Icipandwa 33

Ukupingula Cilende Waseebana

Icimonwa 11—Ukusokolola 17:1-18

Umutwe wa lyashi: Babiloni Mukalamba anina pa ciswango cakashika ce ico mu kupelako calukila pali wena no kumupomona

Inshita ya kufikilishiwa: Ukutula 1919 ukufika ku bucushi bukalamba

 1. Cinshi ico umo uwa bamalaika cinelubali asokolola kuli Yohane?

ICIPYU calungama ca kwa Yehova cilingile ukupongololwa ukufika ku kupwililika, inweno sha ciko cinelubali! Lintu malaika wa mutanda aitulwile ulunweno lwakwe pa cifulo ca Babiloni wa pa kale, mu kulinganako calangishe ukupuma Babiloni Mukalamba ilyo ificitika fyasela mu kwangufyanya ukulola ku bulwi bwa kupelako bwa Armagedone. (Ukusokolola 16:1, 12, 16) Mu kupalako, ni malaika umo wine uyo nomba wafisulula umulandu na fintu Yehova aputunkanya amapingushi yakwe yalungama. Yohane aikatwa no kusunguka pa cintu aumfwa mu kukonkapo no kumona: “E lyo umo wa muli bamalaika cinelubali abaali ne nweno cinelubali aishilelanda kuli ine, ati, Isa kuno nkulange ukusekwa kwa mwanakashi cilende mukalamba uwaikala pa menshi ayengi, uo ishamfumu sha pe sonde shacitile nankwe ubulalelale, na baikala pe sonde bakolelwe umwangashi wa bulalelale bwakwe.”—Ukusokolola 17:1, 2.

 2. Bushininkisho nshi bwabako ubwa kuti “cilende mukalamba” (a) tali Roma wa pa kale? (b) tali makwebo yakalamba? (c) lubali lwa butotelo?

² “Cilende mukalamba”! Mulandu nshi we lumbo lya kutulumusha ifyo? Ni ani uyo mwanakashi? Bamo baishibisha uyu cilende wa cimpashanya na Roma wa pa kale. Lelo Roma ali maka ya bupolitiki. Uyu cilende acito bulalelale ne shamfumu sha pe sonde, kabili ico mu kumonekesha cisanshamo ishamfumu sha Roma. Pa mbali ya ico, pa numa ya bonaushi bwakwe, “ishamfumu sha pe sonde” shasoswa ukuloosha impatapata yakwe. E ico, umwanakashi te kuti abe amaka ya bupolitiki. (Ukusokolola 18:9, 10) Ukulundapo, apo umwanakashi alooshiwa na ba makwebo ba mu calo, te kuti acite icikope ca makwebo yakalamba. (Ukusokolola 18:15, 16) Nangu cibe fyo, tulabelenga, ukuti ‘ku cibelesho cakwe ica kupepe mipashi inko shonse shalilufiwe.’ (Ukusokolola 18:23, NW) Ici cicilenga ukumfwika ukuti cilende mukalamba alingile ukuba ulubali lwa butotelo lwa mu kusaalala kwa calo.

 3. (a) Mulandu nshi cilende mukalamba engapashanya icacila pe Calici lya ciRoma Katolika nelyo Kristendomu onse? (b) Fifundisho nshi fya cina Babiloni fili no kusangwa mu mabutotelo yaseeka aya ku Kabanga pamo pene na mu fyakaniko ifya Kristendomu? (c) Cinshi ico kardinala wa Roma Katolika John Henry Newman asumine ukulosha ku fifundisho fyafula fya Kristendomu, ukusefya, ne fibelesho? (Mona utulembo twa pe samba.)

³ Lubali nshi lwa butotelo? Bushe Licalici lya Roma Katolika, nge fyo bamo baeba? Nelyo bushe ni Kristendomu onse? Iyo, afwile ukuba uwakula pali bonse aba nga engalufya inko shonse. Umwanakashi aba, mu cishinka, buteko bwa calo bonse fye ubwa butotelo bwa bufi. Intulo yakwe mu nkama sha Babiloni yalangililwa mu kuti ififundisho fya cina Babiloni ifingi ne fibelesho fyaba ifyaseeka mu mabutotelo ukushinguluke sonde. Ku ca kumwenako, ukusumina muli bumunshifwa bwa mweo wa muntu, muli helo wa kulunguluka, na muli bulesa butatu bwa milungu buli no kusangwa mu mabutotelo ya ku Kabanga yaseeka pamo pene na mu fyakaniko fya Kristendomu. Ubutotelo bwa bufi, bwatootwa ukucila pa myaka 4,000 yapitapo mu musumba wa pa kale wa Babiloni, bwalunduluka ukufika ku kukulisha kwa muno nshiku uko ukwitwa, mu kulingisha, Babiloni Mukalamba.a Mulandu nshi, nangu ni fyo, alondolwelwa mwi shiwi lya kulenga ubutolo lya “cilende mukalamba”?

 4. (a) Ni mu nshila nshi umo Israele wa pa kale acitile ubulalelale? (b) Ni mu nshila nshi yapulamo umo Babiloni Mukalamba acitila ubulalelale?

⁴ Babiloni (nelyo Babele, lipilibula “Ukupelenganishiwa”) afikile pa nsonshi ya kukula mu nshita ya kwa Nebukadnesari. Bwali buteko bwa bupolitiki no butotelo ukukwata ukucila pe kana lya matempele no tumacalici. Bushimapepo bwakwe bwabomfeshe amaka yakalamba. Nangula Babiloni aleko kubapo apalepa pamo nga amaka ya calo, Babiloni Mukalamba wa butotelo alibako, kabili ukukonka icipasho ca pa kale, acili alafwaya ukusonga no kumumunga imilandu ya mapolitiki. Lelo bushe Lesa alisuminisha ubutotelo mu mapolitiki? Mu Malembo ya ciHebere, Israele asoselweko ukuisangula cilende lintu abimbilwe mu kupepa kwa bufi kabili lintu, mu cifulo ca kucetekela muli Yehova, acitile ukupangana ne nko. (Yeremia 3:6, 8, 9; Esekiele 16:28-30) Babiloni Mukalamba na kabili alacito bulalelale. Icapulamo, alicita conse cintu apima ukuwaminwa mu kuti anonke ukusonga na maka pa shamfumu shiteka ishe sonde.—1 Timote 4:1.

 5. (a) Kumonekesha nshi uko intungulushi sha butotelo shiipakisha? (b) Mulandu nshi ukufwaisha kwa kulumbuka kwa mu calo kwabela ukupinkana kwalungatana ukwa mashiwi ya kwa Yesu Kristu?

⁵ Ilelo, intungulushi sha butotelo mu kubwekeshabwekeshapo shilombelesha icifulo casumbuka mu kamfulumende, kabili mu fyalo fimo, balakana muli kamfulumende, ukukwata fye ne fifulo mu cabinet. Mu 1988 bashibutotelo ba ciProtestanti baishibikwa babili babutukile icifulo ca bupresidenti mu United States. Intungulushi muli Babiloni Mukalamba batemwa ukumonekesha; ifikope fyabo ilingi fimoneka mu nyunshi sha cintubwingi nga babishanya na bapolitishani balumbuka. Mu kucilana, Yesu asengawike ukuibimba mu mapolitiki kabili atile ku lwa basambi bakwe: “Tabali ba pano isonde, ifyo na ine nshili wa pano isonde.”—Yohane 6:15; 17:16; Mateo 4:8-10; mona kabili Yakobo 4:4.

‘Bucilende’ bwa Kasuba ka Muno Nshiku

6, 7. (a) Ni shani fintu Parti ya kwa Hitler wa ciNazi yaishile ku maka mu Germany? (b) Ni shani fintu ukusuminishanya uko Vatican acitile na Nazi Germany kwaafwilishe Hitler mu kutuninkisha kwakwe ukwa kuteke calo?

⁶ Ukupitila mu kuyobeka kwakwe mu mapolitiki, cilende mukalamba aleto bulanda bushingashimikwa ku mutundu wa muntu. Languluka, ku ca kumwenako, ifishinka fyali ku numa ya kwima kwa kwa Hitler ku maka mu Germany—ifishinka fyabipisha ifyo bamo bengatemwa ukufuuta mu fitabo fya lyashi lya kale. Mu May 1924 Parti ya ciNazi yakwete ifipuna 32 mu German Reichstag (Iŋanda ya Mafunde). Mu May 1928 ifi fyalicepele ukufika ku fipuna 12. Nangu cibe fyo, Ukubwelela pa nshi Kukalamba mu fya Bunonshi kwafimbilikishe icalo mu 1930; ukukonka pali kwene, abaNazi bacitile ukupupuutuka kukalamba, ukunonka 230 ukufuma mu fipuna 608 mu kusala kwa ciGerman kwa mu July 1932. Mu kwangufyanya pa numa, uwali akatanshi chancellor Franz von Papen, Mushika wa buPapa, aishile ku kwaafwa abaNazi. Ukulingana na bakalemba ba lyashi, von Papen aelengenye Ubuteko bupya bwa Mushilo ubwa ciRoma. Ukuba kwakwe kwipi mu cifulo nga chancellor kwali kufilwa, e co nomba aenekele ukukwata amaka ukupitila mu baNazi. Ukufika mu January 1933, alonganike ukwaafwiwa kwa kwa Hitler ukufuma kuli bakanabesa ba maindastri, kabili ukupitila mu kubeleleka kwabamo umucenjelo ashininkishe ukuti Hitler abele chancellor wa Germany pa January 30, 1933. Umwine wine acitilwe vice-chancellor kabili abomfiwe kuli Hitler ukunonka ukwafwilisha kwa mbali sha ciKatolika sha Germany. Mu kati ka myeshi ibili iya kunonka amaka, Hitler apashile parliamenti, atwele intungulushi amakana shalekaanya ku nkambi sha kucushiwilwamo, kabili atampile kampeini wa pabuuta uwa kutitikisha abaYuda.

⁷ Pa July 20, 1933, ukusekelela kwa Vatican mu kwima kwa maka ya buNazi kwalangishiwe lintu Kardinala Pacelli (uyo pa numa waishileba Papa Pius XII) asaine ukusuminishanya mu Roma pa kati ka Vatican na Nazi Germany. Von Papen asaine icalembwa pamo ngo waleimininako Hitler, na Pacelli muli fyo abikile pali von Papen icisaamo casumbuka ica bupapa ica Grand Cross of the Order of Pius.b Mu citabo cakwe Satan in Top Hat, Tibor Koeves alembele ici, ukulanda ati: “Ukusuminishanya kwali kucimfya kukalamba kwa kwa Hitler. Camupeele ukwafwilisha kwa kubalilapo ukwa mibele apokelele ukufuma ku calo ca ku nse, kabili uku ukufuma ku ntulo yasumbukisha.” Ukusuminishanya kwafwaile ukuti Vatican ifumye ukwaafwilisha kwa iko ku Akabungwe ka Pa Kati aka ciKatolika mu Germany, muli fyo ukusuminisha akabungwe kamo aka kwa Hitler “ubuteko bweka fye.”c Mu kulundapo, icikomo ca kuko ica 14 calandile ati: “Ukusontwa kwa bashikofu bakalamba, bashikofu, na bapalako kukalafuma lyeka fye lintu kafinala, walashikwa ku Buteko, ashininkisha mu kulinga ukuti takuli kutwishika mu kulosha ku kulanguluka kwa cinkumbawile ukwa bupolitiki.” Ukufika ku kupwa kwa 1933 (“Umwaka wa Mushilo” wabilishiwe kuli Papa Pius XI), ukwafwilisha kwa Vatican kwasangwike ica kusangwilako cikalamba mu kutuninkisha kwa kwa Hitler ku kuteke calo.

