Icipandwa 37

Ukuloosha no Kusekelela pa Kupwa kwa Babiloni

 1. Ni shani “ishamfumu sha pe sonde” shikankulako ku konaulwa kwa kupumikisha ukwa Babiloni Mukalamba?

UKUPWA kwa Babiloni ni mbila nsuma ku bantu ba kwa Yehova, lelo ni shani inko shikumona? Yohane atweba ati: “Ne shamfumu sha pe sonde ishacitile nankwe ubulalelale, no kuba nankwe mu kuipakisha kwa bucisenene, shikalila no kupumapo imisowa ilyo shikamone cushi ca kulungula kwakwe; shikeminina ukutali pa mulandu wa kutiino kulunguluka kwakwe, ashiti, Iye, iye, we musumba ukalamba, we [Babiloni] umusumba uwakosa. Ico muli ora umo wine e mwaiso kusekwa kobe.”—Ukusokolola 18:9, 10.

 2. (a) Apo insengo ikumi sha cimpashanya sha ciswango cakashika ce shonaula Babiloni Mukalamba, mulandu nshi “ishamfumu sha pe sonde” shikatilwo bulanda pa kupwa kwakwe? (b) Mulandu nshi ishamfumu shaikatwo bulanda shiminina ukutali ukufuma ku musumba washama?

² Ukwankulako kwa nko limbi kuti kwamoneka ukwa kutulumusha mu cilola ca cishinka ca kuti Babiloni aonawilwe ku nsengo ikumi isha ciswango cakashika ce. (Ukusokolola 17:16) Lelo lintu Babiloni abe naya, “ishamfumu sha pe sonde” mu kushininkisha shikeluka ifyo aali uwakubomfiwa kuli bene mu kusunga abantu abashikatalikwa na banakila. Bashibutotelo babilishe nkondo ukuba ishashila, babombele nge fibombelo fya kwingisha ifita, no kucincisha abacaice ukuya mu mitande ya bulwi. Ubutotelo bwapayanya icifimbo ca bumushilo ku numa ya ico bakateka babola babomfya mu kutitikisha abantu yaweyawe. (Linganyako Yeremia 5:30, 31; Mateo 23:27, 28.) Mona, nangu cibe fyo, ukuti ishi shamfumu shileyumfwo bulanda nomba shiminine akatalamukila ukufuma ku musumba washama. Tabalepalamako ku kuba aba kumwaafwa. Bali no bulanda pa kumona uko aleya lelo tabali no bulanda bwakumanina ubwa kuitwala mu kapoosa mweo pa mulandu wakwe.

Aba Makwebo Balila no Kuloosha

 3. Ni bani bambi bayumfwo bulanda pa kupita kwa Babiloni Mukalamba, kabili milandu nshi iya ici intu Yohane apeela?

³ Ishamfumu sha pe sonde te beka fye abaleyumfwo bulanda pa kupita kwa Babiloni Mukalamba. “Kabili aba makwebo ba pe sonde balila no kulilishikila pali wene; ico takuli muntu uuleshita kabili ifya bunonshi fyabo iyo, ifya bunonshi fya golde, na silfere, na mabwe ayaumo mutengo, na bamargariti, ne nsalu sha kolokondwe, ne shakashikila, ne sha silika, ne shakashika ce; no musango onse wa cikulankonde, no musango onse wa fipe fya meno ya nsofu, no musango onse wa fipe fya fimuti ifyaumo mutengo, ne fya butale, ne fya cela, ne fya marbele; na kinamone, na amomo, ne fyanunke cisuma, na muri, na libani, no mwangashi, na mafuta, no buunga ubwapeleka, ne ngano, ne ŋombe, ne mpaanga, na bakabalwe, na maceleta, na basha, ne [myeo ya bantunse, “NW”]. (Fyafuma pali iwe [Babiloni Mukalamba] ifisabo ifyakumbilwe [umweo, “NW”] obe, fyaloba kuli iwe fyonse ifya maliila ne fyabalabata, tafyakamoneke kabili nakalya).”—Ukusokolola 18:11-14.

