Icipandwa 35

Ukuputunkanya Babiloni Mukalamba

 1. Ni shani malaika alondolola iciswango cakashika ce, kabili musango nshi wa mano ukabilwa ku kumfwikishe filangililo fya Ukusokolola?

MU KULUNDA pa kulondolola iciswango cakashika ce ica mu Ukusokolola 17:3, malaika aeba Yohane ati: “Pano pali umutima uuli na mano. Imitwe cinelubali ni mpili cinelubali, ishaikalapo umwanakashi; kabili, ni mfumu cinelubali, isho shisano shaliwile, imo e po ili, imbi icili tailaisa; kabili ilyo ikesa ili no kwikale nshita inono.” (Ukusokolola 17:9, 10) Malaika pano alepeela amano yafuma mu mulu, amano yeka fye ayengapeela ukumfwikisha ifilangililo fya mu Ukusokolola. (Yakobo 3:17) Aya mano yasanikila ibumba lya buYohane na banabo pamo nga ku bukulu bwa nshita isho tuleikalamo. Yakuula mu mitima yaipeela ukutesekesha kwa mapingushi ya kwa Yehova, ayali nomba mupepi no kupwishiwa, no kupampamina ukutiina Yehova kwabamo ubutuntulu. Pa Amapinda 9:10 palando kuti: “Akatiina ka kuli Yehova e ca kubalilapo ca mano, no kwishiba Uwa mushilo e mucetekanya.” Cinshi amano ya bulesa yafisulula kuli ifwe pa lwa ciswango?

 2. Bupilibulo nshi ubwa mitwe cinelubali iya ciswango cakashika ce, kabili ni shani caba ukuti “shisano shaliwile, imo e po ili”?

² Imitwe cinelubali ya ciswango cakalipisha imininako “impili,” cinelubali, nelyo “mfumu” cinelubali. Amashiwi yonse yabomfiwa mu Malembo ukulosha ku maka ya kamfulumende. (Yeremia 51:24, 25; Daniele 2:34, 35, 44, 45) Mu Baibolo, amaka ya calo mutanda yalumbulwa nga yakwete ukupunka pa milandu ya bantu ba kwa Lesa ni: Egupti, Ashuri, Babiloni, Medo-Persia, Greece, na Roma. Pali aya, yasano yalishileko kale no kuya pa nshita Yohane apokelele Ukusokolola, ilintu Roma aali acili sana amaka ya calo. Ici cumfwana bwino bwino na mashiwi yatile, “shisano shaliwile, imo e po ili.” Lelo ni shani ku lwa “imbi” icili tailaisa?

 3. (a) Ni shani Ubuteko bwa ciRoma bwaishile kukwakanikana? (b) Kulunduluka nshi kwacitikeko ku Masamba? (c) Ni shani Ubuteko Bwashila bwa ciRoma buli no kumonwa?

³ Ubuteko bwa ciRoma bwalikokwele kabili bwatanunwike na pa myanda ya myaka pa numa ya kasuba ka kwa Yohane. Mu 330 C.E., Kateka Konstantino aseseshe umusumba wakwe ukufuma ku Roma ukuya ku Byzantium, u o ainike cipya cipya Constantinople. Mu 395 C.E., Ubuteko bwa ciRoma bwaakanikene mu mbali sha ku Kabanga na ku Masamba. Mu 410 C.E., Roma umwine wine awile kuli Alaric, imfumu ya bena Visigoth (umushobo wa ciGerman uyo uwapilibukile ku “BuKristu” bwa musango wa ciArian). Imishobo ya ciGerman (kabili “Ubwina Kristu”) yacimfishe Spain no bukulu bwa calo ca Rome mu North Africa. Kwaliko imyanda ya myaka ya kubukana, icimfulumfulu, no kuteuluka mu Europe. Bakateka balumbuka baimine ku Masamba, pamo nga Charlemagne, uwapangile ukusuminishanya na Papa Leo III mu mwanda wa myaka walenga 9, na Frederick II, uwatekele mu mwanda wa myaka uwalenga 13. Lelo ubuteko bwabo, nangu bwainikwe Ubuteko Bwashila ubwa ciRoma, bwali ubwacepesha ukucila pa Buteko bwa ciRoma ubwa mu kubangilila pa bukulu bwa buko. Bwali ukucilisha ubwa kubwekeshamo nelyo ukutwalilila aya maka ya pa kale ukucilo kuba ubuteko ubupya.