8, 9. (a) Ni shani fintu Vatican pamo pene ne Calici lya ciKatolika na bashibutotelo ba fiko baankwile ku bunkalwe bwa Nazi? (b) Kulandapo nshi uko bashikofu ba ciKatolika wa ku Germany bapeele ku kutendeka kwa Nkondo ya Calo iya II? (c) Cinshi cafumine mu kwampana kwa butotelo na mapolitiki?

⁸ Nangu ikama lya bashimapepo na abashimbe banakashi aba butotelo bailishenye ku bubi bwa kwa Hitler—no kuculilapo—Vatican pamo pene ne Calici lya ciKatolika ne mpuka ya liko ya bashibutotelo bapeeleko ukwaafwilisha kwacincila nelyo ukwa mu mutalalila ku bunkalwe bwa Nazi, ubo bwamwene nge ca kucingililo ukulwisha ukulunduluka kwa komyunismu wa calo. Ukwikala bwino bwino mu Vatican, Papa Pius XII alekele Ukwipayaululwa pa baYuda no kupakasa kwakaluka pa Nte sha kwa Yehova na bambi ukutwalilila ukwabulo kulengululwa. Caba icapusanako ukuti Papa John Paul II, pa kutangilila Germany mu May 1987, engalumbanya ukwiminina kwalelwisha ubuNazi ukwa kwa shimapepo umo uwafumaluka. Cinshi ico amakana yambi aya ntungulushi sha butotelo isha ku Germany balecita mu kati ka kuteka kwa kwa Hitler kwa munsokwe? Kalata wa bupasita walembelwe kuli bashikofu ba ciKatolika aba ku Germany mu September 1939 pa kubuuka kwa Nkondo ya Calo iya II apayanya ukusanikila pali iyi nkonta. Mu lubali ibelengwa ukuti: “Muli ili awala lya kapeleko tulekonkomesha abashilika besu ba ciKatolika ukucita umulimo wabo mu cumfwila kuli Fuehrer no kuba abaiteyanya ukupeela ilambo ubuntu bwabo bonse. Tuleipukisha ku ba Citetekelo ukuilunda mu mapepo yakaba ica kuti Ubutungulushi bwa Bulesa butungulule iyi nkondo ku kufumaluka kwapaalwa.”

⁹ Ukwampana kwa ciKatolika kwa musango yo kulangisha umusango wa bulalelale ubo ubutotelo bwaingilamo mu myaka yapita 4,000 mu kusembeleka Ubuteko bwa bupolitiki mu kunonka amaka no kumwenamo. Ukwampana kwa musango yo ukwa butotelo no bupolitiki fyaluminisha imicitile ya nkondo, ukupakasa, no kupelelwa kwa buntunse pa cipimo cakulisha. Ifyo umutundu wa muntu wingaba uwa nsansa pa kuti ubupingushi bwa kwa Yehova pali cilende mukalamba nabupalama. Shi na bukaputunkanishiwe bwangu!

Ukwikala pa Menshi Ayengi

10. “Amenshi ayengi” ayo Babiloni Mukalamba aloleshako ku kucingililwa cinshi, kabili cinshi cilecitika kuli yene?

¹⁰ Babiloni wa pa kale aikele pa menshi ayengi—Umumana wa Yufrate ne minyangala yafulisha. Ifyali ukucingilila kuli wene pamo pene ne ntulo ya makwebo yaleleta ubusambashi, ukufikila lintu fyakamine mu bushiku bumo. (Yeremia 50:38; 51:9, 12, 13) Babiloni Mukalamba na o alolesha ku “menshi ayengi” ukumucingilila no kumusambasha. Aya amenshi ya cimpashanya yaba “misango ya bantu, na mabumba, ne nko, na ba ndimi,” uko e kuti, amakana yonse aya mamilioni ya bantunse pali abo ateka no kufuma kuli abo apoka ukwaafwilisha kwa fyuma. Lelo aya menshi na yo yalekama, nelyo ukufumyako ukwaafwilisha.—Ukusokolola 17:15; linganyako Ilumbo 18:4; Esaya 8:7.

11. (a) Ni shani fintu Babiloni wa pa kale ‘alengele isonde lyonse ukukolwa’? (b) Ni shani fintu Babiloni Mukalamba ‘alenge sonde lyonse ukukolwa’?

¹¹ Ukulundapo, Babilioni wa pa kale alondolwelwe ngo “lukombo lwa golde mu minwe ya kwa Yehova, ulwa kulenga pano isonde ponse ukukolwa.” (Yeremia 51:7) Babiloni wa pa kale apatikishe inko sha mu bwina mupalamano ukumina inumbwilo sha cipyu ca kwa Yehova lintu ashicimfishe mu kulwisha, mu kubalenga ukunakuka nga bantu bakolwa. Muli uko kuloshako, ali icibombelo ca kwa Yehova. Babiloni Mukalamba, na o, alicita ukucimfya ukufika ku cipimo ca kuba ubuteko bwa mu kusaalala kwa calo. Lelo mu kushininkisha tali cibombelo ca kwa Lesa. Ukucila, abombela “ishamfumu sha pe sonde” abo acita na bo ubulalelale bwa butotelo. Alikusha ishi shamfumu mu kubomfya ififundisho fyakwe fya bufi ne fibelesho ficita ubusha ukusunga icinabwingi ca bantu, “abaikala pe sonde,” ukunakuka nga bantu bakolwa, ukunakila ukwabulo kukanako kuli bakateka babo.

12. (a) Ni shani icipimfya ca Babiloni Mukalamba mu Japan cashingemwe no kusumya kwa mulopa uwingi mu kati ka Nkondo ya Calo iya II? (b) Ni shani “amenshi” mu kwafwilisha Babiloni Mukalamba yafumishiwe mu Japan, kabili mu kuba na ca kufumamo nshi?

¹² Japan wa buShinto apayanya ica kumwenako camonekesha muli ici. Umushilika waluminishiwa uwa ku Japan acipimo kuba umucinshi wasumbukisha ukupeela ubumi bwakwe pali kateka—umulungu wapulamo Shinto. Mu kati ka Nkondo ya Calo iya II, bamo abashilika ba ku Japan 1,500,000 bafwile mu bulwi; mupepi fye na ku muntu, baloleshe ukucimba nge caseebana. Lelo pamo nge ca kufumamo ca kucimfiwa kwa Japan, Kateka Hirohito apatikishiwe ukukaana ukuitunga kwakwe kwa bulesa. Ici cafuminemo ukufumako kwamonekesha ukwa “menshi” yafwilisha icipimfya ca Shinto ca Babiloni Mukalamba—eya, pa numa buShinto bwasuminishe ukusumya kwa mbeketi sha mulopa pa cisebele ca nkondo mu Pacific! Uku kunasha kwa kusonga kwa Shinto na kabili kwaiswile inshila mu myaka ya nomba line ku bena Japan bacila pali 120,000, icinabwingi cikalamba abali kale baShinto na baBuddha, ukusanguka abatumikishi baipeela, ababatishiwa aba kwa Shikulu Mulopwe Yehova.

Cilende Anina Iciswango

13. Cilolwa nshi ca kusungusha ico Yohane amona lintu malaika amusenda mu maka ya mupashi mu matololo?

¹³ Finshi fimbi ifyo ubusesemo busokolola pamo nga kuli cilende mukalamba ne mpela yakwe? Nge fyo Yohane nomba ashimika, ica kumoneka cimbi icamonekesha caisa mu cilola: “E lyo [malaika] ansendele ndi mu [mupashi], antwele ku matololo, e ko namwene umwanakashi ekele pa ciswango icakashika ce icaisulako amashina ya miponto, icaba ne mitwe cinelubali ne nsengo ikumi.”—Ukusokolola 17:3.

14. Mulandu nshi cibelele icalinga ukuti Yohane asendwe mu matololo?

¹⁴ Mulandu nshi Yohane asendelwa ku matololo? Inumbwilo ya mu kubangilila iye shamo lya kwa Babiloni wa pa kale yalondolwelwe ukuba pamo nga “amatololo ya kuli bemba.” (Esaya 21:1, 9) Ici capeele ukusoka kwalinganako ukwa kuti, ukwabulo kusakamana ifya kucingilila fya menshi, Babiloni wa pa kale akaba icapomonwa cabulwamo ubumi. Cili icalinganako, lyene, ukuti Yohane asendwe mu cimonwa ku matololo ku kumona ifya kufumamo fya Babiloni Mukalamba. Na o wine alingile ukube capomonwa no waonaika. (Ukusokolola 18:19, 22, 23) Yohane asunguka, nangu ni fyo, ku cintu amona kulya. Cilende mukalamba tali eka! Ekele pa ciswango cakulisha!

15. Kupusana nshi kwabako pa kati ka ciswango ca pa Ukusokolola 13:1 na cilya ica pa Ukusokolola 17:3?

¹⁵ Iciswango cikwete imitwe cinelubali ne nsengo ikumi. Bushe cili, lyene, iciswango cimo cine ico Yohane amwene mu kubangilila, icili na co ne mitwe cinelubali ne nsengo ikumi? (Ukusokolola 13:1) Iyo, palipo ukupusana. Ici iciswango cili icakashika mu kumoneka kabili, ukukanapala iciswango ca ntanshi, tacisoselwe ukukwata ingala. Ukucila ukukwata amashina ya miponto pa mitwe ya ciko cinelubali peka, “icaisulako amashina ya miponto.” Nangu ni fyo, palingile ukubapo ukwampana pa kati ka ici ciswango cipya ne ca ntanshi; ukupalana pa kati ka fiko kwalilumbululwa ukuba ukucitikila pamo.

16. Kwishibikwa nshi ukwa ciswango cakashika ce, kabili cinshi calondololwa ukufuma ku mifwaile ya ciko?

¹⁶ Cinshi, lyene, cili ici ciswango cipya icakashika? Cilingile ukuba icimpashanya ca ciswango ico caletelweko pe samba lya kukoselesha kwa ciswango ca Anglo-America icakwata insengo shibili ukupala umwana wa mpaanga. Pa numa icimpashanya icapangilwe, cilya ciswango ca nsengo shibili casuminishiwe ukupeelo mupu ku cimpashanya ca ciswango. (Ukusokolola 13:14, 15) Yohane nomba amona icimpashanya, ica mweo icipeema. Cicita icikope ca kuteyanya kwa League of Nations ico iciswango ca nsengo shibili caletele ku mweo mu 1920. Presidenti wa U.S. Wilson acitile icimonwa ca kuti League “akaba apa kulanshanya kwa kupeelwa kwa bulungi bwa bantu bonse no kufumyapo icintiinya ca nkondo kuli pe na pe.” Lintu cabuushiwe pa numa ya nkondo ya cibili pamo nga United Nations, imifwaile ya ciko yapampamikwa yali “ukubaka umutende wa pa kati ka nko no mutelelwe.”