 4. Mulandu nshi “aba makwebo” balilila no kuloosha pa kupwa kwa Babiloni Mukalamba?

⁴ Ee, Babiloni Mukalamba aali cibusa wapalamisha na kashita musuma uwa ba makwebo bakankaala. Ku ca kumwenako, ifiyanda fya bashimbe baume aba butotelo, ifiyanda fya bashimbe banakashi aba butotelo, na macalici mu Kristendomu pa myanda ya myaka iingi fyakwata golde wafulisha, silfere, amabwe yaumo mutengo, ifimuti fyaumo mutengo, ne mibele imbi iya fyuma fya ku mubili. Ukulundapo, ukupaala kwa butotelo kwalibikwa pa fya busulwishi bwa kushita no kunwesho mwangashi ifyendela pamo no kusefya kwa Krisimasi asaalula Kristu na shimbi ishainikwa inshiku nkulu. Bamishonari ba Kristendomu balingila mu mpanga ishabo kutali, ukwisula amatuuka ayapya aya “aba makwebo” ba ici calo. Muli Japan wa mu mwanda wa mwaka walenga 17, buKatolika, ubo ubwaishile na basulwishi, bwaibimbile fye na mu micitile ya nkondo sha fya kulwila ififulo. Ukucita lipoti pa bulwi bwa kupingulapo pe samba lya fibumba fye linga lya Osaka, The Encyclopœdia Britannica yalondolola aiti: “Ifita fya Tokugawa fyaisangile filelwa ne fita ifyo imendela sha fiko shatantikwepo umusalaba ne fipasho fya Umulubushi na St James, umutakatifu watemwikwa uwa Spain.” Ulubali lwacimfishe lwapakese no kufumyapo umupwilapo buKatolika muli cilya calo. Ukwakanamo kwe calici mu milandu ya calo ilelo mu kupalako takwakaliletele ukupaalwa.

 5. (a) Ni shani ishiwi lyafuma mu mulu lilundapo ukulondolola ukuloosha kwa “ba makwebo”? (b) Mulandu nshi aba makwebo nabo ‘beminina ukutali’?

⁵ Ishiwi lyafuma mu mulu lisosa mu kulundapo aliti: “Aba makwebo aya, abanonkele ifyuma muli wene, bakeminino kutali pa mulandu wa kutiino kulunguluka kwakwe, balelila no kuloosha, abati, Iye, iye, umusumba ukalamba, uwakupene isha kolokondwe ne shakashikila ne shakashika ce, no kusaame fya golde na mabwe ayaumo mutengo na bamargariti. Ico muli ora umo wine fyalipomwenwe ifya bucindami ifyabe fi.” (Ukusokolola 18:15-17a) Mu kuba no konaulwa kwa Babiloni Mukalamba, “aba makwebo” baloosha ukuluba kwa ulya munabo wa fya makwebo. Cine cine, “cabipa, cabipa” (NW) kuli bene. Mona, nangu ni fyo, ukuti imilandu ya kuloosha kwabo umupwilapo ili iyakaso no kutila bene—ukupale shamfumu—‘beminine ukutali.’ Tabalepalamako icalinga ukuba ica kwaafwilisha icili conse kuli Babiloni Mukalamba.

 6. Ni shani ishiwi lyafuma mu mulu lilondolola ukuloosha kwa bene ba mato na bensha amato, kabili mulandu nshi balilila?

⁶ Ubundoloshi bwatwalililo kuti: “Na bene mato bonse na benda mu mato bonse, na bensha amato na bonse ababomba pali bemba, baiminine ukutali, balabilikisha pa kumone cushi ca kulungula kwakwe, abati, Musumba nshi uwapalo musumba uyu ukalamba? Kabili bafukwilile ulukungu pa mitwe yabo, no kupumapo imisowa, pa kulila no kuloosha, abati, Iye, iye, umusumba ukalamba, umo bonse abali na mato muli bemba bamwene ifyuma ku makwebo yakwe ayaumo mutengo! Ico muli ora umo wine alipomwenwe.” (Ukusokolola 18:17b-19) Babiloni wa pa kale ali umusumba wa makwebo kabili wakwete ilongo likalamba ilya mato. Mu kupalako, Babiloni Mukalamba acita amakwebo ayengi na “menshi ayengi” aya bantu bakwe. Ici cipeele ncito ku bengi abatekwa bakwe ba butotelo. Mwandi ni mpumo ya fya bunonshi fintu ukonaulwa kwa Babiloni Mukalamba kukaba kuli aba! Takwakabe na kabili intulo imbi iya bukumu ukupala wene.

Ukusekelela pa Kulofiwa Kwakwe

 7, 8. Ni shani ishiwi lyafuma mu mulu lifisha pa kalume ubukombe bwa liko ukulosha kuli Babiloni Mukalamba, kabili ni bani bakankula kuli aya mashiwi?