 4. Kutunguluka nshi uko Ubuteko bwa ku Kabanga bwakwete, lelo cinshi cacitike ku bwingi bwa calo ca Roma wa pa kale mu North Africa, Spain, na Syria?

⁴ Ubuteko bwa ku Kabanga ubwa Roma, bwali ne cifulo cikalamba pa Constantinople, bwatwalilile mu kwampana kushamoneke kwanguka no Buteko bwa ku Masamba. Mu mwanda wa myaka walenga mutanda, kateka wa ku Kabanga Justinian I ali na maka ya kucimfya cipya cipya ubukulu bwa North Africa, na kabili acilime mu Spain na Italy. Mu mwanda wa myaka walenga cinelubali, Justinian II apokolwele Ubuteko intunga sha Makedonia isho shacimfiwe ku ba mushobo wa bena Slav. Ukufika mu mwanda wa myaka walenga cinekonsekonse, nangu cibe fyo, ubukulu bwa cali akatanshi icalo ca Roma wa pa kale mu North Africa, Spain, na Syria fyaishile pe samba lya buteko bupya ubwa ba Shilamu na muli fyo fyapitile ukufuma ku kulama kwa bonse Constantinople na Roma.

 5. Nelyo umusumba wa Roma wawile mu 410 C.E., ni shani caba ukuti casendele imyanda ya myaka iingi yalundwapo ukuti imilondo yonse iya Buteko bwa cipolitiki bwa ciRoma ipite ukufuma pa cisebele ca calo?

⁵ Umusumba wa Constantinople wene watwalilile pa nshita yalepelako. Wapusunswike ukusansa kwabwekeshiwabwekeshiwapo ukufuma ku bena Persia, abaArabia, baBulgaria, na bena Russia ukufikila mu 1203 wawile mu kupelako—te ku baShilamu lelo ku balelwila icisumino bafuma ku Masamba. Mu 1453, nangu ni fyo, waishile pe samba lya maka ya kwa kateka wa ciMuslim Ottoman Mehmed II kabili mu kwangufyanya wasangwike umusumba ukalamba uwa Ottoman, nelyo Buteko, bwa ku Turkey. Muli fyo, nangu umusumba wa Roma wawile mu 410 C.E., casendele imyanda ya myaka iyafula ukuti imilondo yonse ya Buteko bwa cipolitiki bwa ciRoma ipite ukufuma pa cisebele ca calo. Kabili nangula ni fyo, ukusonga kwa buko kwali kucili kulemoneka mu mabuteko ya butotelo yashimpilwe pali bupapa bwa Roma na macalici ya Eastern Orthodox.

 6. Mabuteko nshi ayapya icine cine yalundulwike, kabili ni buli kwi bumo ubwaishilecishapo ukutunguluka?

⁶ Ukufika mu mwanda wa myaka walenga 15, nangu cibe fyo, ifyalo fimo fyalekuula amabuteko ayamoneke ayapya icine cine. Lintu yamo aya maka ya buteko yasangilwe mu fyalo ifyali kale impanso sha ciRoma, amabuteko yabo tayali kutwalilila fye kwa Buteko bwa ciRoma. Portugal, Spain, France, na Holland fyonse fyasangwike ifipuna fya mabulashi yafikile ukutali. Lelo ubwacililepo ukutunguluka bwali ni Britain, ubwaishiletangilila ubuteko bwakulisha pali ubo ‘akasuba kashabalile akawa.’ Ubu buteko bwakulile pa nshita shalekanalekana pa bukulu bwa North America, Africa, India, na Southeast Asia, pamo pene no kutanunuka kwa South Pacific.

 7. Ni shani fintu umusango wa maka ya calo yabamo yabili waishile ku kubako, kabili butali bwaba shani Yohane asosele ukuti ‘umutwe’ walenga cinelubali, nelyo amaka ya calo, yakatwalilila?