17. (a) Ni mu nshila nshi umo iciswango cakashika ce caisulilamo amashina ya miponto? (b) Ni nani wanina pa ciswango cakashika ce? (c) Ni shani fintu ubutotelo bwa cina Babiloni bwailundenye kuli League of Nations ne mpyani yakwe ukufuma fye pa kutendeka?

¹⁷ Ni mu nshila nshi umo ici ciswango ca cimpashanya caisulilamo amashina ya miponto? Ni mu kuti abantu baimika ici cilubi ca nko shafula nge cakupyanika pa Bufumu bwa kwa Lesa—ukupwilikisha cintu Lesa asosa ati Ubufumu bwakwe bweka e bukapwilikisha. (Daniele 2:44; Mateo 12:18, 21) Icamonekesha pa lwa cimonwa ca kwa Yohane, nangu ni fyo, ca kutila Babiloni Mukalamba anina pa ciswango cakashika ce. Ukuba ica cine ku busesemo, ubutotelo bwa cina Babiloni, no kucila mu Kristendomu, bwailundanya na League of Nations ne mpyani ya ciko. Mu kubangilila pamo nga December 18, 1918, ibumba ilyo nomba lyaishibikwa pamo nga National Council of the Churches of Christ in America lyapokelele ukubilisha uko kwabilishe mu lubali ukuti: “League wa musango yo tali fye ca kupwilikisha ca bupolitiki; cili ukucila ni numbwilo ya bupolitiki ya Bufumu bwa kwa Lesa pe sonde. . . . Icalici kuti lyapeelako umupashi wa kufwaya kusuma, ukwabulo yo League of Nations te kuti itwalilile. . . . League of Nations ashimpwe mishila mwi Landwe. Ukupale Landwe, imifwaile ya iko ‘mutende pe sonde, ukufwaya kusuma ukulola ku bantu.’”

18. Ni shani fintu bashibutotelo ba Kristendomu balangile ukwafwilisha kwabo kuli League of Nations?

¹⁸ Pa January 2, 1919, inyunshi ya San Francisco Chronicle yasendele umutwe ukalamba pe bula lya kubalilapo uwaletila: “Papa Apaapaatila Ukupokelelwa kwa League of Nations wa kwa Wilson.” Pa October 16, 1919, ukulomba kwasainwe kuli bashibutotelo 14,450 aba mabutotelo yakalamba kwatwelwe ku Cilye ca U.S., ukucincisha lilye bumba “ukukosha icipangano ca mutende ca ku Paris casanshishemo icipangano ca mabumba ya nko.” Nangu ni lintu Icilye ca U.S. cafililwe ukucincisha icipangano, bashibutotelo ba Kristendomu batwalilile ukucita kampeini wa League. Kabili ni shani League ya kupawililwe? Ifyalembelwe mu nyunshi ukufuma ku Switzerland, iya pa November 15, 1920, fibelengwo kuti: “Ukwisula icilye ca kubalilako ica League of Nations kwacibilishiwa pa nshita ya 11 koloko luno lucelo ku kulisha kwa nyenjele shonse ishe calici mu Geneva.”

19. Lintu iciswango cakashika ce cacitile ukumonekela kwa ciko, ni nshila nshi ya mibombele iyo ibumba lya buYohane lyabuulile?

¹⁹ Bushe ibumba lya buYohane, ibumba limo pe sonde ilyo mu kucincila lyapokelele ukwisa kwa Bufumu bwa buMesia, lyalyakene na Kristendomu mu kusefya kwa kupepela iciswango cakashika ce? Ukutali fye! Pa Mulungu, September 7, 1919, ibungano lya bantu ba kwa Yehova mu Cedar Point, Ohio, balangishe ilyashi lya pa cintubwingi lyaleti “Isubilo lya Butunse Bwapelelwa.” Pa bushiku bwakonkelepo, Sandusky wa Star-Journal yashimike ukuti J. F. Rutherford, presidenti wa Watch Tower Society, mu kulanda ku bantu apepi 7,000, “aebekeshe ukuti icifukushi ca kwa Shikulu cikashininkisho kupempula pali League . . . pantu bashibutotelo—baKatolika na ba Protestanti—baitungo kuba abemininako Lesa, balileka amapange yakwe no kusainisha League of Nations, ukucilumbanya nge numbwilo ya bupolitiki iya bufumu bwa kwa Kristu pe sonde.”

20. Mulandu nshi cabelele ica kuponta kuli bashibutotelo ukulumbanya League of Nations nga “inumbwilo ya bupolitiki iya Bufumu bwa kwa Lesa pe sonde”?

²⁰ Ukufilwa kwabamo akalanda kwa League of Nations kwafwile ukulangisha kuli bashibutotelo ukuti amateyanyo ya musango yo yacitwa no muntu tayaba lubali lwa Bufumu bwa kwa Lesa pe sonde. Mwandi kuponta ukucita ukutunga kwa musango yo! Cicilenga ukumoneka kwati Lesa aba ulubali ku cakanga cakulisha cintu League ayalwike ukuba. Lelo kuli Lesa wena, “ya mpomfu imicitile yakwe.” Ubufumu bwa kwa Yehova bwa mu mulu pe samba lya kwa Kristu—kabili te kupuminkana kwa bapolitishani bomana, ubwingi bwabo bamukanalesa—e nshila ku yo akaletelako umutende no kukwato kufwaya kwakwe ukucitwa pe sonde nga mu mulu.—Amalango 32:4; Mateo 6:10.

21. Cinshi cilangisho kuti cilende mukalamba alafwilisha no kulumbanya impyani ya League, United Nations?

²¹ Ni shani ku lwa mpyani ya League, United Nations? Ukufuma pa kutampa kwa liko, ili bumba nalyo lyakwata cilende mukalamba ukunina pa numa ya liko, ukubishanya mu kumoneka na lyene no kwesho kutungulula ubuyo bwa liko. Ku ca kumwenako, pa nshiku nkulu ya liko ya mwaka walenga 20, mu June 1965, abeminishi be Calici lya ciRoma Katolika ne Calici lya Eastern Orthodox, pamo pene na ba Protestanti, abaYuda, abaHindu, abaBuddha, na baShilamu—basoselwe ukwimininako amamilioni amakana yabili aya bekashi ba pe sonde—ukulongana mu San Francisco ku kusefya ukwaafwilisha kwabo no kulumbanya UN. Pa kutandalila UN mu October 1965, Papa Paul VI acilondolwele nga “kulya kuteyanya kwakulisha ukwa pa kati ka nko” no kulundako ati: “Abantu ba pe sonde balukila ku United Nations nge subilo lya kupelako lya kumfwana no mutende.” Umutandashi wa bupapa na umbi, Papa John Paul II, ukulanda kuli UN mu October 1979, atile: “Ndecetekele fyo United Nations akatwalilila ukuba ica kulanshanishapo capulamo ica mutende no bulungi.” Mu kumonekesha, papa tacitile kulumbula nangu kumo ukwa kwa Yesu Kristu nelyo ukwa Bufumu bwa kwa Lesa mu lyashi lyakwe. Mu kati ka kutandala kwakwe ku United States mu September 1987, nge fyashimikwe kuli The New York Times, “John Paul alandile apalepa ulwa lubali lwapampamikwa ulwa United Nations mu kusumbula . . . ‘ukwikatana kupya ukwa mu kusaalala kwa calo.’”

Ishina, Inkama

22. (a) Musango nshi uwa ciswango u o cilende mukalamba asala ukuninapo? (b) Ni shani Yohane alondolola cilende wa cimpashanya Babiloni Mukalamba?

²² Umutumwa Yohane mu kwangufyanya aleishibo kuti cilende mukalamba asala iciswango ca bukatu ica kuninapo. Intanshi, nangu ni fyo, ukusakamana kwakwe kwaalukila kuli Babiloni Mukalamba umwine wine. Asaamikwa mu kukatama, lelo, iye, fintu aba ica kulengo butolo! “Kabili uyo mwanakashi afwele ifyakashikila ne fyakashika ce, asaama ne fya golde na mabwe ayaumo mutengo na bamargariti, mu minwe yakwe mwali ulukombo lwa golde ulwaisulamo ifya muselu ne fyakowela ifya bulalelale bwakwe, na pa mpumi yakwe napalembwe shina lya cishibilo, [ica nkama, “NW”] ilya kuti, [Babiloni Mukalamba, “NW”], nyina wa banakashi bacilende kabili wa fya muselu fya pano nse. Kabili namwene uyo mwanakashi nakolwo mulopa wa ba mushilo, no mulopa wa nte sha kwa Yesu.”—Ukusokolola 17:4-6a.

23. (a) Lishina nshi lya kumanina ilya kwa Babiloni Mukalamba, kabili kwishibikwa nshi kwa liko?

²³ Nge fyo cali umwata muli Roma wa pa kale, uyu cilende aishibikilwe kwi shina pa mpumi yakwe.d Lishina lyalepa: “[Babiloni Mukalamba, NW], nyina wa banakashi bacilende kabili wa fya muselu fya pano nse.” Ilyo ishina “ca nkama,” (NW) icintu cimo icakwata ubupilibulo bwafisama. Lelo mu nshita ya kwa Lesa yalinga, inkama ikalondololwa. Mu cishinka, malaika apeela Yohane ifyebo fyakumanina ukusuminisha ababomfi ba kwa Yehova ilelo ukwiluka ukwishibikwa kwakumanina kwa ili shina lyabamo ubulondoloshi. Twaishiba Babiloni Mukalamba ukuba ubutotelo bwa bufi bonse. Wene “nyina wa banakashi bacilende” pantu amabutotelo ya bufi yonse bumo bumo mu calo, ukusanshako ne fyakaniko fyafula mu Kristendomu, bali nga bana banakashi bakwe, ukumupashanya mu kucita bucilende bwa ku mupashi. Na kabili aba e nyina wa “fya muselu” mu kuti afyala ubufyashi bwa kusanguka bwa musango pamo nga ukupupe filubi, ukupupe mipashi, ukulongola amashuko, ukulengula intanda, ukulengula indupi, ilambo lya buntunse, bucilende bwa pe tempele, bucakolwa no kucindike milungu ya bufi, ne fibelesho fimbi fya musaalula.

24. Mulandu nshi cabela icalinga ukuti Babiloni Mukalamba amonwa ukufwala “ifyakashikila ne fyakashika ce” kabili “asaama ne fya golde na mabwe ayaumo mutengo na bamargariti”?

