Icipandwa 28

Ukulwishanya ne Fiswango Fibili Ifyakalipisha

Icimonwa 8—Ukusokolola 13:1-18

Umutwe wa lyashi: Imitwe cinelubali ya ciswango, iciswango ca nsengo shibili, ne cimpashanya ca ciswango

Inshita ya kufikilishiwa: Ukutula pa kasuba ka kwa Nimrode ukufika ku bucushi bukalamba

1, 2. (a) Cinshi cintu Yohane asosa ku lwa ciŋwena? (b) Ni shani fintu Yohane, mu lulimi lwa cilangililo, alondolola ukuteyanya kumoneka ukubomfiwa ne ciŋwena?

ICIŊWENA cikalamba calipooswa pe sonde! Ukusambilila kwesu Ukusokolola kucilenga ukumfwiko kuti tacakatale na kabili Icisoka cikote nelyo abakonshi ba ciko aba fibanda abasuminishiwo kubwekela mu mulu. Lelo tatulati tupwishe ne “ciitwa [Ciwa, NW] kabili Satana, icilufya bonse abaikala mu calo conse.” Ubulondoloshi mu kukonkapo bulangisha mu kwebekesha kukalamba inshila shibomfiwa kuli Satana ku kulwisha ‘umwanakashi no lubuto lwakwe.’ (Ukusokolola 12:9, 17) Yohane asosa ulwa cilya ciŋwena ca bunsoka ati: “Caiminine shilili pa musensenga wa pali bemba.” (Ukusokolola 13:1a, “NW”) E co natupemwine ukubebeta inshila iciŋwena cibombelamo.

² Imyulu yashila taicushiwa na kabili ku kubapo kwa kwa Satana ne fibanda fyakwe. Iyo mipashi ibifi yalilompolwa mu mulu no kupeleshiwa ku bwina mupalano bwe sonde. Ici ukwabulo kutwishika e cilondolola ukukula kwa kusungusha ukwa fibelesho fya kupupe mipashi muli ino myaka ya mwanda walenga 20. Insoka ya mucenjelo icili ilama ukuteyanya kwabola ukwa mupashi. Lelo bushe alabomfya no kuteyanya kumoneka mu kuti alufye umutundu wa muntu? Yohane atweba ati: “[Kabili namwene, “NW”] iciswango cilefuma muli bemba, cili ne nsengo ikumi ne mitwe cinelubali, na pa nsengo sha ciko ingala ikumi, na pa mitwe ya ciko amashina ya miponto. Kabili iciswango ico namwene capalile imbwili, na makasa ya ciko yaba nga ya bere, na kanwa ka ciko nga kanwa ka nkalamo. Kabili iciŋwena cacipeele amaka ya ciko, ne cipuna ca ciko ca bufumu, no lupaka lwa ciko lukalamba.”—Ukusokolola 13:1b, 2.

 3. (a) Fiswango nshi fyakalipisha ifyo kasesema Daniele amwene mu cimonwa? (b) Finshi ifiswango fyakulisha ifya kwa Daniele 7 fyaiminineko?

³ Cinshi ici ciswango cabalabata? Baibolo iine ipeelo bwasuko. Pa ntanshi ya kuwa kwa Babiloni mu 539 B.C.E., kasesema wa ciYuda Daniele amwene ifimonwa fyabimbilemo ifiswango fyakalipisha. Pali Daniele 7:2-8 alondolola ifiswango fine ifyalefuma muli bemba, ica ntanshi cali nge nkalamo, ica cibili nga bere, ica butatu nge mbwili, kabili “moneni, [iciswango, NW] icalenga fine ica kutiinya kabili ica kusakamika, kabili ica maka yakalamba, . . . kabili cali ne nsengo ikumi.” Ici mu kumonekesha capala ku ciswango camwenwe kuli Yohane mupepi no mwaka 96 C.E. Ico ciswango na co cakwata imimonekele ya nkalamo, bere, ne mbwili, kabili cakwata insengo ikumi. Kwishibikwa nshi ukwa fiswango fyakulisha ifyamwenwe na Daniele? Wene atweba ukuti: “Ifi [fiswango, NW] ifyakulisha, . . . shamfumu shine ishikema ukufuma pano isonde.” (Daniele 7:17) Ee, ifyo fiswango fimininako “ishamfumu,” nelyo amaka ya bupolitiki aya pe sonde.

 4. (a) Muli Daniele 8, cinshi sukusuku na sawe fyalangishe? (b) Cinshi calangililwe lintu ulusengo lukalamba lwa kwa sawe lwamokwelwe kabili lwapyanikwepo ku nsengo shine?

⁴ Mu cimonwa cimbi, Daniele amona sukusuku wa nsengo shibili uwawishiwe ku mbushi yakwete ulusengo lukalamba. Malaika Gabriele alondolola kuli wene ico ici calepilibula: “Sukusuku . . . ni mfumu sha ku Madai na Persia. Sawe ni mfumu ya ku [Greece, NW].” Gabriele atwalilila ukusesema ukuti ulusengo lukalamba lwa kwa sawe lukakontolwa no kupyanwapo ku nsengo shine. Ici mu cishinka cacitike pa numa ya myaka ya cila 200 lintu Alekesandere Mukalamba afwile no bufumu bwakwe bwaakanikene mu mabufumu yane yatekelwe kuli ba mushika bakwe bane.—Daniele 8:3-8, 20-25.a

 5. (a) Bulondoloshi nshi ubo ishiwi lya ciGreek liletako ilya ciswango? (b) Cinshi ico iciswango ca pa Ukusokolola 13:1, 2, pamo pene ne mitwe ya ciko cinelubali, cimininako?

⁵ Cili icaumfwika, kanshi, ukuti Kapanga wa Baibolo yapuutwamo amona amaka ya bupolitiki aya pe sonde nge fiswango. Musango nshi wa fiswango? Kalanda umo eta iciswango ca pa Ukusokolola 13:1, 2 ati “icikali,” kabili alundako ati: “Tulapokelela ubupilibulo bonse ubo θηρίου [the·riʹon, ishiwi lya ciGreek lya “ciswango”] litubulula, pamo ngo lwa cishimweshimwe cakaluka, conaula, ca kutiinya, icikatu, na fimbipo.”b Fintu ico cilondolola bwino imicitile ya bupolitiki yakantaikwo mulopa ku yo Satana atekela umutundu wa muntu! Imitwe cinelubali ya ici ciswango imininako amaka ya kalamba ya calo mutanda ayalangishiwa mu lyashi lya Baibolo ukufika ku kasuba ka kwa Yohane—Egupti, Ashuri, Babiloni, Medo-Persia, Greece, na Roma—na maka ya calo aya cinelubali ayasesemwe ukumoneka pa numa.—Linganyako Ukusokolola 17:9, 10.