⁷ Lintu Babiloni wa pa kale awishiwe ku bena Madai na bena Persia, Yeremia asosele mu kusesema ati: “E lyo imyulu ne calo, na fyonse ifilimo, fikaawilo tupundu pali [Babiloni].“ (Yeremia 51:48) Lintu Babiloni Mukalamba akonaulwa, ishiwi lyafuma mu mulu likapwilikisho bukombe bwa liko, ukusosa ku lwa Babiloni Mukalamba aliti: “Sangalaleni pali wene, mwe ba mu mulu. Mwe ba mushilo na batumwa na bakasesema, sangalaleni, ico Lesa namulandula kuli wene.” (Ukusokolola 18:20) Yehova na bamalaika bakasekelela ukumona ukulofiwa kwa mulwani wa pa kale uwa kwa Lesa, nge fikacita na batumwa na bakasesema ba Bwina Kristu ba kubalilapo, abo pali nomba babuushiwa kabili babuula icifulo cabo mu mitantikile ya bakalamba 24.—Linganyako Ilumbo 97:8-12.

⁸ Mu cine cine, “aba mushilo” bonse—nampo nga babuushiwa ku mulu nelyo bacili abomi pe sonde—bakapuunda mu kusekelela, pamo nge fikacite bumba likalamba lya mpaanga shimbi ilibishanya na bene. Mu nshita, abantu ba citetekelo bonse aba pa kale bakabuushiwa mu micitile ipya iya fintu, kabili nabo bakailunda mu kusekelela. Abantu ba kwa Lesa tababala abesha ukuilandula abene kuli bakapakasa babo ba butotelo bwa bufi. Balibukisha amashiwi ya kwa Yehova ayatila: “Icilandunshi candi, ine nkabweseshapo: e fyo [Yehova, NW] asosa.” (Abena Roma 12:19; Amalango 32:35, 41-43) Cisuma, Yehova nomba nabweseshamo. Umulopa onse uwasumiiwe kuli Babiloni Mukalamba ukuba naulandulwa.

Ukufubula Ilibwe lya Mpelo Nkalamba

9, 10. (a) Cinshi malaika wakosa nomba acita no kusosa? (b) Ni ncitilo nshi iyapalana ku yacitilwe kuli malaika wakosa ya pa Ukusokolola 18:21 yacitikeko mu nshita ya kwa Yeremia, kabili cinshi yaebekeshe? (c) Cinshi incitilo yabuulwa kuli malaika wakosa yamwenwe kuli Yohane yebekesha?

⁹ Ico Yohane amona mu kukonkapo cebekesho kuti ubupingushi bwa kwa Yehova bwa Babiloni Mukalamba bwa kupelako: “Kabili malaika uwakosa abuulile ilibwe nge mpelo nkalamba, no kulifubula muli bemba, ati, E fyo umusumba ukalamba, [Babiloni], ukafubulwa pa nshi fubu, no kumoneka kabili nakalya.” (Ukusokolola 18:21) Mu nshita ya kwa Yeremia, imicitile yapalako iyakwete ubupilibulo bwa mu busesemo ubwa maka yalibombelwe. Yeremia apuutilwemo ukulemba mwi buku lyakwe “ububi bonse ubukesaponena [Babiloni].” Apeele ibuku kuli Seraya no kumweba ukuya ku Babiloni. Kulya, ukukonka amakambisho ya kwa Yeremia, Seraya abelengele ukubilisha kwa kuwisha umusumba ukuti: “Mwe Yehova, imwe mwasoseele cino cifulo ku kuciputula, ku kubulaba ica kwikalako, umuntu nangu ni nama; pa kuti cikabe capomoka umuyayaya.” Seraya lyene akakile ilibwe kwi buku no kulipoosa mu mumana Yufrate, atile: “E fyo [Babiloni] akebila no kwibuka iyo, pa mulandu wa bubi ubo nkaleta pali wene.”—Yeremia 51:59-64.

¹⁰ Ukupooswa kwe buku ne libwe lyakulikweko mu mumana kwali kwebekesha kwa kuti Babiloni akebila mu kukanamoneka, ukukanapuuputuka na kabili. Ukumona kwa mutumwa Yohane malaika wakosa abomba incitilo yapalako mu kulinganako kwebekesha kwabamo amaka ukwa kuti imifwaile ya kwa Yehova ukulosha kuli Babiloni Mukalamba ikafikilishiwa. Imibele yapomonwa umupwilapo iya Babiloni wa pa kale ilelo icitilo bunte bwa maka ku cikaponena ubutotelo bwa bufi mu nshita ya ku ntanshi ili mupepi.