²⁴ Babiloni Mukalamba afwala “ifyakashikila ne fyakashika ce,” amalangi ya cifumu, kabili “asaama ne fya golde na mabwe ayaumo mutengo na bamargariti.” Fintu caba icalingisha! Bala belebesha pa fikuulwa fyayemba, ifilubi fyaumo mutengo ne fyalengwa, ifipasho fyaumisho mutengo, ne fibekobeko fya butotelo fimbi, pamo pene no bwingi bwasumbana ubwa fikwatwa ne ndalama, ifyo amabutotelo ya ici calo yatulumanika. Nampo nga ni ku Vatican, mu buteko bwa bakabila ba pa TV aba mbila mu United States, nelyo mu fikuulwa fyabekema na matempele ya ku Kabanga, Babiloni Mukalamba alitulaika—kabili pa nshita shimo alilufya—icuma icingi.

25. (a) Cinshi cilangililwa ku fyaba mu “lukombo lwa golde ulwaisulamo ifya muselu”? (b) Ni mu mano nshi umo cilende wa cimpashanya akolelwa?

²⁵ Lolesha nomba pa co cilende akwata mu kuboko kwakwe. Yohane alingile ukupemashika pa kucimona—ulukombo lwa golde “ulwaisulamo ifya muselu ne fyakowela ifya bulalelale bwakwe”! Ulu e lukombo lwabamo “umwangashi wa cipyu ca bulalelale bwakwe” ku lo alenga inko shonse ukunwako. (Ukusokolola 14:8; 17:2) Lumoneka ulwacindama ku nse, lelo ifyabamo fya muselu, fya butolo. (Linganyako Mateo 23:25, 26.) Lwabamo ifibelesho fya nkota fyonse na mabufi ayo cilende mukalamba abomfya ku kubeleleka inko no kubaleta pe samba lya kusonga kwakwe. Ukucila na pa kupondoka kwafulilako, Yohane amona ukuti cilende umwine wine napupana, nakolwa umulopa wa babomfi ba kwa Lesa! Mu cishinka, pa numa tubelenga ukuti “muli wene mwasangilwe umulopa wa bakasesema kabili uwa ba mushilo, uwa bonse abaipaiwe pe sonde.” (Ukusokolola 18:24) Mwandi kutulumana kwa mulandu wa mulopa!

26. Bushininkisho nshi bwabako ubwa mulandu wa mulopa ku lubali lwa Babiloni Mukalamba?

²⁶ Pa myanda ya myaka iingi yapita, ubuteko bwa calo ubwa butotelo bwa bufi bwasumya amabemba ya mulopa. Ku ca kumwenako, mu Japan wa nkulo ya pa kati, amatempele mu Kyoto yasangwilwe amalinga, kabili abashilika batukami, baleshinshimuna “ishina lyashila lya kwa Buddha,” balwishenye umo no munankwe ukufikila imisebo yakashika ku mulopa. Muli uno mwanda wa myaka walenga 20, bashibutotelo ba Kristendomu baila pamo ne fita fya fyalo fyabo, kabili aba baipaya umo no munankwe, ukuba no kulufya mu kucepako kwa myeo amamilioni umwanda umo. Mu October 1987 uwali kale presidenti wa U.S. Nixon atile: “Umwanda wa myaka walenga 20 e wacilishapo ukubo wa mulopa mu lyashi lya kale. Abantu bafulilako balipaiwa mu nkondo sha uno mwanda wa myaka ukucila muli shonse inkondo shalwilwe pa ntanshi uyu mwanda wa myaka taulatendeka.” Amabutotelo ya calo yalipingulwa bubi bubi kuli Lesa pa kwakana kwa yako muli conse ci; Yehova apata “iminwe iisumyo mulopa wa kaele.” (Amapinda 6:16, 17) Mu kubangilila, Yohane aumfwile ukupunda ukufuma ku cipailo ukwa kuti: “Mwe Mwine lubanda, mwe ba mushilo kabili aba cine, bushe mulefisha lilali pa kukanapingula no kulandulo mulopa wesu ku baikala pe sonde?” (Ukusokolola 6:10) Babiloni Mukalamba, nyina wa banakashi ba cilende no wa fya muselu fya pe sonde akabimbwamo mu kushika lintu inshita yaisa iya kwasuka ubu bwipusho.

Icipandwa 34

Inkama ya Kupuutamo Mwenso Yapikululwa

 1. (a) Ni shani Yohane ankula pa kumona cilende mukalamba no kunina kwakwe kwa kulengo mwenso, kabili mulandu nshi? (b) Ni shani ibumba lya buYohane ilelo lyankulako lintu ifya kuponako filefunguluka mu kufikilishiwa kwa cimonwa ca busesemo?

KWANKULAKO nshi ukwa kwa Yohane pa kumona cilende mukalamba no kunina kwakwe kwa kutiinya? Umwine wine ayasuka: “Ilyo namumona, nasunguko kusunguka kukalamba.” (Ukusokolola 17:6b) Ukwelenganya fye kwa buntunse te kuti kupange ica kumoneka ico. Lelo, ico e po cili—ku nse mu matololo—cilende waiposaika atongeme pa ciswango cakashika ce ca makankamike! (Ukusokolola 17:3) Ibumba lya buYohane nalyo ilelo lilasunguka ukusunguka kukalamba lintu ifya kuponako filefunguluka mu kufikilishiwa kwa cimonwa ca mu busesemo. Nga abantu ba mu calo bengacimona, kuti bapunda abati, ‘Te kuti cisuminwe!’ na bakateka ba calo kuti babwekeshapo abati, ‘Te kuti citontonkanishiwe!’ Lelo icimonwa caba ca cine cine ica mu mwanda wa myaka walenga 20. Abantu ba kwa Lesa kale kale balikwato kwakanamo mu kufikilishiwa kwa cimonwa, kabili ici cilabebekesho kuti ubusesemo bukasela ukufika ku kalume ka buko aka kupapusha.

 2. (a) Mu kwasuka ku kusunguka kwa kwa Yohane, cinshi ico malaika amweba? (b) Cinshi ibumba lya buYohane lyakwata ukufisulwilwa kuli lyene, kabili ni shani ici cacitwa?

² Malaika amona ukusunguka kwa kwa Yohane. “Kabili,” Yohane atwalilila, “malaika atile kuli ine, Nga cinshi wasungukila? Ine ndekwebe ca nkama ca mwanakashi, ne ca ciswango icamusenda ica mitwe cinelubali ne nsengo ikumi.” (Ukusokolola 17:7) Aha, malaika nomba alesopolola inkama! Alondolola kuli Yohane alelolekesha imbali shalekanalekana isha cimonwa ne fya kuponako fyabamo ifilangililo ifili apepi no kufunguluka. Mu kupalako, nga fintu cibomba pe samba lya kutungulula kwa bumalaika ilelo, ibumba lya buYohane lyapempwila lyalikwata ukufisulwilwa kuli lyene ukumfwikisha kwa busesemo. “Bushe te ya kwa Lesa imishimbwile?” Ukupala Yosefe wa citetekelo, twasubilo kuti balacita. (Ukutendeka 40:8; linganyako Daniele 2:29, 30.) Abantu ba kwa Lesa babikwa, nge fyo cingaba, pa kati ka cisebele lintu Yehova aleilula kuli bene ubupilibulo bwa cimonwa no kwambukila kwa ciko pa myeo yabo. (Ilumbo 25:14) Ukufika fye pa nshita, alisula ku kuumfwikisha kwabo inkama ya mwanakashi ne ya ciswango.—Ilumbo 32:8.

3, 4. (a) Lyashi nshi lyapeelwe pa cintubwingi kuli presidenti wa Sosaite mu 1942, kabili ni shani lyalangishe iciswango cakashika ce? (b) Mashiwi nshi yasoselwe na malaika kuli Yohane ayalandilwepo kuli Presidenti Knorr?

³ Ukutula September 18 ukufika ku 20, 1942, pa kalume ka Nkondo ya Calo iya II, Inte sha kwa Yehova mu United States bakwete Ukulongana kwabo kwa Teokratiki ukwa Calo Cipya. Umusumba ukalamba, Cleveland, Ohio, walundanishiwe kuli lamya ne misumba imbi iya mabungano ukucila pali 50, ku kusangwako kwa cipendo ca pa mulu 129,699. Uko imibele ya nshita ya nkondo yasuminishiwe, amabungano yambi yabwekeshepo programu ukushinguluka icalo. Pali iyo nshita, ubwingi bwa bantu ba kwa Yehova bacetekele ukuti inkondo ikasumbanina ukufika mu nkondo ya kwa Lesa iya Armagedone; e co umutwe wa lyashi lya cintubwingi, “Umutende—Bushe Kuti Watwalilila?,” waimishe ukufwaisho ukwishiba ukwingi. Ni shani fintu presidenti mupya wa Watch Tower Society, N. H. Knorr, engaituntumba ukulanda pa lwa mutende lintu icapusanako camoneke ukubakilwa inko?a Umulandu wali wa kuti ibumba lya buYohane lyapeeleko ‘ukwangwako’ kwacilapo ku Cebo ca kwa Lesa cabamo ubusesemo.—AbaHebere 2:1; 2 Petro 1:19.

⁴ Lubuuto nshi ulo ilyashi “Umutende—Bushe Kuti Watwalilila?” lyapoosele pa busesemo? Ukulangisha mu kumonekesha iciswango cakashika ce ca pa Ukusokolola 17:3 pamo nga League of Nations, Presidenti Knorr atwalilile ukulanda imibombele ya ciko yabamo inkuuka pa citendekelo ca mashiwi ya kwa malaika yakonkapo aya kuli Yohane: “Iciswango ico umwene calipo, kabili tacilipo, lelo cili no kufuma mu cilindi ca ku Mbo, no kuya mu bonaushi.”—Ukusokolola 17:8a.

 5. (a) Cali shani ukuti “iciswango . . . calipo” kabili lyene “tacilipo”? (b) Ni shani Presidenti Knorr ayaswike ubwipusho bwa kuti, “Bushe League akatwalilila mu cilindi?”

⁵ “Iciswango . . . calipo.” Ee, caliko nga League of Nations ukufuma January 10, 1920, ukuya ku ntanshi, mu kuba ne nko 63 shaleakanamo pa nshita imo nelyo iinankwe. Lelo, mu kukonkapo, Japan, Germany, na Italy balifuminemo, na Soviet Union aseshiwe ukufuma muli League. Mu September 1939 dikiteta wa Nazi Germany aimishe Inkondo ya Calo iya II.b Ukufilwa ukusunga umutende mu calo, League of Nations mu kuwaminwa aponene mu cilindi ca ku mbo ica kukanabomba. Ukufika mu 1942 casangwike icaliko. Te pa ntanshi ya ici nelyo pa nshita imbi pa numa—lelo pali ilya nshita yakakala ine—e po Yehova ailwile ku bantu bakwe ukushika kwa kukumanina kwa bupilibulo bwa cimonwa! Pe Bungano lya Teokratiki lya Calo Cipya, Presidenti Knorr aali na maka ya kubilisha, mu kumfwana no busesemo, ukuti “iciswango . . . tacilipo.” Lyene aipwishe ubwipusho ati, “Bushe League akatwalilila mu cilindi?” Ukwambula Ukusokolola 17:8, ayaswike ati: “Ukubishanya kwa nko sha mu calo kukema na kabili.” Ifyo e fintu fye cashinine ukuba—mu kwebela Icebo ca busesemo capuutwamo ca kwa Yehova!