 6. (a) Ni muli cinshi umo imitwe cinelubali ya ciswango ibuula ubutungulushi? (b) Ni shani Roma abomfiwe kuli Yehova mu kuputunkanya ubupingushi bwakwe pa micitile ya fintu ya ciYuda, kabili ni shani Abena Kristu mu Yerusalemu babombele?

⁶ Cine cine, kwalibeleko amaka ya calo yambi mu lyashi lya kale pa mbali ya cinelubali—pamo nge fyo iciswango Yohane amwene cakwete umubili pamo pene ne mitwe cinelubali ne nsengo ikumi. Lelo imitwe cinelubali imininako amaka yakalamba cinelubali ayo yakwete, yamo na yamo mu kukonkana kwa yako, ukubuula ukutungulula mu kutitikisha abantu ba kwa Lesa. Mu 33 C.E., lintu Roma abele pa mulu, Satana abomfeshe ulya mutwe wa ciswango ukwipaya Umwana wa kwa Lesa. Pali ilya nshita, Lesa ashile imicitile ya fintu ya ciYuda yabule citetekelo na pa numa, mu 70 C.E., asuminishe Roma ukuputunkanya ubupingushi bwakwe pali lulya luko. Mu kubamo insansa, Israele wa cine cine uwa kwa Lesa, icilonganino ca Bena Kristu basubwa, casokelwe kabela, na abo bali mu Yerusalemu na Yudea bafulumukile ku kubakwa bushilya bwa Mumana wa Yordani.—Mateo 24:15, 16; Abena Galatia 6:16.

 7. (a) Cinshi cali no kucitikako lintu ukusondwelela kwa micitile ya fintu kwafikile no bushiku bwa kwa Shikulu bwatendeke? (b) Cinshi cashininkisho kuba umutwe wa cinelubali uwa ciswango ca Ukusokolola 13:1, 2?

⁷ Ku kupwa kwa mwanda wa myaka wa kubalilapo C.E., nangu cibe fyo, abengi muli ci cilonganino ca mu kubangilila baliwile ukufuma ku cine, kabili ingano sha cine sha Bwina Kristu, “abana baume ba bufumu,” balitushiwe apakalamba ku mankumba, “abana baume ba mubifi.” Lelo lintu ukusondwelela kwa micitile ya fintu kwafikile, Abena Kristu basubwa na kabili bamoneke nge bumba lyateyanishiwa. Mu kati ka bushiku bwa kwa Shikulu, abalungama bali no ‘kubalika nga akasuba.’ E co, icilonganino ca Bwina Kristu cateyanishiwilwe ku mulimo. (Mateo 13:24-30, 36-43) Ukufike lyo, Ubuteko bwa ciRoma tabwaliko na kabili. Ubuteko bwakulisha ubwa ku Britain, pamo pene na United States of America wakwatisha amaka, baikatilile icisebele ca pa kati ka calo. Aya maka ya calo yabamo yabili yashininkishe ukuba umutwe wa cinelubali wa ciswango.

 8. Mulandu nshi cishingabela ica kutulumusha ukuti amaka ya calo yabamo yabili Anglo-America yapashanishiwa ku ciswango?

⁸ Bushe tacili ica kutulumusha ukwishibisha amaka yateka ya bupolitiki ne ciswango? Ico e cintu bakakaanya bamo batungile mu kati ka Nkondo ya Calo iya II, lintu icifulo ca Nte sha kwa Yehova, pamo ngo kuteyanya kabili nga umo umo, calesonsombwa mu filye fye funde ukushinguluke sonde. Lelo shikatala no kutontonkanya! Bushe inko ishine tashipokelela ifinama nelyo ifibumbwa fya mpanga nge fishibilo fya buluko lwabo? Ku ca kumwenako, kwabako inkalamo ya ku Britain, kapumpe wa cina America, iciŋwena ca ku China, na bere wa ku Russia. E co mulandu nshi uuli onse engakaanina nga ca kuti Kapanga wa Baibolo wa Mushilo na o abomfya ifinama ku kulangisha amaka ya calo?

 9. (a) Mulandu nshi umo ashingakanina ukulanda kwa Baibolo kwa kuti Satana apeela iciswango ubulashi bukalamba? (b) Ni shani fintu Satana alondololwa muli Baibolo, kabili ni shani fintu asonga amakamfulumende?

⁹ Ukulundapo, mulandu nshi uuli onse engakaanina ukusosa kwa Baibolo ukuti aba ni Satana e upeele ciswango ubulashi bwa ciko bukalamba? Lesa e Ntulo ya uko kulondolola, kabili pa ntanshi yakwe ‘inko shili nge toni ilipona ku ca kutapilamo kabili shitungwa ngo bunguluulu bwa lukungu.’ Isho nko kuti shacita bwino ukusenga ukusenamina kwa kwa Lesa ukucila ukukalifiwa pa nshila Icebo cakwe ca kusesema cibalondolwelamo. (Esaya 40:15, 17; Ilumbo 2:10-12) Satana taba muntu wa kwelenganya fye wapeelwo lubali lwa kulungulusha imyeo yafwa muli helo wa mulilo. Takwaba cifulo ca musango yo. Ukucila, Satana alondololwa mu Malembo nga “malaika wa lubuuto”—cibinda wa kutumpika uubomfya ukusonga kwa maka mu milandu ya cinkumbawile ya bupolitiki.—2 Abena Korinti 11:3, 14, 15; Abena Efese 6:11-18.

10. (a) Cinshi cilangishiwa ku cishinka ca kuti pali lumo na lumo ulwa nsengo ikumi pabapo ingala? (b) Cinshi ico insengo ikumi ne ngala ikumi filangilila?

¹⁰ Iciswango cakwate nsengo ikumi pa mitwe ya ciko cinelubali. Napamo imitwe ine yakwete ulusengo lumo umo umo ne mitwe itatu insengo shibili umo umo. Ukulundapo, yakwete ingala ikumi pa nsengo sha ciko. Mwi buku lya kwa Daniele, ifiswango fya kutiinya fyalilondololwa, no kupendwa kwa nsengo sha fiko kuli no kwilulwa mu cine cine. Ku ca kumwenako, insengo shibili pali sukusuku shaiminineko ubuteko bwa calo bwacitilwe na baumfwana babili, Madai na Persia, lintu insengo shine pa mbushi shaiminineko amabuteko yabele pa nshita imo ayakulile ukufuma mu buteko bwa ku Greece bwa kwa Alekesandere Mukalamba. (Daniele 8:3, 8, 20-22) Pa ciswango ico Yohane amwene, nangu cibe fyo, ukupendwa kwa nsengo ikumi kumoneko kuba kwa fishibilo. (Linganyako Daniele 7:24; Ukusokolola 17:12.) Shimininako ukupwililika kwa fyalo fiiteka fyapanga ukuteyanya kwakumanina ukwa bupolitiki ukwa kwa Satana. Shonse ishi nsengo sha culukusu kabili sha lubuli, lelo nge fyo calangililwa ku mitwe cinelubali, bumutwe buba fye mu maka ya calo yamo pa nshita imo. Mu kupalako, ingala ikumi shilangililo kuti fyonse ifyalo fiiteka kuti fyabomfya amaka ya kuteka pa nshita imo ine ne calo cicililepo, nelyo amaka ya calo, ya iyo nshita.