⁷ Ku mwanda wa myaka walenga 19, impanso shimo mu North America kale kale baliputwike ukufuma ku Britain ukupanga United States of America waikalila. Lwa ku mapolitiki, ukulwa kumo pa kati ka luko lupya ne calo bafumineko kwalitwalilile. Nangu ni fyo, inkondo ya calo ya ntanshi yapatikishe ifyalo fyonse ukwishiba amabuseko yabo ya cinkumbawile no kukosha ukwampana kwaibela pa kati kabo. Muli fyo, umusango wa maka ya calo yabamo yabili waishile mu kubako, uwapangilwe na United States of America, nomba uluko lwacilapo ukusambala mu calo, na Great Britain, icipuna ca buteko bwakulisha ubwa calo. Pano, lyene, e pali ‘umutwe’ walenga cinelubali, nelyo amaka ya calo, ayatwalilila ukwingila mu nshita ya mpela na mu fyalo fya ayo inte sha kwa Yehova isha kasuba ka muno nshiku shabalilepo ukwimikwa. Ukulinganishiwa ku kuteka kwaleepa ukwa mutwe walenga mutanda, uwa cinelubali wikalako fye “inshita inono,” ukufikila Ubufumu bwa kwa Lesa bukonaula ukwishibikwa kwa nko konse.

Mulandu Nshi wa Kwitilwa Imfumu Yalenga Cinekonsekonse?

8, 9. Cinshi malaika eta iciswango cakashika ce ica cimpashanya, kabili ni mu nshila nshi umo cafumine ku ca cinelubali?

⁸ Malaika mu kulundapo alondolola kuli Yohane ati: “Kabili iciswango icalipo, kabili tacilipo, cene calenga [imfumu ya, “NW”] cinekonsekonse; kabili [ifuma, “NW”] muli cinelubali, na ku bonaushi e ko cileya.” (Ukusokolola 17:11) Iciswango cakashika ce ica cimpashanya “cafuma” mu mitwe cinelubali; uko e kuti, cafyalwa ukufuma, nelyo ukulya imisha ya kubako kwa ciko kuli, iyo mitwe ya ca ntanshi “iciswango . . . cafuma muli bemba,” kuli ico iciswango cakashika ce caba icimpashanya. Mu nshila nshi? Cisuma, mu 1919 amaka ya Anglo-America yali e mutwe waninine. Imitwe mutanda ya mu kubangilila yaliwile, kabili icifulo ca kuba amaka yateka aya calo capitile kuli uyu mutwe walimo ibili kabili nomba cali muli wene. Uyu mutwe walenga cinelubali, nga ica kwimininako ca nomba ica mutande wa maka ya calo, wali amaka yalesesha mu kwimika League of Nations kabili waba e kasumbula mukalamba na kafwilisha mu fya ndalama uwa United Nations. Muli fyo, mu cilangililo, iciswango cakashika ce—imfumu yalenga cinekonsekonse—“ifuma” mu mitwe cinelubali iya kutendekelako. Ukumonwa muli iyi nshila, ubulondoloshi bwa kuti ifuma ku ca cinelubali bumfwana bwino bwino no kusokolola kwa mu kubangilila ukwa kuti iciswango ca nsengo shibili capala umwana wa mpaanga (Amaka ya Calo ya Anglo-America, umutwe walenga cinelubali uwa cilya ciswango ca mu kubangilila) cakoseleshe ukupangwa kwa cimpashanya no kucipeela ubumi.—Ukusokolola 13:1, 11, 14, 15.

⁹ Ukulundapo, ifilundwa fya mu kubangilila ifya League of Nations fyasanshishemo, pamo pene na Great Britain amakamfulumende ayo yatekele mu fipuna fya mitwe ya kubalilako, ukuyalumbula Greece, Iran (Persia), na Italy (Roma). Mu kupelako, amakamfulumende yateke calo calaminwe ku maka ya calo mutanda ya mu kubangilila yaishilebe filundwa fya kwaafwilisha ifya cimpashanya ca ciswango. Muli aya mano, namo mwine, kuti casoswa ifyo ici ciswango cakashika ce cafuma ku maka ya calo cinelubali.