Ukwima Ukufuma mu Cilindi ca ku Mbo

 6. (a) Ni lilali iciswango cakashika ce caninine ukufuma ku mbo, kabili mu kuba ne shina nshi ilipya? (b) Mulandu nshi United Nations mu cituntulu abela kubuukulula kwa ciswango cakashika ce?

⁶ Iciswango cakashika ce mu cine cine calimine ukufuma ku mbo. Pa June 26, 1945, mu kuba ne mpupilisho sha ciwowo mu San Francisco, U.S.A., inko 50 shavotele ukupokelele Cipangano ca kuteyanya kwa United Nations. Ili bumba lyali no “kulama umutende wa pa kati ka nko no mutelelwe.” Kwaliko ukupalana ukwingi pa kati ka League na UN. The World Book Encyclopedia yatila: “Mu nshila shimo, UN apala League of Nations, uwateyanishiwe pa numa ya Nkondo ya Calo iya I . . . Ubwingi bwa nko shapangile UN na kabili eshapangile League. Ukupala League, UN aimikwe ku kwaafwilisho kusunga umutende pa kati ka nko. Ifibombelo ifingi fya UN fyapala nga nshi ifya League.” UN, lyene, mu cituntulu kubukulula kwa ciswango cakashika ce. Ifilundwa fya ciko fyacila pa nko 150 fyacishapo pa sha League 63; na kabili abuula ukushingamwa kwacilapo ukusaalala pa cacitangilile.

 7. (a) Ni mu nshila nshi abekashi ba pe sonde basungukila mu kutamba pa kubuukululwa kwa ciswango cakashika ce? (b) Buyo nshi ubwafyuka UN, kabili cinshi ico kalemba wa ciko mukalamba asosele kuli uku kuloshako?

⁷ Ica ntanshi, amasubilo yakulisha yalilumbulwilwe kuli UN. Ici cali kufikilisha kwa mashiwi ya kwa malaika ayatile: “Na bekashi ba pe sonde (abashalembwa amashina yabo mwi buku lya mweo ukufuma ku kulengwa kwa calo) bakapapa pa kumone ciswango pa kuti calipo, kabili tacilipo, kabili cikabapo.” (Ukusokolola 17:8b) Abekashi ba pe sonde balitamba ici caimikwa cipya, ukubomba ukufuma ku cifulo ca ciko camonekesha pa New York East River. Lelo umutende wa cine cine no mutelelwe fyalifyuka UN. Muli iyi nkulo ya buciwa ya manyukiliya, umutende wa calo wabakililwa fye ku cintiinya ca “mutual assured destruction” (bonaushi bwaebekeshiwa bwa cinkumbawile)—MAD, mu kwipifiwa—no kutangana kwa fyanso kwatwalilila ukusumbana apakalamba. Pa numa ya pepi ne myaka 40 ya kubombesha kuli United Nations, kalemba wa ciko mukalamba, Javier Pérez de Cuéllar, alooseshe mu 1985 ati: “Tuleikala mu nkulo imbi iya balaluka, kabili tatwishibe ifya kucita na yene.”

8, 9. (a) Mulandu nshi UN ashakwatila masuko ku mpika sha calo, kabili cinshi mu kwipipa cikacitika kuli cene ukulingana ne cipope ca kwa Lesa? (b) Mulandu nshi bakatendeka ba UN na batambako bashakwatila mashina yabo ukulembwa “mwi buku lya mweo” lya kwa Lesa? (c) Cinshi ico Ubufumu bwa kwa Yehova mu kufumaluka bukapwilikisha?

⁸ UN takwata masuko. Kabili mulandu nshi? Pantu Kapeela wa bumi ku mutundu wa muntu onse tali e kapeela wa bumi wa UN. Ukuleepa kwa bumi bwa ciko kukaba ukwipi, pantu ukulingana ne cipope ca kwa Lesa, ‘cili no kuya ku bonaushi.’ Bakatendeka ba UN na batambako tabakwata mashina yabo ukulembwa mwi buku lya mweo lya kwa Lesa. Ni shani fintu abantu babembu, abafwa, ubwingi bwabo batumfya ishina lya kwa Lesa, bengapwilikisha ukupitila muli UN ico Yehova Lesa abilisha ukuba apepi no kupwilikisha, te ku nshila ya buntunse, lelo ukupitila mu Bufumu bwa kwa Kristu wakwe?—Daniele 7:27; Ukusokolola 11:15.

⁹ UN mu cituntulu kabepekesho kabamo imiponto ka Bufumu bwa kwa Lesa ubwa buMesia kuli Cilolo wakwe wa Mutende, Yesu Kristu—ku o bukateka bwakwe bwa cifumu takwakabe impela. (Esaya 9:6, 7) Nangula UN engabika ifikamba ku mutende umo wa kashita kanono, inkondo mu kwangufyanya kuti shaima na kabili. Ici caba mu mibele ya muntu wa lubembu. “Abashalembwa amashina yabo mwi buku lya mweo ukufuma ku kulengwa kwa calo.” Ubufumu bwa kwa Yehova kuli Kristu tabwakemike fye umutende wa ciyayaya pe sonde lelo, pa citendekelo ce lambo lya cilubula lya kwa Yesu, bukemya abafwa, abalungama na bashalungama ababa mu cibukisho ca kwa Lesa. (Yohane 5:28, 29; Imilimo 24:15) Ici cisanshamo uuli onse uwatwalilila uwashangila ukwabulo kusakamana ukusansa kwa kwa Satana no lubuto lwakwe, na bambi abacili no kuilangisha abene beka aba cumfwila. Ukwabulo kutwishika, ibuku lya mweo lya kwa Lesa talyakabale alibamo amashina ya bankosa mutwe abakakatila kuli Babiloni Mukalamba nelyo abali bonse abatwalilila ukupepa iciswango.—Ukufuma 32:33; Ilumbo 86:8-10; Yohane 17:3; Ukusokolola 16:2; 17:5.

Umutende no Mutelelwe—Isubilo Lyabulwamo Akantu

10, 11. (a) Cinshi ico UN yabilishe mu 1986, kabili cinshi icali ukwankulako? (b) Ni shinga “indupwa sha butotelo” shakolongene pa Assisi, Italy, ku kupepela umutende, kabili bushe Lesa alasuka amapepo ya musango yo? Londolola.

¹⁰ Mu kubombesha kwa kutungilila amasubilo ya mutundu wa muntu, United Nations abilishe 1986 ukuba “Umwaka wa Mutende uwa pa Kati ka Nko,” ukuba no mutwe wa kuti “Ukubakililo Mutende ne Nshita ya ku Ntanshi ya Buntunse.” Inko shalelwa shaitilwe ukulaalika ifyanso fya shiko, mu kucefyako umwaka umo. Cinshi cali ukwankulako kwabo? Ukulingana na International Peace Reserach Institute (Icaimikwa ica Kusapika Umutende wa pa Kati ka Nko), abashilika ukucila pa mamilioni yasano balipaiwe mu kulwa mu kati ka 1986 mweka! Nangula impiya shimo ishaibela na masitampa ya kwibukishishako fyalifumishiwe, ubwingi bwa nko shacitile icacepa ku kusupila imfundo ya mutende muli ulya mwaka. Nangu ni fyo, amabutotelo ya calo—ayasakamikwa ukumfwana kusuma na UN—yatanteme ku kusabankanya umwaka mu nshila shalekanalekana. Pa January 1, 1986, Papa John Paul II alumbenye umulimo wa UN no kukupawila umwaka upya wa mutende. Kabili pa October 27, alonganike intungulushi sha mabutotelo ya mu calo ayengi pa Assisi, Italy, ku kupepela umutende.

¹¹ Bushe Lesa alasuka amapepo ya musango yo aya mutende? Cisuma, ni kuli Lesa nshi isho ntungulushi sha butotelo shalepepa? Nga walibepwishe, ibumba limo na limo kuti lyapeela ubwasuko bwapusanako. Bushe kwabako ibumba lya mamilioni ya milungu iingomfwa no kusuminisha ukulomba kucitwa mu nshila shalekanalekana ishingi? Ubwingi bwa bakanamo bapepele Bulesa Butatu bwa Kristendomu.c BaBuddha, abaHindu, na bambi baimbile amapepo ku milungu yabulwa impendwa. Muli shonse, “indupwa sha butotelo” 12 shalikolongene, ukwimininwapo na ba shimucindikwa pamo nga Shikofu Mukalamba wa Anglican uwa Canterbury, Dalai Lama uwa buBuddha, ne cinkumbawile ca Orthodox wa ciRussia, presidenti wa Shinto Shrine Association ya mu Tokyo, abasumina mu mipashi ba ku Africa, na bena India ba ku America babili bafwele ingala. Lyali libumba lya balabata, ukusosa ifyacepako, ukupanga ica kutamba ca pa TV. Ibumba limo lyapepele ukwabulo kuleka pa maawala 12 pa nshita imo. (Linganyako Luka 20:45-47.) Lelo bushe ilili lyonse ilya aya mapepo lyalifikile ukucila amakumbi ya mfula ayo yaleshininda pa kulongana? Iyo, pa milandu yakonkapo:

12. Ni pa milandu nshi apo Lesa ashasukila mapepo ya mutende aya ntungulushi sha butotelo bwa calo?

¹² Mu kucilana na abo ‘bendela mwi shina lya kwa Yehova,’ takuli nangu umo uwa abo bashibutotelo walepepa kuli Yehova, Lesa wa mweo, uyo ishina lyakwe limoneka apepi imiku 7,000 mu calembwa ca kutendekelako ica Baibolo. (Mika 4:5; Esaya 42:8, 12)d Nge bumba, tabatununwike Lesa mwi shina lya kwa Yesu, icinabwingi cabo ukukanasumina fye na muli Yesu Kristu. (Yohane 14:13; 15:16) Takuli nangu bamo abacita ukufwaya kwa kwa Lesa ukwa kasuba kesu, ukwaba kubilisha mu kusaalala kwa calo ukwa Bufumu bwa kwa Lesa buleisa—te UN—nge subilo lya cine cine ilya mutundu wa muntu. (Mateo 7:21-23; 24:14; Mark 13:10) Ku lubali lwaseeka, amateyanyo yabo ya butotelo yabimbwa mu nkondo sha mulopa isha mu lyashi lya kale, ukusanshamo inkondo sha calo shibili isha uno mwanda wa myaka. Ku ca musango yo, Lesa atila: “Pa kufungulule ndupi shenu kuli ine, mfisa amenso yandi kuli imwe, kabili apo mufusho kupepa ine nshumfwa. Iminwe yenu yaisulamo imilopa.”—Esaya 1:15; 59:1-3.

13. (a) Mulandu nshi cabela icamonekesha ukuti intungulushi sha butotelo bwa calo shilundanya amaboko na UN mu kupundila umutende? (b) Ukupundilila umutende kukapelela mu kalume nshi kasobelwa na bulesa?