11. Cinshi calangililwa ku cishinka ca kuti iciswango cakwata “pa mitwe ya ciko amashina ya miponto”?

¹¹ Iciswango cakwata “pa mitwe ya ciko amashina ya miponto,” ukucita ukuitunga uko kulanga umusaalula wakulisha wa kwa Yehova Lesa na Kristu Yesu. Cabomfya amashina ya kwa Lesa na Kristu nga akabepesho ka kupwilikisha amabuyo ya ciko aya bupolitiki; kabili cabomba lyonse no butotelo bwa bufi, no kusuminisha fye bashibutotelo ukubuula ulubali mu misefeshe ya bupolitiki. Ku ca kumwenako, House of Lords (Parliamenti) mu England isanshamo bashikofu. Bakardinala ba ciKatolika babomba ulubali lwa bupolitiki ulwasumbuka mu France na Italy, kabili pali nomba line, bashimapepo babuula iofesi lya bupolitiki mu Latin America. Amakamfulumende yapulinta imicincisho ya butotelo, pamo nga “MULI LESA E MO TWATETEKELA,” pa ndalama shabo isha mapepala, kabili pa sha silfere batunga ukusuminisha kwa bulesa ukwa bakateka babo, ukulumbulula, ku ca kumwenako, ukuti aba “basontwa ku kusenamina kwa kwa Lesa.” Conse ci mu cine cine caba miponto, pantu cesha ukubimba Lesa mu cibansa cakantaikwa ca kupupo luko no bupolitiki.

12. (a) Cinshi calangishiwa ku kufuma kwa ciswango “muli bemba,” kabili ni lilali catendeke ukwibuka? (b) Cinshi calangililwa ku cishinka ca kuti iciŋwena cipeela icinama ca cimpashanya ulupaka lwa ciko lukalamba?

¹² Iciswango caisa ukufuma “muli bemba,” icaba icishibilo calingako ica cinkupiti walulunkana umo kamfulumende wa buntunse afuma. (Esaya 17:12, 13) Ici ciswango catendeke ukwibuka muli bemba wa buntunse walulunkana ku numa mu nshiku sha kwa Nimrode (mupepi no mwanda wa myaka walenga 21 B.C.E.), ilyo imicitile ya fintu iya pa numa ya Lyeshi, yalelwisha Yehova, intanshi yaisokolwele. (Ukutendeka 10:8-12; 11:1-9) Lelo ni lyeka fye mu bushiku bwa kwa Shikulu e mo uwa kupelako wa mitwe ya ciko cinelubali waisokolola mu kukumanina. Mona, na kabili, cili ciŋwena e “cacipeele [iciswango, NW] amaka ya ciko, ne cipuna ca ciko ca bufumu, no lupaka lwa ciko lukalamba.” (Linganyako Luka 4:6.) Icinama cili kulenga kwa kwa Satana ukwa bupolitiki pa kati ka kwa cinkupiti wa mutundu wa muntu. Satana mu cine cine e “kateka wa [cino calo, NW].”—Yohane 12:31.

Impumo ya Mfwa

13. (a) Kayofi nshi kengilila iciswango mu kubangilila mu bushiku bwa kwa Shikulu? (b) Caba shani ukuti iciswango conse caliculile ilyo umutwe umo wapokelele impumo ya mfwa?

¹³ Mu kubangilila mu bushiku bwa kwa Shikulu, ubucushi bwapumine iciswango. Yohane ashimika ati: “Kabili umo wa mu mitwe ya ciko wamoneke ngo wakomenwe no kufwa, ne mpumo ya mfwa ya ciko yaliposhiwe; kabili aba pe sonde bonse bakonkele iciswango balepapa.” (Ukusokolola 13:3) Ici cikomo cisoso kuti umutwe umo wa ciswango wapokelele impumo ya mfwa, lelo icikomo 12 cisosa kwati iciswango conse caliculile. Mulandu nshi ifyo? Cisuma, imitwe ya ciswango taiba yonse mu kusumbuka capamo. Umo na umo mu kukonkana kwa uko walicito lukambo pa mutundu wa muntu, no kucila pa bantu ba kwa Lesa. (Ukusokolola 17:10) Muli fyo, lintu abushiku bwa kwa Shikulu katendeka, kuliko fye umutwe umo, uwa cinelubali, uulebomba nga maka ya calo yacilapo. Impumo ya mfwa pali uyo mutwe ileta ukupelelwa kukalamba pa ciswango conse.

14. Ni lilali impumo ya mfwa yapeelwe, kabili ni shani fintu mushika wa fita alondolwele ica kufumamo ca ciko pa ciswango ca kwa Satana?

¹⁴ Cinshi cali impumo ya mfwa? Pa numa, itwa impumo ya lupanga, kabili ulupanga cishibilo ca micitile ya nkondo. Iyi mpumo ya lupanga, yapeelwe mu kubangilila kwa bushiku bwa kwa Shikulu, ilingile ukwampana ne nkondo ya calo iya kubalilapo, iya pomwene no kukufya iciswango ca bupolitiki ca kwa Satana. (Ukusokolola 6:4, 8; 13:14) Kalemba Maurice Genevoix, uwali mushika wa fita mu kati ka iyo nkondo, asosele ku lwa iko ati: “Uuli onse alasumina mu kwishiba ukuti mu lyashi lya kale lyonse ilya mutundu wa muntu, ni nshiku shinono ishakwata ukukatama kwa August 2, 1914. Intanshi Europe na mu kwangufyanya pa numa mupepi no buntunse bonse bwaisangile ubwatumpwa mu ca kucitika ica kutiinya. Amabungano, ukusuminishanya, amafunde ya mibele isuma, ifitendekelo fyonse fyalitentele; ukufuma ku bushiku bumo ukuya ku bunankwe, icili conse calitwishikwe. Ica kucitika cali no kucila pali fyonse fibili ukumfwila libela icabipa ukwa mununsha ne fya kwenekela fyabamo kupelulula. Icakulisha, icabamo icimfulunganya, ica kutiinya, cicili cilatukululula mu mulondo wa ciko.”—Maurice Genevoix, icilundwa ca Académie Française, ukwambulwa mu citabo Promise of Greatness (1968).

