ukupitila mu Mwana wakwe, Kristu Yesu, tukafwaya ukulalumbanya Imfumu yesu iya muyayaya mu kucilanapo. Tukafwaya ukucita nga fintu Ilumbo 145:11-13 lilondolola ukuti: “Ubukata bwa bufumu bwenu balebulanda, na bumpalume bwenu balebusosa, ku kulenga abana ba bantu beshibe ifya bumpalume fyakwe, no bukata ubwacindama bwa bufumu bwakwe. Ubufumu bwenu bufumu bwa muyayaya, no kuteka kwenu kwa mu nkulo ne nkulo.”
19 Mu kucetekela kuti twaenekele fyo Lesa wesu akafikilisha ukubilisha kwakwe ukwa kuti: “Ni ’mwe mufumbatule minwe yenu, no kwikusha conse ica mweo ifyo cilefwaya.” Imfumu ya muyayaya ikatutungulula ntayantaya ukufika fye na ku mpela ya shino nshiku sha kulekelesha, pantu Davidi atulaile ukuti: “Yehova abaka bonse abamutemwa, lelo ababifi bonse alabafita.”—Ilumbo 145:16, 20.
20. Ni shani fintu wankulako ku bwite bwa Mfumu ya muyayaya, nga fintu cakomailwapo mu malumbo ya kulekelesha yasano?
20 Amalumbo yasano aya mu Baibolo aya kusondwelela, limo na limo liswila no kwisalila no bwite bwa kuti “Aleluya.” Muli ifyo, Ilumbo 146 litulaalika ukuti: “Aleluya [“Lumbanyeni Jah, mwe bantu,” NW]! We mutima wandi, [lumbanya, NW] Yehova! [ndelumbanya, NW] Yehova ilyo ndi no mweo; ndelumba Lesa wandi pa kubapo kwandi.” Bushe uli no kwankulako kuli ubo bwite? Mu cine cine ulingile ukufwaya ukumulumbanya! Shi wingaba pali abo abalondololwa pa Ilumbo 148:12, 13 ukuti: “Mwe balumendo na ’bakashana kumo, mwe baume bakote na ’baice. Lekeni [balumbanye, NW] ishina lya kwa Yehova; pantu ishina lyakwe lyeka lyalisansuka, bukatebebe bwakwe bwapula pano isonde na mu muulu.” Shi natwankuleko no mutima onse ku bwite bwa kuti: “Lumbanyeni Jah, mwe bantu!” Bonse capamo, natulumbanye Imfumu ya muyayaya!
Uletipo Shani?
◻ Ni ku lwa cinshi abatumwa ba kwa Yesu basokele libela?
◻ Ukutendeka mu 1914, ni ncitilo nshi isha lulumbi ishacitika?
◻ Mapingushi nshi ayo Yehova ali apepi no kuputunkanya?
◻ Mulandu nshi ino ibelele ni nshita yacilishapo ukukatamisha iya kulumbanya Imfumu ya muyayaya?
[Akabokoshi pe bula 19]
Inkulo ino iya Tuyofi iya Cimfundawila
Abengi balisumina ukuti inkulo ya cimfundawila yatendeke mu mwanda wa myaka uwalenga 20. Ku ca kumwenako, mu fyebo fya kutendekelako ifya citabo ca Pandaemonium, icalembelwe ne cilundwa ca cilye ca mafunde ica mu United States Daniel Patrick Moynihan, icasabankanishiwe mu 1993, amashiwi yalanda pa lwa “kayofi ka mu 1914” yabelengwo kuti: “Inkondo yalishile ne calo calyalwike—umupwilapo. Ilelo kwaba fye ifyalo 8 pe sonde ifyo amabuteko ya fiko ayaliko mu 1914 tayayalulwa ku lukaakala ukutule lyo. . . . Pa fyalo fyashalako mupepi na 170 nelyo ifilipo ndakai, fimo fiteku nga nshi ica kuti tafyaishiba nelyo fye cimfundawila ca nomba line nga nshi.” Mu cine cine, inshita yabapo ukutula 1914 yalikalilo bunte ku tuyofi utwafulishe cibi!
Icitabo ca Out of Control—Global Turmoil on the Eve of the Twenty-First Century na co cine casabankanishiwe mu 1993. Kalemba ni Zbigniew Brzezinski [Ilishimbulwa ati: Zubenef Brazhinske], uwali kale umukalamba wa Cilye cilolekesha pa mutende wa mu United States. Alembo kuti: “Aba kulandapo abengi basengeele ukufika kwa mwanda wa myaka uwalenga 20 no kuti e kutendeka kwa cine cine ukwa Nkulo ya Mucetekanya. . . . Mu kupusana no kwenekela, umwanda wa myaka uwalenga 20 wasangwike e mwanda wa myaka uwaisulamo ukusuumyo umulopa ukushatala akumonwa kabili uwafulishamo ulupato, umwanda wa myaka uwa mapolitiki ya kukopeka no kwipayaulula kwa bukatu. Ubunkalwe bwaliteyanishiwe ukufika ku cipimo cishingalinganishiwako, ukupanga kwa fyanso fya kwipailako kwaliteyanishiwe ukuti kulesumbana. Ubupusano pa kati ka maka ya sayansi aya kuletako ifisuma no bubifi bwa mapolitiki ubo ubwabalamwinwe buli bwa kutulumusha. Ukutula apantu umuntu abela pe sonde takwatala akubako ukwipayaulula ukwasalangana icibulungwa conse nge fi, takwatala akusendapo imyeo yafulishe fi, takwatala akubako inshita lintu abantunse basupila na maka yonse ukulofya abantunse pa mulandu wa mabuyo ya musango yo aya matutumuko ayashabamo ukupelulula.” Fintu ico caba ica cine!
Icikope pe bula 17]
Ilyo Ubufumu bwaimikwe, Mikaele apoosele Satana na cinkwente wakwe pe sonde mu 1914