¹³ Ukulundapo, cintu camonekesha mu kushika ukuti intungulushi sha butotelo bwa calo shifwile ukulundana amaboko na United Nations mu kwiita umutende pali ino nshita. Kuti batemwo kusonga UN ku kumwenamo kwabo, no kucila muli ino nkulo lintu ubwingi bwa bantu babo balesha ubutotelo. Ukupala intungulushi shabulwe citetekelo muli Israele wa pa kale, bapunda abati, “Mutende, mutende, ilyo tapali mutende.” (Yeremia 6:14) Ukwabulo kutwishika ukupunda kwabo ukwa mutende kukatwalilila, ukwima mukwaafwilisha akalume ukukuma kuli ako umutumwa Paulo asesemene ati: “Ubushiku bwa kwa [Yehova, NW] bukesa ngo mupupu ubushiku. Ilyo balesosa, abati, Mutende, kabili [umutelelwe!, NW], e lyo uboni ubwa kupumikisha bwabemina, filya fine ubucushi bwa kupaapa bwisa pa mwanakashi uuli ne fumo; kabili takwakabe ukupusuka nakalya.”—1 Abena Tesalonika 5:2, 3.

14. Mibele nshi iyo ukupunda kwa “Umutende kabili [mutelelwe!, NW]” kukabuula, kabili ni shani umo engasengauka ukulufiwa na kwene?

¹⁴ Mibele nshi iyo uku kupunda kwaumfwika ukwa “Umutende kabili [umutelelwe!, NW]” kukabuula? Pano kwalumbulwa ukuba icapulamo pa ntanshi fye ya bonaushi bwa kupumikisha ubwa abo bacita uko kupunda. E co, cikaba cintu icacilapo ukulumbululwa na pa kubilisha kwatangilile ukwa ntungulushi sha calo. Ukwabulo kutwishika cikaba pa cipimo ca kusaalala kwe sonde. Lelo, tacakacile pa kuba ica kukopeka. Pe samba, tapakabe nangu cimo icikaluka. Akaso, ulupato, imisoka, ukubongoloka kwa ndupwa, bucisenene, ukulwala, ubulanda, ne mfwa fikaba ficilipo. Uyo e mulandu ukupunda kuleisa kukalufya abashalola ku busesemo bwa Baibolo. Lelo takulekabila ukulufya iwe, nga waba uwalola ku bupilibulo bwa fya kuponako mu calo no kumfwila ukusoka kwa mu busesemo mu Cebo ca kwa Lesa.—Marko 13:32-37; Luka 21:34-36.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 250]

Ubwilika Ndimi bwa “Umutende”

Nangu cingati 1986 abilishiwe kuli UN ukuba Umwaka wa Mutende wa pa Kati ka Nko, ukutangana kwa fyanso ukwabamo ukuipaya kwalisumbene. World Military and Social Expenditures 1986 apeela ifi fishinka filangulusha:

Mu 1986 ifyapooselwe pa fya nkondo mu cibulungwa conse fyafikile ku makana ya mamilioni $900.

Mu fipooswa iawala limo pa fya nkondo ya cibulungwa conse kuti fyakumanina ukucingilila 3.5 amamilioni ya bafwa cila mwaka ku malwele yambukila.

Mu kusaalala kwa calo, umuntu umo muli basano ekala mu bupiina bwa kulungulusha. Bonse aba bantu bacululuka ku nsala kuti baliishiwa umwaka umo pa mutengo wa fintu icalo cipoosa ku fyanso mu nshiku shibili.

Ulupikwe lupuulika mu kutulaika kwa fyanso fya manyukiliya fya calo lwaba imiku 160,000,000 ukukula ukucila pa kupuulika kwa Chernobyl.

Ilelo ibomba lya manyukiliya kuti lyapooswa mu kuba na maka ya kupuulika yacila imiku 500 mu lupikwe pe bomba lyaponeshiwe pa Hiroshima mu 1945.

Ifya kupangilamo amanyukiliya fya lelo fyakwata ifyacila pali milioni umo uwa baHiroshima. Fimininako imiku 2,700 ulupikwe lwa kupuulika lwakakwilwe mu Nkondo ya Calo iya II, lintu abantu 38 milioni bafwile.

Inkondo shalicila ukuba isha lyonse ne shacilapo ukubamo imfwa. Imfwa sha nkondo shonse pamo shali 4.4 milioni mu mwanda wa myaka wa 18, 8.3 milioni mu mwanda wa myaka wa 19, 98.8 milioni mu myaka 86 iya mwanda wa myaka uwalenga 20. Ukutula pa mwanda wa myaka wa 18, imfwa sha nkondo shalilundwako ukucila pa miku mutanda ukwangufyanya ukucila pa bwingi bwa bantu ba mu calo. Kwabako imiku ikumi ubwingi bwa mfwa pa nkondo imo mu mwanda wa myaka wa 20 nge fyali uwa 19.

[Ifikope pe bula 247]

Nge casesemwe ku lwa ciswango cakashika ce, League of Nations abikilwe mu cilindi ca ku mbo mu kati ka Nkondo ya Calo iya II lelo abukulwilwe nga United Nations

[Ifikope pe bula 249]

Mu kwafwilisha “Umwaka wa Mutende” uwa UN, aba kwimininako amabutotelo ya calo bapeele amapepo yapusanapusana pa Assisi, Italy, lelo tapali nangu umo uwabo uwapepele kuli Lesa wa mweo, Yehova

Icipandwa 35

Ukuputunkanya Babiloni Mukalamba

 1. Ni shani malaika alondolola iciswango cakashika ce, kabili musango nshi wa mano ukabilwa ku kumfwikishe filangililo fya Ukusokolola?

MU KULUNDA pa kulondolola iciswango cakashika ce ica mu Ukusokolola 17:3, malaika aeba Yohane ati: “Pano pali umutima uuli na mano. Imitwe cinelubali ni mpili cinelubali, ishaikalapo umwanakashi; kabili, ni mfumu cinelubali, isho shisano shaliwile, imo e po ili, imbi icili tailaisa; kabili ilyo ikesa ili no kwikale nshita inono.” (Ukusokolola 17:9, 10) Malaika pano alepeela amano yafuma mu mulu, amano yeka fye ayengapeela ukumfwikisha ifilangililo fya mu Ukusokolola. (Yakobo 3:17) Aya mano yasanikila ibumba lya buYohane na banabo pamo nga ku bukulu bwa nshita isho tuleikalamo. Yakuula mu mitima yaipeela ukutesekesha kwa mapingushi ya kwa Yehova, ayali nomba mupepi no kupwishiwa, no kupampamina ukutiina Yehova kwabamo ubutuntulu. Pa Amapinda 9:10 palando kuti: “Akatiina ka kuli Yehova e ca kubalilapo ca mano, no kwishiba Uwa mushilo e mucetekanya.” Cinshi amano ya bulesa yafisulula kuli ifwe pa lwa ciswango?

 2. Bupilibulo nshi ubwa mitwe cinelubali iya ciswango cakashika ce, kabili ni shani caba ukuti “shisano shaliwile, imo e po ili”?

² Imitwe cinelubali ya ciswango cakalipisha imininako “impili,” cinelubali, nelyo “mfumu” cinelubali. Amashiwi yonse yabomfiwa mu Malembo ukulosha ku maka ya kamfulumende. (Yeremia 51:24, 25; Daniele 2:34, 35, 44, 45) Mu Baibolo, amaka ya calo mutanda yalumbulwa nga yakwete ukupunka pa milandu ya bantu ba kwa Lesa ni: Egupti, Ashuri, Babiloni, Medo-Persia, Greece, na Roma. Pali aya, yasano yalishileko kale no kuya pa nshita Yohane apokelele Ukusokolola, ilintu Roma aali acili sana amaka ya calo. Ici cumfwana bwino bwino na mashiwi yatile, “shisano shaliwile, imo e po ili.” Lelo ni shani ku lwa “imbi” icili tailaisa?

 3. (a) Ni shani Ubuteko bwa ciRoma bwaishile kukwakanikana? (b) Kulunduluka nshi kwacitikeko ku Masamba? (c) Ni shani Ubuteko Bwashila bwa ciRoma buli no kumonwa?

³ Ubuteko bwa ciRoma bwalikokwele kabili bwatanunwike na pa myanda ya myaka pa numa ya kasuba ka kwa Yohane. Mu 330 C.E., Kateka Konstantino aseseshe umusumba wakwe ukufuma ku Roma ukuya ku Byzantium, u o ainike cipya cipya Constantinople. Mu 395 C.E., Ubuteko bwa ciRoma bwaakanikene mu mbali sha ku Kabanga na ku Masamba. Mu 410 C.E., Roma umwine wine awile kuli Alaric, imfumu ya bena Visigoth (umushobo wa ciGerman uyo uwapilibukile ku “BuKristu” bwa musango wa ciArian). Imishobo ya ciGerman (kabili “Ubwina Kristu”) yacimfishe Spain no bukulu bwa calo ca Rome mu North Africa. Kwaliko imyanda ya myaka ya kubukana, icimfulumfulu, no kuteuluka mu Europe. Bakateka balumbuka baimine ku Masamba, pamo nga Charlemagne, uwapangile ukusuminishanya na Papa Leo III mu mwanda wa myaka walenga 9, na Frederick II, uwatekele mu mwanda wa myaka uwalenga 13. Lelo ubuteko bwabo, nangu bwainikwe Ubuteko Bwashila ubwa ciRoma, bwali ubwacepesha ukucila pa Buteko bwa ciRoma ubwa mu kubangilila pa bukulu bwa buko. Bwali ukucilisha ubwa kubwekeshamo nelyo ukutwalilila aya maka ya pa kale ukucilo kuba ubuteko ubupya.

 4. Kutunguluka nshi uko Ubuteko bwa ku Kabanga bwakwete, lelo cinshi cacitike ku bwingi bwa calo ca Roma wa pa kale mu North Africa, Spain, na Syria?

⁴ Ubuteko bwa ku Kabanga ubwa Roma, bwali ne cifulo cikalamba pa Constantinople, bwatwalilile mu kwampana kushamoneke kwanguka no Buteko bwa ku Masamba. Mu mwanda wa myaka walenga mutanda, kateka wa ku Kabanga Justinian I ali na maka ya kucimfya cipya cipya ubukulu bwa North Africa, na kabili acilime mu Spain na Italy. Mu mwanda wa myaka walenga cinelubali, Justinian II apokolwele Ubuteko intunga sha Makedonia isho shacimfiwe ku ba mushobo wa bena Slav. Ukufika mu mwanda wa myaka walenga cinekonsekonse, nangu cibe fyo, ubukulu bwa cali akatanshi icalo ca Roma wa pa kale mu North Africa, Spain, na Syria fyaishile pe samba lya buteko bupya ubwa ba Shilamu na muli fyo fyapitile ukufuma ku kulama kwa bonse Constantinople na Roma.

 5. Nelyo umusumba wa Roma wawile mu 410 C.E., ni shani caba ukuti casendele imyanda ya myaka iingi yalundwapo ukuti imilondo yonse iya Buteko bwa cipolitiki bwa ciRoma ipite ukufuma pa cisebele ca calo?