15. Ni shani umutwe wa cinelubali uwa ciswango wapokelele impumo ya uko iya mfwa?

¹⁵ Ku wacililepo umutwe wa cinelubali uwa ciswango, ilya nkondo yali kayofi kakalamba. Pamo ne nko sha mu Europe shimbi, Britain alufishe abalumendo bakwe mu mpendwa sha kutulumusha. Mu bulwi bumo mweka, Ubulwi bwa pa Mumana wa Somme mu 1916, 420,000 abashilika ba ku Britain balifwile, pamo na 200,000 aba ku France na 450,000 aba ku Germany—ukucila pa ndase 1,000,000! Mu fya ndalama, na mo, Britain—pamo na Europe yashala—yalisansaike. Ubuteko bwa ku Britain bwakulisha bwapungaile pe samba lya mpumo kabili tabwatalile abupola mu kukumanina. Mu cine cine, ilya nkondo, ukuba ne nko shikalamba 28 shabuulilemo ulubali, yatwele icalo mu kupungaila kwati ni ku mpumo ya mfwa. Pa August 4, 1979, imyaka fye 65 pa numa ya kwima kwa Nkondo ya Calo iya I, The Economist, ya ku London, England, yalandilepo ukuti: “Mu 1914 icalo calufishe ukukakana uko cishabala aciba na maka ya kwikata cipya cipya ukutula ilyo.”

16. Mu kati ka nkondo ya calo iya kubalilapo, ni shani United States alangishe ukuti ali ulubali lwa maka ya calo yabamo yabili?

¹⁶ Pa nshita imo ine, Inkondo Ikalamba, nge fyo yaitilwe ilyo, yaiswile inshila ya United States ukwibuka pa bwelu ngo lubali lwa Maka ya Calo ya Anglo-America. Imyaka ya kubangilila iya nkondo, ukutontonkanya kwa cintubwingi kwasungilile United States ku nse ya kukansana. Lelo nge fyo kalemba wa lyashi lya kale Esmé Wingfield-Stratford alembele, “conse cali bwipusho bwa kuti nampo nga, pali ili awala lya kupingulapo kwapulamo, Britain na United States tabakashiike ukupusana kwabo mu kufikilisha ukwikatana [kwabo] kwacilapo no kucetekelana kwa munsaunte.” Nge fyo ifya kucitika fyayalwike, balicitile. Mu 1917 United States asangwilileko ubukumu bwakwe na bantu ku kutungilila ukubombesha kwa nkondo kwa Banabo ba mifwaile imo abalepungushima. Muli fyo, umutwe wa cinelubali, walundenye Britain na United States, waishile ku lubali lwa kucimfya.

17. Cinshi cacitike ku micitile ya kwa Satana iya pe sonde pa numa ya nkondo?

¹⁷ Icalo ca pa numa ya nkondo cali icapusanako apakalamba. Imicitile ya fintu iya pe sonde iya kwa Satana, nangu yapomwenwe ku mpumo ya mfwa, yalibukulwike no kuba iyacilapo amaka na pali kale lyonse kabili ifyo yanonkele ukupapa kwa buntunse pa mulandu wa maka ya iko ya kupola.

18. Ni shani cingasoswo kuti umutundu wa muntu mu cinkumbawile “bakonkele iciswango balepapa”?

¹⁸ Kalemba wa lyashi lya kale Charles L. Mee, Jr., alemba ati: “Ukubongoloka kwa muyano ukote [kwalengelwe ku nkondo ya calo iya kubalilapo] kwali ca kutangilila cafwaikwa ku kwanana kwa kuiteka, ukulubuka kwa nko shipya na mabumba, ukukakulwa kwa buntungwa bupya no kuikalila.” Icaletungulula mu kulunduluka kwa iyi nshita ya pa numa ya nkondo wali mutwe wa cinelubali uwa ciswango, nomba waposhiwe, kabili mu kuba na United States of America ukuselela mu cifulo ca mpikwe. Amaka ya calo yabamo yabili yabuulile ukutungulula mu kwebela fyonse League of Nations na United Nations. Ukufika kuli ba 1980, amaka ya bupolitiki aya U.S. yatungulwile inko shacilapo ukushuka mu kulenga icipimo casumbuka ica mikalile, ukulwisha amalwele, na mu kutwala pa ntanshi amano ya fya kupangapanga. Alibika fye na baume 12 pa mweshi. Te ca kupapa, kanshi, ukuti umutundu wa muntu mu cinkumbawile “bakonkele iciswango balepapa.”

19. (a) Ni shani fintu umutundu wa muntu waya ukucila pa kupapa iciswango? (b) Ni nani akwata ulupaka lushingabikwako fikansa pa mabufumu yonse aya pe sonde, kabili twaishiba shani ici? (c) Ni shani Satana apeelo ulupaka ku ciswango, kabili mu kuba na ca kufumamo nshi ku cinabwingi ca bantu?

¹⁹ Umutundu wa muntu waliya no kucila pa kupapa iciswango, nge fyo Yohane mu kukonkapo alondolola ukuti: “bapepele iciŋwena icapeele ulupaka ku ciswango, no kupepe ciswango, abati, Ni ani uwapale ciswango? ni ani uwingalwa na co?” (Ukusokolola 13:4) Lintu Yesu ali pano isonde, Satana atungile ukukwata ubulashi pa mabufumu yonse ya pe sonde. Yesu tapaashishe ici; mu cishinka, umwine wine aloseshe kuli Satana nga kateka wa calo no kukaana ukwakana mu mapolitiki ya kalya kasuba. Pa numa Yohane alembele Abena Kristu ba cine ati: “Twaishibo kuti tuli ba kwa Lesa, na pano isonde ponse palaala mu maka ya [mubifi].” (1 Yohane 5:19; Luka 4:5-8; Yohane 6:15; 14:30) Satana apeela ulupaka ku ciswango, kabili acite ci pa citendekelo ca kutemwo luko. Muli fyo, mu cifulo ca kuba abaikatana mu fikakilo fya kutemwa kwa bukapepa, umutundu wa muntu wabo wayakanikana ku cilumba ca mutundu, umushobo, no luko. Icinabwingi ca bantu bapepa, mu kufumamo, lulya lubali lwa ciswango lwakwata ulupaka mu calo umo bekala. Muli fyo iciswango conse canonka ukupapwa no kupepwa.

20. Ni mu mano nshi umo abantu bapepela iciswango? (b) Mulandu nshi Abena Kristu abapepa Yehova Lesa bashibuulilamo lubali mu kupepa kwa musango yo ukwa ciswango, kabili ca kumwenako ca kwani cintu bakonka?