11, 12. (a) Ni shani malaika wakosa nomba alanda kuli Babiloni Mukalamba? (b) Ni shani fintu Yeremia aseseme ukukuma kuli Yerusalemu wa busangu, kabili cinshi ici capilibwile ku kasuba kesu?

¹¹ Malaika wakosa nomba alungika kuli Babiloni Mukalamba, atila: “Na mashiwi ya bakalisha wa masese, na ya ŋomba, na ya bakalisha wa tumpeta na bakalisha wa ntandala, tayakomfwike muli iwe nakalya: ne ntukushi shonse sha misango yonse ya butukushi tashakamoneke muli iwe kabili nakalya: no kulila kwa mwana wa mpelo takwakomfwike muli iwe kabili nakalya: no lubuuto lwa nyali talwakasanike muli iwe kabili nakalya: ne shiwi lya kwa shibwinga ne lya kwa nabwinga talyakomfwike muli iwe nakalya: pa kuti aba makwebo yobe bali abakankaala ba pe sonde; ico mu buloshi bobe e mwalufiwe abena fyalo fyonse.”—Ukusokolola 18:22, 23.

¹² Mu mibele yabamo ukulinganya, Yeremia aseseme ukukuma kuli Yerusalemu wasanguka ati: “Kabili nkalofya muli bene ishiwi lya kusekelela ne shiwi lya kwanga, ishiwi lya kwa shibwinga ne shiwi lya kwa nabwinga, ishiwi lya mpelo ne cengelo ca nyali. Kabili icalo cino conse cikaba amapopa kabili ica makankamike.” (Yeremia 25:10, 11) Pamo ngo lubali lukalamba lwa Babiloni Mukalamba, Kristendomu akaba icitantala cabulwamo ubumi, nga fintu calangishiwa mu kumonekesha ku mibele yapomonwa ya Yerusalemu pa numa ya 607 B.C.E. Kristendomu uyo limo ali uwasangalala no kumfwikamo icongo cila kasuba akaisanga uwacimfiwa no walekeleshiwa.

13. Kwaluka nshi kwa mu kupumikisha kwasanga Babiloni Mukalamba, kabili cinshi cili ca kufumamo pa “aba makwebo” bakwe?

¹³ Mu cine cine, nge fyo malaika pano aeba Yohane, Babiloni Mukalamba onse akaluka ukufuma ku kuba ubuteko, bwa maka, ubwa pa kati ka nko ukuba icalo caumina, icapala amatololo. “Aba makwebo” bakwe, ukusanshako na bamilioneya ba pa mulu, babomfya ubutotelo bwakwe ku kumwenamo kwa pa lwabo nangu ica kufimbapo, kabili bashibutotelo bacisanga ukubamo ubukwebo ukwakana ukutambwa na bene. Lelo abo aba makwebo tabakakwate na kabili Babiloni Mukalamba ngo munabo. Takabale na kabili akopeka inko sha pe sonde ku fibelesho fyakwe fyabamo inkama ifya butotelo.

Umulandu wa Mulopa uwa Kutiinya

14. Mulandu nshi u o malaika wakosa apeela ku kukula kwa bupingushi bwa kwa Yehova, kabili cinshi ico Yesu mu kupalako asosele lintu ali pe sonde?

¹⁴ Mu kusondwelela, malaika wakosa alanda umulandu Yehova apingwila Babiloni Mukalamba icabipisha ifyo. “Kabili,” e fyasosa malaika, “muli wene mwasangilwe umulopa wa bakasesema kabili uwa ba mushilo, uwa bonse abaipaiwe pe sonde.“ (Ukusokolola 18:24) Lintu ali pe sonde, Yesu aebele intungulushi sha butotelo mu Yerusalemu ukuti bali no mulandu wa “mulopa onse wa bulungami uwasuumiwa pano isonde, ukutula ku mulopa wa kwa Abele umulungami” ukuya ku ntanshi. Ukulinganako, ilya nkulo yapondama yaonawilwe mu 70 C.E. (Mateo 23:35-38) Ilelo, inkulo imbi ya bashibutotelo isenda umulandu wa mulopa pa kupakasa kwa iko ababomfi ba kwa Lesa.