10. (a) Ni shani cingasoswa ukuti iciswango cakashika ce na kabili caba ‘imfumu yalenga cinekonsekonse’? (b) Ni shani intungulushi ya Soviet yalumbulwile ukwaafwilisha kwa United Nations?

¹⁰ Mona ukuti iciswango cakashika ce “cene calenga [imfumu ya, NW] cinekonsekonse.” Muli fyo, United Nations ilelo apekanishiwa ukumoneka nga kamfulumende wa calo. Mu nshita shimo abomba fye ukupala umo, ukutuma ifita mwi bala ku kupikulula ifikansa fya pa kati ka nko, pamo nga mu Korea, Sinai Peninsula, ne fyalo fya mu Africa fimo, na Lebanon. Lelo caba fye cimpashanya ca mfumu. Ukupala icimpashanya ca butotelo, tacakwata kusonga kwa cine cine nelyo amaka pa mbali ya kufuma ku yabikwa muli cene kuli abo abaciletele ku kubako na bacipepa. Pa kashita kamo, ici ciswango ca cimpashanya cimoneka icabulwa amaka; lelo tacabala acikumanya umusango wakushiwa umupwilapo ku filundwa fyatemwa budikiteta ifyaposele League of Nations ukukunkulukila ku mbo. (Ukusokolola 17:8) Nangu akwete amatontonkanyo yapusana apakalamba mu ntunga imbi, intungulushi yalumbuka ya Soviet mu 1987 yailundile kuli ba papa ba ku Roma mu kulumbulula ukwaafwilisha UN. Aitile fye ne “micitile ya cinkumbawile ya mutelelwe wa pa kati ka nko” iyashimpilwe pali UN. Nge fyo Yohane mu kwangufyanya eshiba, inshita ikesa ilyo UN akabomba no bulashi bwakulisha. Lyene, mu kukonkapo kwa ciko, “ku bonaushi e ko cileya.”

Imfumu Ikumi Pali Ora Umo

11. Cinshi malaika wa kwa Yehova ashimika ulwa nsengo ikumi pa ciswango cakashika ce ica cimpashanya?

¹¹ Mu cipandwa cibangilileko ica Ukusokolola, bamalaika uwa mutanda no wa cinelubali bapongolwele inweno sha cipyu ca kwa Lesa. Muli ifyo twaebelwe ukuti ishamfumu sha pe sonde shilelonganikwa ku bulwi bwa kwa Lesa pa Armagedone no kuti ‘Babiloni Mukalamba nomba naibukishiwa mu cinso ca kwa Lesa.’ (Ukusokolola 16:1, 14, 19) Nomba tuleishiba mu kwebekesha kwacilapo ukukula ifyo amapingushi ya kwa Lesa pali aba yali no kuputunkanishiwa. Kutika kabili kuli malaika wa kwa Yehova ilintu alelanda kuli Yohane. “Kabili insengo ikumi isho umwene ni mfumu ikumi ishishilapokelelo bufumu, lelo shipokelelo lupaka nge shamfumu pamo ne ciswango pali ora umo; ishi shili [ne tontonkanya limo, “NW”], kabili shipeela amaka ya shiko no lupaka lwa shiko ku ciswango. Ishi shikalwa no Mwana wa mpaanga, no Mwana wa mpaanga akashicimfya ico e Shikulu wa bashikulu, kabili Imfumu ya shamfumu na bali pamo nankwe bantu abaitwa, kabili abasalwa, kabili aba cishinka.”—Ukusokolola 17:12-14.

12. (a) Cinshi insengo ikumi shimininako? (b) Ni shani caba ukuti insengo sha cimpashanya ikumi ‘tashilati shipokelele ubufumu’? (c) Ni shani insengo sha cimpashanya ikumi shakwata nomba “ubufumu,” kabili pa butali bwaba shani?