²⁰ Ukupepa mu mano nshi? Mu mano ya kubika ukutemwa icalo pa ntanshi ya kutemwa Lesa. Abantu abengi batemwa icalo bafyalilwamo. Nga bana calo basuma, Abena Kristu ba cine na bo balacindika bakateka ne fimpashanya fya calo umo bekala, ukumfwila amafunde, no kucita ukusangwilako kwapampamikwa ku busuma bwa bwikashi bwabo na bena mupalamano babo. (Abena Roma 13:1-7; 1 Petro 2:13-17) Nangu cibe fyo, te kuti, bapeele ukuipeelesha kwapofula ku calo cimo nge cilwishanya na fimbi. “Icalo cesu, mu kulungika nelyo mu kulufyanya” tacaba cisambilisho ca Bwina Kristu. E co Abena Kristu abapepa Yehova Lesa te kuti bakane mu kupeela ukupepa kwabamo icilumba kwa kutemwo luko ku lubali ululi lonse ulwa ciswango, pantu ici kuti cafika ku kupepe ciŋwena—intulo ya lupaka lwa ciswango. Te kuti bepushe mu kuba no kupapa abati: “Ni ani uwapala iciswango?” Ukucila, bakonka ica kumwenako ca kwa Mikaele—ishina lyakwe lipilibula “Nani Waba Nga Lesa?”—lintu basumbula bumulopwe bwa mu kubumbwa konse ubwa kwa Yehova. Pa nshita yasontwa iya kwa Lesa, uyu Mikaele, Kristu Yesu, akalwa ne ciswango no kucicimfya, pamo fye nga fintu acimfishe mu kutamfya Satana ukufuma ku mulu.—Ukusokolola 12:7-9; 19:11, 19-21.

Ukulwa na ba Mushilo

21. Ni shani fintu Yohane alondolola ukubomfya kwa kwa Satana ukwa ciswango?

²¹ Satana wa mucenjelo akwete amapange ya kubomfya iciswango ku mpela shakwe. Yohane alondolola ici ati: ‘Na co capeelwe [iciswango ca mitwe cinelubali] akanwa akalesose fikalamba ne fya miponto; kabili capeelwe ulupaka lwa kubomba pa myeshi amakumi yane na ibili. Awe cayasamwine akanwa ka ciko ku kusose fya miponto pali Lesa, ukupontele shina lyakwe no bwikalo bwakwe (e kutila, abaikala mu mulu). Kabili capeelwe ukulwa na ba mushilo, no kubacimfya; capeelwe no lupaka pa mukowa onse na bantu no lulimi no luko. Abekashi aba pano nse bonse bakacipepa, onse uushalembelwe ishina lyakwe ukufuma ku kulengwa kwa pano isonde mwi buku lya mweo ilya Mwana wa mpaanga uwaipaiwe.’—Ukusokolola 13:5-8.

22. (a) Ni ku ciputulwa nshi ca nshita uko imyeshi 42 ilosha? (b) Mu kati ka myeshi 42, ni shani Abena Kristu basubwa ‘bacimfiwe’?

²² Imyeshi 42 yalumbulwa pano imoneko kuba imo ine ne myaka itatu na hafu mu kati ka iyo aba mushilo basanswa ku lusengo lwaima muli cimo ica finama mu busesemo bwa kwa Daniele. (Daniele 7:23-25; mona kabili Ukusokolola 11:1-4.) Muli fyo, ukufuma ku lubali lwa kushalikishako lwa 1914 ukuya mu 1918, lintu inko shalelwishanya mu cine cine shalesumana lumo no lunankwe ukupala ifiswango, abanacalo ba isho nko bapatikishiwe ukupepa iciswango, ukuitumpa mu butotelo bwa kupupo luko, ukuba fye na baiteyanya ukufwila icalo cabo. Ukutitikisha kwa musango yo kwatungulwile ku kucula kwakulisha ku lubali lwa bengi abasubwa, abayumfwile ukuti icumfwila cabo casumbukisha cali kuli Yehova Lesa no Mwana wakwe, Kristu Yesu. (Imilimo 5:29) Ukulubulula kwabo kwafikile pa kalume mu May 1918, lintu ‘bacimfiwe.’ Mu United States, bamushika balumbuka na beminishi bambi aba Watch Tower Society babikilwe mu cilubo mu cifungo, no kushimikila kwateyanishiwa kuli bamunyinabo ba Bwina Kristu kwacilimwe apakalamba. Ukukwata ubulashi ‘pa mukowa onse na bantu no lulimi no luko,’ iciswango canyantilile pa nshi umulimo wa kwa Lesa mu kusaalala kwa calo.

23. (a) Cinshi cili “[ibuku] lya mweo ilya Mwana wa mpaanga,” kabili cinshi catwalilila ukufika ku kupwilikishiwa ukufuma 1918? (b) Mulandu nshi ukucimfya ukuli konse kwamoneka ukwa kuteyanya kwa kwa Satana ukumoneka pa “ba mushilo” kwali ukwabulwamo akantu?

²³ Ici camoneke ngo kucimfya kwa kwa Satana no kuteyanya kwakwe. Lelo tacali na kubaletelo kumwenamo kwatantalila, apo takwali nangu umo mu kuteyanya kwa kwa Satana ukumoneka uwakwete ishina lyakwe ukulembwa “mwi [buku] lya mweo ilya Mwana wa mpaanga.” Mu mampalanya, ili buku lyabamo amashina ya abo abakateka na Yesu mu Bufumu bwakwe bwa ku mulu. Amashina ya kubalilapo yalembelwemo pa Pentekoste 33 C.E. Kabili mu myaka iingi ukutula ilyo, amashina na yambi yalilundwako. Ukutula 1918, ukukakatika kwa bashalapo ba mpyani sha Bufumu 144,000 kwalitwalilila ukufika ku kupwilikishiwa. Mu kwangufyanya, amashina yabo bonse yakalembwa ukwabulwo kufuutwa mwi buku lya mweo lya Mwana wa mpaanga. Ukukuma kuli bakakaanya abapepe ciswango, takuli nangu umo uwa aba ukakwata ishina lyakwe ukulembwa muli lilye buku. E co ukucimfya kwamoneka ukuli konse uko aba bengakwata pa “ba mushilo” kuntu kwabulwamo akantu, ukwa kashita kanono fye.

24. Cinshi Yohane eta pali abo bakwata ukushilimuka ukuumfwa, kabili cinshi amashiwi yaumfwika yapilibula ku bantu ba kwa Lesa?