⁵ Umusumba wa Constantinople wene watwalilile pa nshita yalepelako. Wapusunswike ukusansa kwabwekeshiwabwekeshiwapo ukufuma ku bena Persia, abaArabia, baBulgaria, na bena Russia ukufikila mu 1203 wawile mu kupelako—te ku baShilamu lelo ku balelwila icisumino bafuma ku Masamba. Mu 1453, nangu ni fyo, waishile pe samba lya maka ya kwa kateka wa ciMuslim Ottoman Mehmed II kabili mu kwangufyanya wasangwike umusumba ukalamba uwa Ottoman, nelyo Buteko, bwa ku Turkey. Muli fyo, nangu umusumba wa Roma wawile mu 410 C.E., casendele imyanda ya myaka iyafula ukuti imilondo yonse ya Buteko bwa cipolitiki bwa ciRoma ipite ukufuma pa cisebele ca calo. Kabili nangula ni fyo, ukusonga kwa buko kwali kucili kulemoneka mu mabuteko ya butotelo yashimpilwe pali bupapa bwa Roma na macalici ya Eastern Orthodox.

 6. Mabuteko nshi ayapya icine cine yalundulwike, kabili ni buli kwi bumo ubwaishilecishapo ukutunguluka?

⁶ Ukufika mu mwanda wa myaka walenga 15, nangu cibe fyo, ifyalo fimo fyalekuula amabuteko ayamoneke ayapya icine cine. Lintu yamo aya maka ya buteko yasangilwe mu fyalo ifyali kale impanso sha ciRoma, amabuteko yabo tayali kutwalilila fye kwa Buteko bwa ciRoma. Portugal, Spain, France, na Holland fyonse fyasangwike ifipuna fya mabulashi yafikile ukutali. Lelo ubwacililepo ukutunguluka bwali ni Britain, ubwaishiletangilila ubuteko bwakulisha pali ubo ‘akasuba kashabalile akawa.’ Ubu buteko bwakulile pa nshita shalekanalekana pa bukulu bwa North America, Africa, India, na Southeast Asia, pamo pene no kutanunuka kwa South Pacific.

 7. Ni shani fintu umusango wa maka ya calo yabamo yabili waishile ku kubako, kabili butali bwaba shani Yohane asosele ukuti ‘umutwe’ walenga cinelubali, nelyo amaka ya calo, yakatwalilila?

⁷ Ku mwanda wa myaka walenga 19, impanso shimo mu North America kale kale baliputwike ukufuma ku Britain ukupanga United States of America waikalila. Lwa ku mapolitiki, ukulwa kumo pa kati ka luko lupya ne calo bafumineko kwalitwalilile. Nangu ni fyo, inkondo ya calo ya ntanshi yapatikishe ifyalo fyonse ukwishiba amabuseko yabo ya cinkumbawile no kukosha ukwampana kwaibela pa kati kabo. Muli fyo, umusango wa maka ya calo yabamo yabili waishile mu kubako, uwapangilwe na United States of America, nomba uluko lwacilapo ukusambala mu calo, na Great Britain, icipuna ca buteko bwakulisha ubwa calo. Pano, lyene, e pali ‘umutwe’ walenga cinelubali, nelyo amaka ya calo, ayatwalilila ukwingila mu nshita ya mpela na mu fyalo fya ayo inte sha kwa Yehova isha kasuba ka muno nshiku shabalilepo ukwimikwa. Ukulinganishiwa ku kuteka kwaleepa ukwa mutwe walenga mutanda, uwa cinelubali wikalako fye “inshita inono,” ukufikila Ubufumu bwa kwa Lesa bukonaula ukwishibikwa kwa nko konse.

Mulandu Nshi wa Kwitilwa Imfumu Yalenga Cinekonsekonse?

8, 9. Cinshi malaika eta iciswango cakashika ce ica cimpashanya, kabili ni mu nshila nshi umo cafumine ku ca cinelubali?

⁸ Malaika mu kulundapo alondolola kuli Yohane ati: “Kabili iciswango icalipo, kabili tacilipo, cene calenga [imfumu ya, “NW”] cinekonsekonse; kabili [ifuma, “NW”] muli cinelubali, na ku bonaushi e ko cileya.” (Ukusokolola 17:11) Iciswango cakashika ce ica cimpashanya “cafuma” mu mitwe cinelubali; uko e kuti, cafyalwa ukufuma, nelyo ukulya imisha ya kubako kwa ciko kuli, iyo mitwe ya ca ntanshi “iciswango . . . cafuma muli bemba,” kuli ico iciswango cakashika ce caba icimpashanya. Mu nshila nshi? Cisuma, mu 1919 amaka ya Anglo-America yali e mutwe waninine. Imitwe mutanda ya mu kubangilila yaliwile, kabili icifulo ca kuba amaka yateka aya calo capitile kuli uyu mutwe walimo ibili kabili nomba cali muli wene. Uyu mutwe walenga cinelubali, nga ica kwimininako ca nomba ica mutande wa maka ya calo, wali amaka yalesesha mu kwimika League of Nations kabili waba e kasumbula mukalamba na kafwilisha mu fya ndalama uwa United Nations. Muli fyo, mu cilangililo, iciswango cakashika ce—imfumu yalenga cinekonsekonse—“ifuma” mu mitwe cinelubali iya kutendekelako. Ukumonwa muli iyi nshila, ubulondoloshi bwa kuti ifuma ku ca cinelubali bumfwana bwino bwino no kusokolola kwa mu kubangilila ukwa kuti iciswango ca nsengo shibili capala umwana wa mpaanga (Amaka ya Calo ya Anglo-America, umutwe walenga cinelubali uwa cilya ciswango ca mu kubangilila) cakoseleshe ukupangwa kwa cimpashanya no kucipeela ubumi.—Ukusokolola 13:1, 11, 14, 15.

⁹ Ukulundapo, ifilundwa fya mu kubangilila ifya League of Nations fyasanshishemo, pamo pene na Great Britain amakamfulumende ayo yatekele mu fipuna fya mitwe ya kubalilako, ukuyalumbula Greece, Iran (Persia), na Italy (Roma). Mu kupelako, amakamfulumende yateke calo calaminwe ku maka ya calo mutanda ya mu kubangilila yaishilebe filundwa fya kwaafwilisha ifya cimpashanya ca ciswango. Muli aya mano, namo mwine, kuti casoswa ifyo ici ciswango cakashika ce cafuma ku maka ya calo cinelubali.

10. (a) Ni shani cingasoswa ukuti iciswango cakashika ce na kabili caba ‘imfumu yalenga cinekonsekonse’? (b) Ni shani intungulushi ya Soviet yalumbulwile ukwaafwilisha kwa United Nations?

¹⁰ Mona ukuti iciswango cakashika ce “cene calenga [imfumu ya, NW] cinekonsekonse.” Muli fyo, United Nations ilelo apekanishiwa ukumoneka nga kamfulumende wa calo. Mu nshita shimo abomba fye ukupala umo, ukutuma ifita mwi bala ku kupikulula ifikansa fya pa kati ka nko, pamo nga mu Korea, Sinai Peninsula, ne fyalo fya mu Africa fimo, na Lebanon. Lelo caba fye cimpashanya ca mfumu. Ukupala icimpashanya ca butotelo, tacakwata kusonga kwa cine cine nelyo amaka pa mbali ya kufuma ku yabikwa muli cene kuli abo abaciletele ku kubako na bacipepa. Pa kashita kamo, ici ciswango ca cimpashanya cimoneka icabulwa amaka; lelo tacabala acikumanya umusango wakushiwa umupwilapo ku filundwa fyatemwa budikiteta ifyaposele League of Nations ukukunkulukila ku mbo. (Ukusokolola 17:8) Nangu akwete amatontonkanyo yapusana apakalamba mu ntunga imbi, intungulushi yalumbuka ya Soviet mu 1987 yailundile kuli ba papa ba ku Roma mu kulumbulula ukwaafwilisha UN. Aitile fye ne “micitile ya cinkumbawile ya mutelelwe wa pa kati ka nko” iyashimpilwe pali UN. Nge fyo Yohane mu kwangufyanya eshiba, inshita ikesa ilyo UN akabomba no bulashi bwakulisha. Lyene, mu kukonkapo kwa ciko, “ku bonaushi e ko cileya.”

Imfumu Ikumi Pali Ora Umo

11. Cinshi malaika wa kwa Yehova ashimika ulwa nsengo ikumi pa ciswango cakashika ce ica cimpashanya?

¹¹ Mu cipandwa cibangilileko ica Ukusokolola, bamalaika uwa mutanda no wa cinelubali bapongolwele inweno sha cipyu ca kwa Lesa. Muli ifyo twaebelwe ukuti ishamfumu sha pe sonde shilelonganikwa ku bulwi bwa kwa Lesa pa Armagedone no kuti ‘Babiloni Mukalamba nomba naibukishiwa mu cinso ca kwa Lesa.’ (Ukusokolola 16:1, 14, 19) Nomba tuleishiba mu kwebekesha kwacilapo ukukula ifyo amapingushi ya kwa Lesa pali aba yali no kuputunkanishiwa. Kutika kabili kuli malaika wa kwa Yehova ilintu alelanda kuli Yohane. “Kabili insengo ikumi isho umwene ni mfumu ikumi ishishilapokelelo bufumu, lelo shipokelelo lupaka nge shamfumu pamo ne ciswango pali ora umo; ishi shili [ne tontonkanya limo, “NW”], kabili shipeela amaka ya shiko no lupaka lwa shiko ku ciswango. Ishi shikalwa no Mwana wa mpaanga, no Mwana wa mpaanga akashicimfya ico e Shikulu wa bashikulu, kabili Imfumu ya shamfumu na bali pamo nankwe bantu abaitwa, kabili abasalwa, kabili aba cishinka.”—Ukusokolola 17:12-14.

12. (a) Cinshi insengo ikumi shimininako? (b) Ni shani caba ukuti insengo sha cimpashanya ikumi ‘tashilati shipokelele ubufumu’? (c) Ni shani insengo sha cimpashanya ikumi shakwata nomba “ubufumu,” kabili pa butali bwaba shani?

¹² Insengo ikumi shimininako amaka ya bupolitiki yonse ayo pali nomba yakwato kusonga pa cisebele ca calo kabili ayo yafwilisha icimpashanya ca ciswango. Fyalo finono ifyabako nomba ifyaishibikwe mu kasuba ka kwa Yohane. Kabili ifyo ifyaliko, pamo nga Egupti na Persia (Iran), ilelo fyakwata ukwimikwa kwa bupolitiki ukwapusanako nga nshi. E co, mu mwanda wa myaka wa kubalilapo, ‘insengo ikumi shali tashilapokelelo bufumu.’ Lelo nomba mu bushiku bwa kwa Shikulu, shalikwata “ubufumu,” nelyo ubulashi bwa bupolitiki. Mu kuba no kubongoloka kwa mabuteko ya mpanso, no kucilisha ukutula pa nkondo ya calo ya cibili, inko shipya ishingi shalifyalwa. Ishi, pamo pene na maka yaimikwa apalepa, shilingile ukuteka pamo ne ciswango pa kashita akepi—“ora umo” fye—pa ntanshi Yehova talaleta impela ku bulashi bwa mu calo bonse bwa bupolitiki pa Armagedone.

13. Ni mu nshila nshi insengo ikumi shakwatila “itontonkanyo limo,” (NW) kabili mibele nshi ukulosha ku Mwana wa mpaanga intu ici cilangisha?