¹² Insengo ikumi shimininako amaka ya bupolitiki yonse ayo pali nomba yakwato kusonga pa cisebele ca calo kabili ayo yafwilisha icimpashanya ca ciswango. Fyalo finono ifyabako nomba ifyaishibikwe mu kasuba ka kwa Yohane. Kabili ifyo ifyaliko, pamo nga Egupti na Persia (Iran), ilelo fyakwata ukwimikwa kwa bupolitiki ukwapusanako nga nshi. E co, mu mwanda wa myaka wa kubalilapo, ‘insengo ikumi shali tashilapokelelo bufumu.’ Lelo nomba mu bushiku bwa kwa Shikulu, shalikwata “ubufumu,” nelyo ubulashi bwa bupolitiki. Mu kuba no kubongoloka kwa mabuteko ya mpanso, no kucilisha ukutula pa nkondo ya calo ya cibili, inko shipya ishingi shalifyalwa. Ishi, pamo pene na maka yaimikwa apalepa, shilingile ukuteka pamo ne ciswango pa kashita akepi—“ora umo” fye—pa ntanshi Yehova talaleta impela ku bulashi bwa mu calo bonse bwa bupolitiki pa Armagedone.

13. Ni mu nshila nshi insengo ikumi shakwatila “itontonkanyo limo,” (NW) kabili mibele nshi ukulosha ku Mwana wa mpaanga intu ici cilangisha?

¹³ Ilelo, ukupupo luko e cimo ica maka yakosesha yakunta ishi insengo ikumi. Bakwata “itontonkanya limo” (NW) mu kuti bafwaya ukubaka bumulopwe bwa luko lwabo ukucila ukupokelela Ubufumu bwa kwa Lesa. Iyi yali e mifwaile yabo mu kusangwila kuli League of Nations no kuteyanya kwa United Nations mu cifulo ca ntanshi—ukubaka umutende wa calo na muli fyo ukucingilila ukubapo kwabo. Imibele ya musango yo yebekesho kuti insengo shikalwisha Umwana wa mpaanga, “Shikulu wa bashikulu, kabili Imfumu ya shamfumu,” pantu Yehova afwayo kuti Ubufumu bwakwe pe samba lya kwa Yesu Kristu mu kwipipa bukapyane aya mabufumu yonse.—Daniele 7:13, 14; Mateo 24:30; 25:31-33, 46.

14. Kuti cacitikako shani kuli bakateka ba calo ukulwa no Mwana wa mpaanga, kabili cinshi cikafumamo?

¹⁴ Kwena, takuli nangu cimo ico bakateka ba ici calo bengacita ukulwisha Yesu wine. Aba mu mulu, ukwalepa ku kufikako kwabo. Lelo bamunyina kwa Yesu, abashalapo ba lubuto lwa mwanakashi, bacili pe sonde kabili na mu kumoneka kuti bacenwa. (Ukusokolola 12:17) Ubwingi bwa nsengo kale kale shalilangisha ubulwani bwatapata ukulosha kuli bene, na muli iyi nshila balilwa no Mwana wa mpaanga. (Mateo 25:40, 45) Mu kwangufyanya, nangu ni fyo, inshita ikesa iya kuti Ubufumu bwa kwa Lesa “bukashonaula no kupesha aya mabufumu yonse.” (Daniele 2:44) Lyene, imfumu sha pe sonde shikaba mu kulwa kwa kupelelekesha no Mwana wa mpaanga, nge fyo tulemona mu kwangufyanya. (Ukusokolola 19:11-21) Lelo pano twasambilila ifyakumanina ukwishibo kuti inko tashakatunguluke. Nelyo bene ne ciswango cakashika ce ca UN bakwata “itontonkanya limo,” (NW) te kuti bacimfye umukalamba “Shikulu wa bashikulu kabili Imfumu ya shamfumu,” kabili te kuti bacimfye “abali pamo nankwe bantu abaitwa, kabili abasalwa, kabili aba cishinka,” ukusanshamo na bakonshi bakwe basubwa bacili pe sonde. Aba na bo bakacimfya mu kusunga bumpomfu mu kwasuka ku kusenuka kwabamo umusaalula ukwa kwa Satana.—Abena Roma 8:37-39; Ukusokolola 12:10, 11.