²⁴ Yohane nomba aita pa bashilimuka ukukutika mu kusakamanishisha ati: “Ngo muntu aba no kutwi, omfwe.” Lyene atwalililo kusosa ati: “Ngo muntu ali ubwa kuya muli bunkole, muli bunkole e mo akaya: ngo muntu epaya ku lupanga, ku lupanga lwine e ko ali no kwipaiwa. Pano e pali ukushipikisha no kutetekela kwa ba mushilo.” (Ukusokolola 13:9, 10) Yeremia alembele amashiwi ayapalanako kuli aya imyaka yatangilile 607 B.C.E., ukulangishe fyo takwali kubwelela ku numa ukwa mapingushi ya kwa Yehova ku musumba wabulile icitetekelo uwa Yerusalemu. (Yeremia 15:2; mona kabili Yeremia 43:11; Sekaria 11:9.) Mu nshita yakwe ya bwesho bwakulisha, Yesu acilengele ukumfwika ukuti abakonshi bakwe tabalingile kusuusuka ilyo atile: “Bonse ababuulo lupanga bakafwa ku lupanga.” (Mateo 26:52) Mu kupalako, nomba mu bushiku bwa kwa Shikulu abantu ba kwa Lesa balingile ukwikatilila mu kushangila ku fishinte fya Baibolo. Takwakabe kupusuka kwa kupelako ku bashilapila abapepe ciswango. Bonse ifwe tukakabila ukushipikisha, pamo pene ne citetekelo cishingatenshiwa, mu kuti tukapusunsuke ukupakasa na mesho ayatulalilile ku ntanshi.—AbaHebere 10:36-39; 11:6.

Iciswango ca Nsengo Shibili

25. (a) Ni shani fintu Yohane alondolola iciswango cimbi ica cimpashanya ico ciisa pa cisebele ca calo? (b) Cinshi cilangililwa ku nsengo shibili isha ciswango cipya na ku kwisa kwa ciko ukufuma mu calo?

²⁵ Lelo nomba iciswango cimbi caisa pa cisebele ca calo. Yohane ashimika ati: “Kabili namwene iciswango cimbi cilefuma mu calo; cali ne nsengo shibili kwati mwana wa mpaanga, kabili calandile nge ciŋwena. Kabili ulupaka lonse lwa ciswango ca ntanshi calabombelako ku cinso ca ciko. Kabili cilenga pano nse na baikalapo ukuti bapepe iciswango ca ntanshi, ico yaposhiwe impumo ya ciko iya mfwa. Kabili cicite fishibilo fikalamba, ifya kulenga no mulilo ukupona mu mulu no kwisa pa nshi ku cinso ca bantu.” (Ukusokolola 13:11-13) Ici ciswango cakwata insengo shibili, ukulangisha ukwampana kwa maka ya bupolitiki yabili. Kabili calondololwa nge cilefuma mu calo, te muli bemba. Muli fyo, ciisa ukufuma ku micitile ya fintu ya kwa Satana iyaimikwa kale pe sonde. Cilingile ukuba amaka ya calo, ayabako kale, ayabuula ulubali lukalamba mu kati ka bushiku bwa kwa Shikulu.

26. (a) Iciswango ca nsengo shibili cinshi, kabili ni shani caampana ne ciswango ca kubalilako? (b) Ni mu mano nshi umo insengo sha ciswango ca nsengo shibili shapalila isha mwana wa mpaanga, kabili ni shani fintu caba “nge ciŋwena” lintu cilanda? (c) Cinshi cintu abantu bapupo luko bapepa mu cine cine, kabili ni kuli cinshi uko ukupupo luko kwapashanishiwa? (Mona utulembo twa pe samba.)

²⁶ Kuti caba cinshi? Maka ya Calo aya Anglo-America—cimo cine ngo mutwe wa cinelubali wa ciswango ca ntanshi lelo mu lubali lwaibela! Ukucisoobolamo mu cimonwa pamo nge ciswango caibela kutwaafwilisha ukumona mu kulengama kwacilapo ifyo cibomba mu kuba ceka pa cisebele ca calo. Ici ciswango ca mampalanya ca nsengo shibili cacitwa na maka ya bupolitiki yabili aya pa nshita imo ine, ayaikalila, lelo ayabombela pamo. Insengo sha ciko shibili “kwati mwana wa mpaanga” shitubululo kuti ciipanga ukuba icafuuka kabili icabulwa ubukatu, ukuba ne mibele ya kamfulumende wasanikilwa uko bonse mu calo bafwile ukwalukila. Lelo cilanda “nge ciŋwena” mu kuti cibomfya ukutitikisha ne fintiinya nangu fye ulukaakala lwamoneka konse uko icikomo ca kuteka kwa ciko takupokelelwa. Tacakoselesha kunakilila ku Bufumu bwa kwa Lesa pe samba lya kuteka kwa Mwana wa mpaanga wa kwa Lesa lelo, ukucila, ku mabuseko ya kwa Satana, iciŋwena cikalamba. Casumbula amalekano ya kutemwa buluko ne mpatila ishalundwapo pa kupepa iciswango ca ntanshi.c

27. Mibele nshi ya mutima iya ciswango ca nsengo shibili ilangishiwa ku cishinka ca kuti cilengo mulilo ukupona ukufuma mu mulu? (b) Ni shani abantu baseeka bamona icimpashanya ca muno nshiku ica ciswango ca nsengo shibili?

²⁷ Ici ciswango ca nsengo shibili cicite fishibilo fikalamba, no kulenga fye umulilo ukupona ukufuma ku mulu. (Linganyako Mateo 7:21-23.) Ici cishibilo capelako citwibukisha ulwa kwa Eliya, kasesema wa pa kale uwa kwa Lesa uwaingile mu kulwishanya na bakasesema ba kwa Baali. Lintu mu kufumaluka aitile umulilo ukufuma ku mulu mwi shina lya kwa Yehova, cashininkishe pa mbali ya kutwishika konse ukuti ali e kasesema wa cine cine no kuti bakasesema ba kwa Baali bali ba bufi. (1 Ishamfumu 18:21-40) Ukupala abo bakasesema ba kwa Baali, iciswango ca nsengo shibili ciyumfwo kuti calikwate fya kwishilikilwako fya kwa kasesema. (Linganyako Ukusokolola 13:14, 15; 19:20.) Pantu, citunga ukucimfya amaka ya bubi mu nkondo sha calo shibili, kabili nomba caiminina mu kushangila ukulwisha iciitwa komyunisimu wabula bukapepa! Abengi, mu cine cine, bamona icimpashanya ca muno nshiku ca ciswango ca nsengo shibili ngo mulinshi wa buntungwa ne ntulo ya fintu fisuma ifya ku mubili.

Icimpashanya ca Ciswango

28. Ni shani Yohane alangisho kuti iciswango ca nsengo shibili tacabe ca kaele nga fintu insengo sha ciko shapala isha mwana wa mpaanga shingalanga?