15. Ni shani Icalici lya ciKatolika mu Nazi Germany lyakwete umulandu wa mulopa pa fishinka fibili?

¹⁵ Mu citabo cakwe The Catholic Church and Nazi Germany, Guenter Lewy alembele ati: “Lintu Inte sha kwa Yehova shatitikishiwe mu Bavaria pa April 13 [1933] Icalici lyapokelele fye no kupeelwo lubali kuli lyene ku Iciputulwa Cimona pa Masambililo no Butotelo ulwa kuseba icilundwa icili conse ica kabungwe akacili kalebelesha ubutotelo bwabindwa.” Icalici lya Katolika muli fyo lyaakana ukushingamwa kwa kutwala amakana ya Nte ku nkambi sha kucushiwilwamo; amaboko ya liko yakantaikwa no mulopa wa bumi bwa myanda ya Nte abaputunkanishiwe. Ilyo Inte shacaice, pamo nga Wilhelm Kusserow, balangishe ifyo kuti bafwa mu kushipa ku bapike mfuti, Hitler apingwilepo ukuti abapike mfuti balicililepo ukuwama pa balekaano kulwa pa mulandu wa kampingu; e co munyina wa kwa Wilhelm Wolfgang, pa myaka ya bukulu 20, afwile mu kuputulwako umutwe. Pa nshita imo ine, Icalici lya Katolika lyalekoselesha abalumendo ba ku Germany ba Katolika ukufwila mu fita fya calo cabo. Umulandu wa mulopa uwe calici untu wayanguka ukumona!

16, 17. (a) Mulandu nshi uwa mulopa ulingile ukupeelwa kuli Babiloni Mukalamba, kabili ni shani Vatican asangwike uwa mulandu wa mulopa ukulosha ku baYuda abafwile mu kwipaulula kwa ciNazi? (b) Ni nshila nshi imo mu yo ubutotelo bwa bufi bupeelelwamo umulandu wa kwipaya kwa mamilioni ya bantu mu myanda iingi iya nkondo muli uno mwanda wa myaka weka?

¹⁶ Nangu cibe fyo, ubusesemo busoso kuti umulopa “uwa bonse abaipaiwe pe sonde” ulingile ukupeelwo mulandu kuli Babiloni Mukalamba. Ico mu kushininkisha caliba ica cine mu nshita sha muno nshiku. Ku ca kumwenako, ukutula apo umucenjelo wa buKatolika wayafwilishe ukuleta Hitler mu maka mu Germany, Vatican akana mu mulandu wa mulopa uwakulisha mu kulosha ku baYuda amilioni mutanda abo bafwilile mu kwipaulula kwa ciNazi. Ukulundapo, muli uno mwanda wa myaka walenga 20 weka, abantu ukucila pa mamilioni umwanda balipaiwa mu myanda ya nkondo. Bushe ubutotelo bwa bufi ebuli no kupeelwo mulandu muli uku kulundanako? Ee, mu nshila shibili.

¹⁷ Inshila imo ya kuti ubwingi bwa nkondo shayampana no kupusana kwa mu butotelo. Ku ca kumwenako, ulukaakala mu India pa kati ka baShilamu na baHindu mu 1946-48 lwasongelwe no butotelo. Imyanda ya makana ya bumi yalilofiwe. Ukulwa pa kati ka Iraq na Iran muli ba 1980 kwaampana ku kupusana kwa fyakaniko, mu kuba ne myanda ya makana abaipaiwa. Ulukaakala pa kati ka baKatolika na baProtestanti mu Northern Ireland kwasenda amakana ya bumi. Ulukaakala lwatwalilila mu Lebanon lwashimpwa pa butotelo. Ukubebeta ili bala, kalemba wa mukululo C. L. Sulzberger mu 1976 atile: “Cine cabamo ubulanda ica kuti apepi na citika nelyo ukucilapo uwa nkondo shilwiwa nomba ukushinguluka icalo shaba mu kumonekesha imbuli sha butotelo nelyo ishabimbwamo ifikansa fya butotelo.” Mu cine cine, caba ifyo fine ukupulinkana ilyashi lya kale lyabamo cimfulumfulu ilya Babiloni Mukalamba.