Ukupomona Cilende

15. Cinshi malaika asosa ku lwa kwa cilende ne mibele ne mibombele ya nsengo ikumi ne ya ciswango ukulosha kuli wene?

¹⁵ Abantu ba kwa Lesa tabali e beka aba kuloshako ubulwani bwa nsengo ikumi. Malaika nomba aleta ukusakamana kwa kwa Yohane ukubwekela kuli cilende: “Kabili atile kuli ine, Amenshi ayo umwene, ukwaikala uyo cilende, misango ya bantu, na mabumba, ne nko, na ba ndimi. Insengo ikumi isho umwene, shene ne ciswango fikapata uyo cilende, fikamupomona, no kumucito bwamba; fikalya no mubili wakwe, no kumulungulushisha mu mulilo.”—Ukusokolola 17:15, 16.

16. Mulandu nshi Babiloni Mukalamba ashakabele na maka ya kutetekela pa menshi yakwe ukwaafwilisha kwabamo ukucingilila lintu amakamfulumende ya bupolitiki yaalukila pali wene?

¹⁶ Pamo fye nga fintu Babiloni wa pa kale atetekele pa kucingililwa kwakwe kwa menshi, Babiloni Mukalamba ilelo atetekela pali bufilundwa fyakwe bwakulisha ubwa “misango ya bantu, na mabumba, ne nko, na ba ndimi.” Mu kulingisha malaika aleta ukusakamana kwesu kuli aba pa ntanshi ya kutweba ukulunduluka kwa kutulumusha: Amakamfulumende ya bupolitiki ya ili sonde ya kalukila mu lukaakala pali Babiloni Mukalamba. Cinshi ico aba “misango ya bantu, na mabumba, ne nko, na ba ndimi” lyene bakacita? Abantu ba kwa Lesa kale kale balasoka Babiloni Mukalamba ukuti amenshi ya mumana Yufrate yakakama. (Ukusokolola 16:12) Ayo menshi mu kupelako yakooma umupwilapo. Tayakabe na maka ya kupeela cilende mukote wa kuselausha ukwaafwilisha ukuli konse kwafumamo cimo mwi ora lyakwe lya ku kabila kukalamba.—Esaya 44:27; Yeremia 50:38; 51:36, 37.

17. (a) Mulandu nshi ifyuma fya kwa Babiloni Mukalamba tafyakamupusushishe? (b) Mulandu nshi impela ya kwa Babiloni Mukalamba ikatalukila nga nshi ku kube yacindama? (c) Pa mbali ya nsengo ikumi, nelyo inko lumo lumo, cinshi cimbi ciilunda ku kubuukila Babiloni Mukalamba?

¹⁷ Mu kushininkisha, ukukula kwa busambashi bwa fyuma fya Babiloni Mukalamba takwakamupusushe. Limbi kuti kwayangufyanya no bonaushi bwakwe, pantu icimonwa cilangisho kuti ilyo iciswango ne nsengo ikumi fikafumisha ulupato lwa fiko pali wene fikafuula amalaya ya cifumu ne fisaamo fyakwe fyonse. Bakatapa ifyuma fyakwe. ‘Fikamucito bwamba,’ ukusansalika mu museebanya imibele yakwe ya cine cine. Mwandi kupomona! Impela yakwe kabili yataluka ku kubamo umucinshi. Fyamonaula, “fikalya no mubili wakwe,” ukumupelesha ku musakalala wabulwamo ubumi. Mu kupelako, fikamoca umupwilapo “mu mulilo.” Aocewa ukupala kasenda wa cikuko, ukwabulwa nangu fye kushiikwa kwalinga! Tashili ni nko sheka, nge shaimininwako ku nsengo ikumi, ishonaula cilende mukalamba, lelo “iciswango,” ukupilibula UN wine, ailunda kuli bena muli uku kubukaana. Akapeelo kusuminisha kwakwe ku bonaushi bwa butotelo bwa bufi. Icinabwingi ca nko 150 no kucilapo mu kati ka UN kale kale shalilangisha, ku musango wabo wa ku vota, ubulwani ukulosha ku butotelo, ukucilisha bulya ubwa Kristendomu.

18. (a) Kwenekela nshi ku nko ku kwalukila mu kulwisha ubutotelo bwa cina Babiloni kwamonwa kale kale? (b) Cinshi cikaba umulandu ukalamba uwa kusansa kwapwililika pali cilende mukalamba?