²⁸ Bushe ici ciswango ca nsengo shibili caba ica kaele nge fyo insengo sha ciko shapala isha mwana wa mpaanga shingalanga? Yohane atwalililo kutila: “Cilufya na baikala pe sonde pa mulandu wa fishibilo ifyo capeelwe ukucita ku cinso ca ciswango; cileeba abaikala pe sonde ukucite cimpashanya ca ciswango icali ne mpumo ya lupanga, no kuba no mweo. Kabili casuminishiwe ukupeelo mupu kuli ico cimpashanya ca ciswango, ukuti icimpashanya cilande, no kulenga bonse abakaano kupepe cimpashanya ca ciswango ukuti bafwe.”—Ukusokolola 13:14, 15.

29. (a) Mifwaile nshi ya cimpashanya ca ciswango, kabili ni lilali lintu ici cimpashanya capangilwe? (b) Mulandu nshi icimpashanya ca ciswango cishabela cipasho cabulwamo ubumi?

²⁹ Bushe “icimpashanya ca ciswango,” cinshi kabili cinshi cili imifwaile ya ciko? Imifwaile ili kusumbula ukupepa kwa ciswango ca mitwe cinelubali iyo yaba icimpashanya ca ciko kabili ifyo, mu ca kufumamo, ukubakilila ukubako kwa ciswango. Ici cimpashanya capangwa ne ciswango ca mitwe cinelubali cabukuluka ukufuma ku mpumo ya ciko ya lupanga, uku e kuti, pa numa ya kupwa kwa nkondo ya calo iya kubalilapo. Tacili fye cipasho cabulwamo ubumi, pamo nge co Nebukadnesari aimike mu malungu ya Dura. (Daniele 3:1) Iciswango ca nsengo shibili cipuuta ubumi muli ici cimpashanya ica kuti icimpashanya cingaba ica mweo no kubomba ulubali lwa ciko mu lyashi lya calo.

30, 31. (a) Cinshi ifishinka fya lyashi lya kale filangisha ici cimpashanya ukuba? (b) Bushe bamo balipaiwa pa kukaana ukupepe ci cimpashanya? Londolola.

³⁰ Ukubomba kwa lyashi lya kale kwishibisha ici cimpashanya pamo ngo kuteyanya kwatubululwa, kwasumbulwa, no kwayafwilishiwa na Britain na United States no kwishibikwa mu kutendekelako nga League of Nations. Pa numa, mu Ukusokolola icipandwa 17, cilemoneka pe samba lya cishibilo capusanako, ica ciswango ca mweo, icakashika ce icipema icakwata ukuikalila. Ili bumba lya pa kati ka nko ‘lilanda,’ mu kuti lilenga ukuitunga kwabamo ifituntumuno ukwa kuba e ceka fye cingaba na maka ya kuleto mutende no mutelelwe ku mutundu wa muntu. Lelo mu cishinka casanguka apa kukumanina apa nko shaba bufilundwa apa kukabushanye mpooka ne nsele. Calitiinya ukusukulwa, nelyo imfwa ine ine, uluko ululi lonse nelyo abantu abo abashikontama ku lupaka lwa ciko. Calitamfya mu cine cine inko isho ishifilwa ukwikalila ku mfundo sha ciko. Pa kutampa kwa bucushi bukalamba, “insengo” shatemwa ifita sha ici cimpashanya ca ciswango shikafikilisha ulubali lwa kupomona.—Ukusokolola 7:14; 17:8, 16.

³¹ Ukutula pa Nkondo ya Calo iya II, icimpashanya ca ciswango—nomba casokoloka ngo kuteyanya kwa United Nations—kale kale calipaya mu nshila ya cine cine. Ica kumwenako, mu 1950 ifita fya UN, fyabuulile icibansa mu nkondo pa kati ka North Korea na South Korea. Ifita fya UN, pamo pene na bena South Korea, baipeye abatunganishiwa 1,420,000 abena North Korea na ba ku China. Mu kupalako, ukutula 1960 ukufika ku 1964, imilalo ya United Nations yabombele mu Congo (nomba Zaire). Ukulundapo, intungulushi sha calo, ukusanshako bapapa Paul VI na John Paul II, batwalilila ukwebekesha kwa kuti ici cimpashanya caba e subilo lya muntu likabelelela ilyawamisha ilya mutende. Nga ca kuti umutundu wa muntu wafilwa ukucibombela, e fyo bapampaminapo, uluko lwa buntunse lukayonaula ulwine lweka. Muli fyo mu mampalanya balengo kwipaiwa abantunse bonse abakaano kuya pamo ne cimpashanya no kucipepa.—Linganyako Amalango 5:8, 9.

Ululembo lwa Ciswango

32. Ni shani Yohane alondolola ukukolokwela kwa kwa Satana ukwa mbali sha bupolitiki sha kuteyanya kwakwe kumoneka ukulengo kucula ku bashalapo ba lubuto lwa mwanakashi wa kwa Lesa?

³² Yohane nomba amona ifyo Satana alekolokwela imbali sha bupolitiki isha kuteyanya kwakwe kumoneka ukulenga ukucula kwa pa cipimo cikulu ukwa bashala aba lubuto lwa mwanakashi wa kwa Lesa. (Ukutendeka 3:15) Abwekela ku kulondolola “iciswango” cine ati: “Kabili cilenga bonse, abanono ba bakalamba, na ba fyuma na babusu, na bantungwa na basha, ukuti bapeelwe ululembo pa cisansa ca kulyo, na pamo pa mpumi; ukuti umuntu eshita nangu kushisha, kano uuli no lulembo, e kutila, ishina lya ciswango napamo impendwa ye shina lya ciko. Pano e pali amano. Uuli no mutima wa kwishiba, alinge impendwa ya ciswango; pantu ni mpendwa ya muntu, kabili impendwa ya ciko myanda mutanda na makumi mutanda na mutanda.”—Ukusokolola 13:16-18.

33. (a) Lishina nshi ilya ciswango? (b) Ni kuli cinshi impendwa mutanda yalundanishiwa? Londolola.

³³ Iciswango calikwate shina, kabili ili shina ni mpendwa: 666. Mutanda, pamo nge mpendwa, yalundanishiwa na balwani ba kwa Yehova. Umwaume umuPelishiti umuRefa ali “uwa mushinku ukalamba” ali “ne minwe mutanda ku maboko yonse yabili ne fikondo mutanda ku makasa yonse yabili.” (1 Imilandu 20:6) Imfumu Nebukadnesari yaimike icimpashanya ca golde ica mikono 6 mu bufumo na 60 imikono ubutali, mu kwikatanya bamushika bakwe bonse aba bupolitiki mu kupepa kumo. Lintu ababomfi ba kwa Lesa bakene ukupepe cimpashanya ca golde, imfumu yabakwete ukupooswa mwi lungu lya mulilo. (Daniele 3:1-23) Impendwa mutanda ilapelebela pali cinelubali, iimininako ukupwililika ukufuma ku mimwene ya kwa Lesa. E ico, ukucita imiku itatu ba mutanda cimininako ukukanapwililika kukalamba.