18. Ni nshila nshi ya cibili mu yo amabutotelo ya calo yakwatilamo umulandu wa mulopa?

¹⁸ Ni nshila nshi iya cibili? Ukufuma ku mimwene ya kwa Yehova, amabutotelo ya calo yakwata umulandu wa mulopa pa kuti tayasambilisha mu kushinina abakonshi ba yako icine ca fifwaikwa fya kwa Yehova ifya babomfi bakwe. Tabasambilisha abantu mu kushininwa ukuti bakapepa ba cine aba kwa Lesa balingile ukupashanya Yesu Kristu no kulangisha ukutemwa ukulola kuli bambi ukwabulo kusakamana intulo yabo ya buluko. (Mika 4:3, 5; Yohane 13:34, 35; Imilimo 10:34, 35; 1 Yohane 3:10-12) Pa kuti amabutotelo yapanga Babiloni Mukalamba tayasambilisha ifi fintu, abakonshi ba yako bakulilwa mu kululunkanya kwa nkondo ya pa kati ka nko. Ifyo ici cali icashininkishiwa mu nkondo sha calo shibili isha citika wa ntanshi wa uno mwanda wa myaka, shonse shibili ishatampilwe mu Kristendomu kabili ishafuminemo ukwipayaula kwa ba butotelo banabo kwa umo no munankwe! Nga bonse abaitungile ukuba Abena Kristu bakakatile ku fishinte fya Baibolo, isho nkondo nga tashabalile ashicitikako.

19. Cinshi cili umulandu wa kutiinya uwa kusuumya kwa umulopa uo Babiloni Mukalamba asenda?

¹⁹ Yehova abika umulandu wa uku kusuumya kwa mulopa konse pa makasa ya kwa Babiloni Mukalamba. Nga ca kuti intulungushi sha butotelo, no kucila isho isha mu Kristendomu, shasambilisha abantu babo icine ca Baibolo, ukusuumya kwa mulopa kwakule fyo nga takwacitikeko. Cine cine, lyene, mu kulungatika nelyo ukubulo kulungatika, Babiloni Mukalamba—cilende mukalamba kabili ubuteko bwa calo bwa butotelo bwa bufi—alingile ukwasuka kuli Yehova te pa “mulopa wa bakasesema kabili uwa ba mushilo” peka abo apakasa no kwipaya lelo na pa mulandu wamulopa “uwa bonse abaipaiwe pe sonde.” Babiloni Mukalamba mu cine cine asenda umulandu wa mulopa uwa kutiinya. Mwandi kufumishiwapo kusuma ilyo ubonaushi bwakwe bwa kupelako bwacitika!

[Akabokoshi pe bula 270]

Umutengo wa Kunakilako

Guenter Lewy alembele mu citabo cakwe The Catholic Church and Nazi Germany: “Nga ca kuti buKatolika bwa mu Germany ukufuma ku kutendeka bwaikatilile ku cishinte ca kukanyako kwapwililika ku buteko bwa ciNazi, ilyashi lya calo nga lyabuulile inshila yapusanako bwino bwino. Nangu nga ca kuti uku kulwishako mu kupelako kwalifililwe ukucimfya Hitler no kucingilila imisoka yakwe yonse yafula, muli iyi mimwene nga caimishe ukulumbuka kwa mibele isuma kwe Calici mu kubulo kupimwa. Umutengo wa muntunse uwa kulwisha kwa musango yo mu kubulo kutwishika nga wali uukalamba, lelo ayo malambo nga yacitilwe ku yacilapo ukukula pali konse ukulenga. Mu kuba no lubali lwa cikaya ulushingashinti- lilwapo, Hitler pambi nga tapamine ukuya mu nkondo kabili mu cine cine amamilioni ya myeo nga yalipusushiwe. . . . Lintu amakana ya ku Germany balelwisha ubuNazi yalelungulushiwa ukufika ku mfwa mu nkambi sha kucushiwilwamo sha kwa Hitler, lintu aba mano ba ku Poland baleipaululwa, lintu imyanda ya makana ya bena Russia bafwile pamo nge ca kufumamo ca kusungwa nga ba ku Slav Untermenschen [abantunse bacepako], kabili lintu abantunse 6,000,000 baipaulwilwe pa kukanaba ‘aba ku Aryan,’ bamushika be Calici lya ciKatolika mu Germany baafwilishe ubuteko ubwaleluminisha iyi misoka. Papa mu Roma, umutwe wa bumupashi na kasambilisha wapulamo wa mibele isuma uwe Calici lya ciRoma Katolika, aikeleko fye tondolo.”—Amabula 320, 341.

[Icikope pe bula 268]

“Iye, iye,” e fisosa bakateka

[Icikope pe bula 268]

“Iye, iye,” e fisosa aba makwebo