¹⁸ Mulandu nshi inko shingasungila uwali umutemwishi wabo kale bukali bukali ifyo? Natumona mu lyashi lya muno nshiku ukwenekelwa kwa kwaluka kwa musango yo ukulwisha ubutotelo bwa cina Babiloni. Ukukaanya kwa bumushika bwa kamfulumende apakalamba kwalicefya ukusonga kwa butotelo mu fyalo pamo nga Soviet Union na China. Mu mbali sha ciProtestanti sha Europe, ukukanayangwako no kutwishika fyalipwisha amacalici, ica kuti ubutotelo mu kubako bwalifwa. Ubuteko bwakulisha ubwa ciKatolika bwalepaulwa ku kusanguka no kubulwa ukusuminishanya, ifyo papa endauka ashaba na maka ya kutalalika. Tatufwile, nangu ni ifyo, ukulufya ukumona icishinka ca kuti uku kusansa kwa kupelako, ukwa ponse ponse pali Babiloni Mukalamba kwisa ngo kulumbulula kwa bupingushi bwa kwa Lesa bushingateluka pali cilende mukalamba.

Ukufikilisha Itontonkanyo lya kwa Lesa

19. (a) Ni shani ukuputunkanishiwa kwa bupingushi bwa kwa Yehova ukulwisha cilende mukalamba kwingalangililwa ku bupingushi bwakwe pali Yerusalemu wasangwike mu 607 B.C.E.? (b) Cinshi imibele yapomonwa, yabulwa ukwikalwamo ya Yerusalemu pa numa ya 607 B.C.E. yalangilile kabela ku kasuba kesu?

¹⁹ Ni shani Yehova aputunkanya ubu bupingushi? Ici limbi kuti calangililwa ku mibombele ya kwa Yehova ukulwisha abantu bapondweke mu nshita sha pa kale, ukukuma kuli abo atile: “Muli bakasesema ba ku Yerusalemu nimone ca makankamike; ukucito bucende no kwenda mu bufi, bakosha no kuboko kwa ncitatubi, ku kulengo kuti umuntu nangu umo tabwela ku bubi bwakwe; baba kuli ine, bonse bene, nga Sodomu, na bekashi ba uko nga Gomora.” (Yeremia 23:14) Mu 607 B.C.E., Yehova abomfeshe Nebukadnesari ‘ukufuulako ifya kufwala, ukusenda ifipe fyayemba, no kusha ubwamba no busokwa’ ulya musumba wali uucende lwa ku mupashi. (Esekiele 23:4, 26, 29, NW) Yerusalemu wa ilya nshita ali icipasho ca Kristendomu ilelo, kabili nga fintu Yohane amwene mu fimonwa fya mu kubangilila, Yehova akapeela kuli Kristendomu no butotelo bwa bufi ubwashala ukukanda kwapalako. Imibele yapomonwa, iyabulwo kwikalwamo ya Yerusalemu pa numa ya 607 B.C.E. ilangisha ifyo Kristendomu wa butotelo akamoneka pa numa ya kusotolwa kwa fyuma fyakwe no kusansalikwa mu museebanya. Na bashala ba Babiloni Mukalamba tabakashuke.

20. (a) Ni shani Yohane alangisha ukuti Yehova na kabili akabomfya bakateka ba buntunse ukuputunkanya ubupingushi? (b) Cinshi caba “itontonkanyo” (NW) lya kwa Lesa? (c) Ni mu nshila nshi umo inko shikafikilisha “itontonkanyo limo” (NW) ilyabo, lelo litontonkanyo lya kwani likafilikishiwa mu cine cine?