34. (a) Cinshi cilangililwa ku cishinka ca kuti impendwa ya ciswango “ni mpendwa ya muntu”? (b) Mulandu nshi 666 abele shina lyalinga ku micitile ya bupolitiki ya calo ca kwa Satana?

³⁴ Ishina lishibisha umuntu. E co ni shani iyi mpenda ishibisha iciswango? Yohane atila “ni mpendwa ya muntu,” taili ya muntu wa mupashi, e co impendwa itwaafwilisha ukushininkisha ukuti iciswango ca pe sonde, ukulangisha kamfulumende ya buntunse. Pamo nge fyo impendwa mutanda ipelebela ukufika kuli cinelubali, e co 666—mutanda ukufika ku cipimo ca butatu—lishina lyalingisha ilya micitile ya bupolitiki ikalamba ya calo iyo yafilwa mu kupelelwa ukufika ku cipimo ca kwa Lesa ica kupwililika. Iciswango ca bupolitiki ca mu calo citeka mu kupulamo pe samba lye shina lya mpendwa 666, lintu amapolitiki yakalamba, ubutotelo bukalamba, na makwebo yakalamba fisunga ico ciswango mu kubomba pamo nga katitikisha wa mutundu wa muntu na kapakasa wa bantu ba kwa Lesa.

35. Cinshi cipilibula ukulembwa ululembo pa mpumi nelyo napamo pa cisansa ca kulyo ne shina lya ciswango?

³⁵ Cinshi cipilibula ukulembwa ululembo pa mpumi napamo pa cisansa ca ku kulyo ne shina lya ciswango? Lintu Yehova apeele Israele Ifunde, abebele ukuti: “E ico mulebake fyebo fyandi ifi ku mitima yenu na ku myeo yenu; mulefikaka ku kube cishibilo pa minwe yenu, kabili ku kube mpeneno pa kati ka menso yenu.” (Amalango 11:18) Ici capilibwile ukuti Abena Israele lyonse bali no kusunga Ifunde pa ntanshi yabo, ica kuti lyasongele imibombele yabo yonse na matontonkanyo. Abasubwa 144,000 basoswa ukukwata ishina lya kwa Shibo ne lya kwa Yesu ukulembwa pa mpumi shabo. Ici cibeshibisha pamo nga aba kwa Yehova Lesa na Yesu Kristu. (Ukusokolola 14:1) Ukupashanyako, Satana abomfya ululembo lwa buciwa lwa ciswango. Uuli onse uwingila mu mibombele ya cila kasuba pamo nga ukushita no kushitisha apatikishiwa ukucita ifintu mu nshila iciswango cicitilamo, pamo nga, ku ca kumwenako, ukusefya amaholide. Benekelwa ukupepe ciswango, ukucileka ukuteke myeo yabo, pa kuti bapokelele ululembo lwa ciko.

36. Abo bakaana ukupokelela ululembo lwa ciswango bakwata mpika nshi?

³⁶ Abo bakaana ukupokelela ululembo lwa ciswango bakwata impika sha lyonse. Ukutampila muli ba 1930, ku ca kumwenako, baali no kulwa imbuli ishingi isha mu filye no kushipikisha ulukaakala lwa mabumba yakalifiwa no kupakasa kumbi. Mu fyalo fya batotalitariani, bapooselwe mu nsakwe sha kucushiwilwamo, umo abengi bafwilile. Ukutula pa nkondo ya calo ya cibili, iminshimpendwa ya balumendo balicula ukubikwa mu cifungo pa nshita yaleepa, bamo no kulungulushiwa fye no kwipaiwa, pa mulandu wa kukaana kwabo ukunashako ukukanabulamo ulubali kwabo ukwa Bwina Kristu. Mu fyalo fimbi Abena Kristu mu cine cine fye tababa na maka ya kushita nelyo ukushitisha; bambi tabakwata fye na maka ya kukwate mpanga; bambi bacitwo bucende bwa kwikata kama, bamo ukwipaiwa, nelyo ukutamfiwa ukufuma ku fyalo fyabo ifya cifyalilwa. Mulandu nshi? Pa mulandu wa kuti muli kampingu musuma bakaana ukushita amakardi ya bupolitiki.d—Yohane 17:16.

37, 38. (a) Mulandu nshi icalo cabele icifulo cayafya kuli abo bakaana ukukwata ululembo lwa ciswango? (b) Ni bani balesunga bumpomfu, kabili cinshi bapampamina ukucita?

³⁷ Mu ncende shimo ishe sonde, ubutotelo bwaingilila ubumi bwa bwikashi ica kuti uuli onse uwimininako icine ca mu Baibolo alacushiwa ku lupwa na ku baali ifibusa fyakwe fya kale. Cisenda icitetekelo cikalamba pa kushipikisha. (Mateo 10:36-38; 17:22) Mu calo umo icinabwingi cipepa ubukumu bwa fikwatwa fya ku mubili kabili umo ukubulwa ubufumacumi kwaseeka, Umwina Kristu wa cine ilingi ali no kucetekela mu kukosa muli Yehova ukuti Wene akamutungilila mu kusupila inshila yalungama. (Ilumbo 11:7; AbaHebere 13:18) Mu calo cakukululwa na bucisenene, cisenda umupampamina uukalamba ukwikala uwa busaka no wasanguluka. Abena Kristu abalwala ilingi line batitikishiwa kuli bashiŋanga na banasi ku kutoba ifunde lya kwa Lesa pa kushila kwa mulopa; bali fye no kucincintila amakambisho ya cilye ayo yapinkana ne citetekelo cabo. (Imilimo 15:28, 29; 1 Petro 4:3, 4) Kabili muli ishi nshiku sha kusumbana kwa kubulwe ncito, cileba icakosa mu kwingilishako ku Mwina Kristu wa cine ukusengauke ncito iyo ingalenga ukunashako bumpomfu bwakwe kuli Lesa.—Mika 4:3, 5.

³⁸ Ee, icalo cifulo cayafya kuli abo abashakwata lulembo lwa ciswango. Caba kulangisha kwapulamo ukwa maka ya kwa Yehova ne paalo ukuti abashalapo ba lubuto lwa mwanakashi, pamo pene na mamilioni yatatu aye bumba likalamba, balesunga bumpomfu ukwabulo kusakamana ukutitikisha konse ku kutoba amafunde ya kwa Lesa. (Ukusokolola 7:9) Mu kwikatana, ukupulinkana isonde, shi bonse ifwe natutwalilile ukutasha Yehova ne nshila shakwe shalungama, lintu tulekaana ukupokelelo lulembo lwa ciswango.—Ilumbo 34:1-3.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 195]

Kabili casuminishiwe ukupeelo mupu kuli ico cimpashanya ca ciswango