²⁰ Na kabili Yehova abomfya bakateka ba buntunse mu kuputunkanya ubupingushi. “Pantu Lesa abika mu mitima ya fiko ukucite [tontonkanyo lyakwe, “NW”], no kucita [ne tontonkanyo limo, “NW”] no kupeelo bufumu bwa fiko ku ciswango, fikasuke afifishiwapo ifyebo fya kwa Lesa.” (Ukusokolola 17:17) Cinshi “itontonkanyo” (NW) lya kwa Lesa? Kutantika bakaputunkanya ba Babiloni Mukalamba ukuminkana pamo, mu kuti bamonaule umupwilapo. Kwena, inkuntu sha bakateka mu kumusansa shikaba kufikilisha “itontonkanyo” (NW) lyabo limo. Bakayumfwo kuti cikaba ku busuma bwa mabuseko ya kutemwa buluko kwabo ukwalukila pali cilende mukalamba. Limbi kuti baisamona ukutwalilila kwa kubapo kwa butotelo bwateyanishiwa mu kati ka mipaka yabo nge cintiinya kuli bumulopwe bwabo. Lelo Yehova mu cishinka e ukateulula imilandu; bakafikilisha itontonkanyo lyakwe ukonaula umulwani wakwe wakokwesha, umucende ku mpumo imo!—Linganyako Yeremia 7:8-11, 34.

21. Apo iciswango cakashika ce cikabomfiwa mu konaula Babiloni Mukalamba, cinshi mu kumonekesha ico inko shikacita mu kulosha kuli United Nations?

²¹ Ee, inko shikabomfya iciswango cakashika ce, ci United Nations, mu konaula Babiloni Mukalamba. Tababomba mu kuitendekelako kwabo, pantu Yehova abike ci mu mitima yabo “no kucita [ne tontonkanyo limo, NW] no kupeelo bufumu bwa fiko ku ciswango.” Lintu inshita yaisa, inko mu kushininkisha shikamona ukukabila kwa kukosha United Nations. Shikacipeela ameno, nge fyo cingaba, ukucashima ubulashi ubuli bonse na maka bakwata mu kuti cingalukila pa butotelo bwa bufi no kulwisha umwanakashi “fikasuke afifishiwapo ifyebo fya kwa Lesa.” Muli fyo, cilende wa kale na kale akesa ku mpela yakwe yapwililika. Kabili ku kumufumyapo kusuma!

22. (a) Pa Ukusokolola 17:18, cinshi cilangililwa ku nshila malaika asondolwelamo ubushinino bwakwe? (b) Ni shani Inte sha kwa Yehova bankulako ku kusopololwa kwa nkama?

²² Kwati kukomaila pali bucishinka bwa kuputunkanya kwa kwa Yehova ukwa bupingushi pa buteko bwa calo ubwa butotelo bwa bufi, malaika asondolwela ubushinino bwakwe ku kusosa ati: “No mwanakashi uo umwene musumba ukalamba uwaba no bufumu pa shamfumu sha pe sonde.” (Ukusokolola 17:18) Ukupala Babiloni wa nshita sha kwa Belshasari, Babiloni Mukalamba “alipimwa mu fya kulingilako ukufina no kusangwo wapelebela.” (Daniele 5:27, The New English Bible) Ukuputunkanishiwa kwakwe kukangufyanya no kupwilikishiwa. Kabili ni shani Inte sha kwa Yehova bankulako ku kusopololwa kwa nkama ya kwa cilende mukalamba ne ya ciswango cakashika ce? Balangisho kupimpa mu kubilisha ubushiku bwa kwa Yehova ubwa bupingushi, lintu baasuka mu kuba no “kusenamina” bakasapika bapamfiwa ba cine. (Abena Kolose 4:5, 6; Ukusokolola 17:3, 7) Nge fyo icipandwa cesu icakonkapo cilelanga, bonse abafwaisho kupusunsunka lintu cilende mukalamba aputunkanishiwa balingile ukubomba, kabili ukubomba mu kwangufyanya!

[Ifikope pe bula 252]

Ukupyanana kwa Maka Cinelubali aya Calo

EGUPTI

ASHURI

BABILONI

MEDO-PERSIA

GREECE

ROMA

ANGLO-AMERICA

[Ifikope pe bula 254]

‘Na co cine caba imfumu yalenga cinekonsekonse’

[Icikope pe bula 255]

Ukufutatika inuma shabo pa Mwana wa mpaanga, “shipeela amaka ya shiko no lupaka lwa shiko ku ciswango”

[Icikope pe bula 257]

Kristendomu ngo lubali lwalumbuka lwa Babiloni Mukalamba akapala Yerusalemu wa pa kale mu kupomonwa kwapwililika