¹³ Ilelo, ukupupo luko e cimo ica maka yakosesha yakunta ishi insengo ikumi. Bakwata “itontonkanya limo” (NW) mu kuti bafwaya ukubaka bumulopwe bwa luko lwabo ukucila ukupokelela Ubufumu bwa kwa Lesa. Iyi yali e mifwaile yabo mu kusangwila kuli League of Nations no kuteyanya kwa United Nations mu cifulo ca ntanshi—ukubaka umutende wa calo na muli fyo ukucingilila ukubapo kwabo. Imibele ya musango yo yebekesho kuti insengo shikalwisha Umwana wa mpaanga, “Shikulu wa bashikulu, kabili Imfumu ya shamfumu,” pantu Yehova afwayo kuti Ubufumu bwakwe pe samba lya kwa Yesu Kristu mu kwipipa bukapyane aya mabufumu yonse.—Daniele 7:13, 14; Mateo 24:30; 25:31-33, 46.

14. Kuti cacitikako shani kuli bakateka ba calo ukulwa no Mwana wa mpaanga, kabili cinshi cikafumamo?

¹⁴ Kwena, takuli nangu cimo ico bakateka ba ici calo bengacita ukulwisha Yesu wine. Aba mu mulu, ukwalepa ku kufikako kwabo. Lelo bamunyina kwa Yesu, abashalapo ba lubuto lwa mwanakashi, bacili pe sonde kabili na mu kumoneka kuti bacenwa. (Ukusokolola 12:17) Ubwingi bwa nsengo kale kale shalilangisha ubulwani bwatapata ukulosha kuli bene, na muli iyi nshila balilwa no Mwana wa mpaanga. (Mateo 25:40, 45) Mu kwangufyanya, nangu ni fyo, inshita ikesa iya kuti Ubufumu bwa kwa Lesa “bukashonaula no kupesha aya mabufumu yonse.” (Daniele 2:44) Lyene, imfumu sha pe sonde shikaba mu kulwa kwa kupelelekesha no Mwana wa mpaanga, nge fyo tulemona mu kwangufyanya. (Ukusokolola 19:11-21) Lelo pano twasambilila ifyakumanina ukwishibo kuti inko tashakatunguluke. Nelyo bene ne ciswango cakashika ce ca UN bakwata “itontonkanya limo,” (NW) te kuti bacimfye umukalamba “Shikulu wa bashikulu kabili Imfumu ya shamfumu,” kabili te kuti bacimfye “abali pamo nankwe bantu abaitwa, kabili abasalwa, kabili aba cishinka,” ukusanshamo na bakonshi bakwe basubwa bacili pe sonde. Aba na bo bakacimfya mu kusunga bumpomfu mu kwasuka ku kusenuka kwabamo umusaalula ukwa kwa Satana.—Abena Roma 8:37-39; Ukusokolola 12:10, 11.

Ukupomona Cilende

15. Cinshi malaika asosa ku lwa kwa cilende ne mibele ne mibombele ya nsengo ikumi ne ya ciswango ukulosha kuli wene?

¹⁵ Abantu ba kwa Lesa tabali e beka aba kuloshako ubulwani bwa nsengo ikumi. Malaika nomba aleta ukusakamana kwa kwa Yohane ukubwekela kuli cilende: “Kabili atile kuli ine, Amenshi ayo umwene, ukwaikala uyo cilende, misango ya bantu, na mabumba, ne nko, na ba ndimi. Insengo ikumi isho umwene, shene ne ciswango fikapata uyo cilende, fikamupomona, no kumucito bwamba; fikalya no mubili wakwe, no kumulungulushisha mu mulilo.”—Ukusokolola 17:15, 16.

16. Mulandu nshi Babiloni Mukalamba ashakabele na maka ya kutetekela pa menshi yakwe ukwaafwilisha kwabamo ukucingilila lintu amakamfulumende ya bupolitiki yaalukila pali wene?

¹⁶ Pamo fye nga fintu Babiloni wa pa kale atetekele pa kucingililwa kwakwe kwa menshi, Babiloni Mukalamba ilelo atetekela pali bufilundwa fyakwe bwakulisha ubwa “misango ya bantu, na mabumba, ne nko, na ba ndimi.” Mu kulingisha malaika aleta ukusakamana kwesu kuli aba pa ntanshi ya kutweba ukulunduluka kwa kutulumusha: Amakamfulumende ya bupolitiki ya ili sonde ya kalukila mu lukaakala pali Babiloni Mukalamba. Cinshi ico aba “misango ya bantu, na mabumba, ne nko, na ba ndimi” lyene bakacita? Abantu ba kwa Lesa kale kale balasoka Babiloni Mukalamba ukuti amenshi ya mumana Yufrate yakakama. (Ukusokolola 16:12) Ayo menshi mu kupelako yakooma umupwilapo. Tayakabe na maka ya kupeela cilende mukote wa kuselausha ukwaafwilisha ukuli konse kwafumamo cimo mwi ora lyakwe lya ku kabila kukalamba.—Esaya 44:27; Yeremia 50:38; 51:36, 37.

17. (a) Mulandu nshi ifyuma fya kwa Babiloni Mukalamba tafyakamupusushishe? (b) Mulandu nshi impela ya kwa Babiloni Mukalamba ikatalukila nga nshi ku kube yacindama? (c) Pa mbali ya nsengo ikumi, nelyo inko lumo lumo, cinshi cimbi ciilunda ku kubuukila Babiloni Mukalamba?

¹⁷ Mu kushininkisha, ukukula kwa busambashi bwa fyuma fya Babiloni Mukalamba takwakamupusushe. Limbi kuti kwayangufyanya no bonaushi bwakwe, pantu icimonwa cilangisho kuti ilyo iciswango ne nsengo ikumi fikafumisha ulupato lwa fiko pali wene fikafuula amalaya ya cifumu ne fisaamo fyakwe fyonse. Bakatapa ifyuma fyakwe. ‘Fikamucito bwamba,’ ukusansalika mu museebanya imibele yakwe ya cine cine. Mwandi kupomona! Impela yakwe kabili yataluka ku kubamo umucinshi. Fyamonaula, “fikalya no mubili wakwe,” ukumupelesha ku musakalala wabulwamo ubumi. Mu kupelako, fikamoca umupwilapo “mu mulilo.” Aocewa ukupala kasenda wa cikuko, ukwabulwa nangu fye kushiikwa kwalinga! Tashili ni nko sheka, nge shaimininwako ku nsengo ikumi, ishonaula cilende mukalamba, lelo “iciswango,” ukupilibula UN wine, ailunda kuli bena muli uku kubukaana. Akapeelo kusuminisha kwakwe ku bonaushi bwa butotelo bwa bufi. Icinabwingi ca nko 150 no kucilapo mu kati ka UN kale kale shalilangisha, ku musango wabo wa ku vota, ubulwani ukulosha ku butotelo, ukucilisha bulya ubwa Kristendomu.

18. (a) Kwenekela nshi ku nko ku kwalukila mu kulwisha ubutotelo bwa cina Babiloni kwamonwa kale kale? (b) Cinshi cikaba umulandu ukalamba uwa kusansa kwapwililika pali cilende mukalamba?

¹⁸ Mulandu nshi inko shingasungila uwali umutemwishi wabo kale bukali bukali ifyo? Natumona mu lyashi lya muno nshiku ukwenekelwa kwa kwaluka kwa musango yo ukulwisha ubutotelo bwa cina Babiloni. Ukukaanya kwa bumushika bwa kamfulumende apakalamba kwalicefya ukusonga kwa butotelo mu fyalo pamo nga Soviet Union na China. Mu mbali sha ciProtestanti sha Europe, ukukanayangwako no kutwishika fyalipwisha amacalici, ica kuti ubutotelo mu kubako bwalifwa. Ubuteko bwakulisha ubwa ciKatolika bwalepaulwa ku kusanguka no kubulwa ukusuminishanya, ifyo papa endauka ashaba na maka ya kutalalika. Tatufwile, nangu ni ifyo, ukulufya ukumona icishinka ca kuti uku kusansa kwa kupelako, ukwa ponse ponse pali Babiloni Mukalamba kwisa ngo kulumbulula kwa bupingushi bwa kwa Lesa bushingateluka pali cilende mukalamba.

Ukufikilisha Itontonkanyo lya kwa Lesa

19. (a) Ni shani ukuputunkanishiwa kwa bupingushi bwa kwa Yehova ukulwisha cilende mukalamba kwingalangililwa ku bupingushi bwakwe pali Yerusalemu wasangwike mu 607 B.C.E.? (b) Cinshi imibele yapomonwa, yabulwa ukwikalwamo ya Yerusalemu pa numa ya 607 B.C.E. yalangilile kabela ku kasuba kesu?

¹⁹ Ni shani Yehova aputunkanya ubu bupingushi? Ici limbi kuti calangililwa ku mibombele ya kwa Yehova ukulwisha abantu bapondweke mu nshita sha pa kale, ukukuma kuli abo atile: “Muli bakasesema ba ku Yerusalemu nimone ca makankamike; ukucito bucende no kwenda mu bufi, bakosha no kuboko kwa ncitatubi, ku kulengo kuti umuntu nangu umo tabwela ku bubi bwakwe; baba kuli ine, bonse bene, nga Sodomu, na bekashi ba uko nga Gomora.” (Yeremia 23:14) Mu 607 B.C.E., Yehova abomfeshe Nebukadnesari ‘ukufuulako ifya kufwala, ukusenda ifipe fyayemba, no kusha ubwamba no busokwa’ ulya musumba wali uucende lwa ku mupashi. (Esekiele 23:4, 26, 29, NW) Yerusalemu wa ilya nshita ali icipasho ca Kristendomu ilelo, kabili nga fintu Yohane amwene mu fimonwa fya mu kubangilila, Yehova akapeela kuli Kristendomu no butotelo bwa bufi ubwashala ukukanda kwapalako. Imibele yapomonwa, iyabulwo kwikalwamo ya Yerusalemu pa numa ya 607 B.C.E. ilangisha ifyo Kristendomu wa butotelo akamoneka pa numa ya kusotolwa kwa fyuma fyakwe no kusansalikwa mu museebanya. Na bashala ba Babiloni Mukalamba tabakashuke.

20. (a) Ni shani Yohane alangisha ukuti Yehova na kabili akabomfya bakateka ba buntunse ukuputunkanya ubupingushi? (b) Cinshi caba “itontonkanyo” (NW) lya kwa Lesa? (c) Ni mu nshila nshi umo inko shikafikilisha “itontonkanyo limo” (NW) ilyabo, lelo litontonkanyo lya kwani likafilikishiwa mu cine cine?

²⁰ Na kabili Yehova abomfya bakateka ba buntunse mu kuputunkanya ubupingushi. “Pantu Lesa abika mu mitima ya fiko ukucite [tontonkanyo lyakwe, “NW”], no kucita [ne tontonkanyo limo, “NW”] no kupeelo bufumu bwa fiko ku ciswango, fikasuke afifishiwapo ifyebo fya kwa Lesa.” (Ukusokolola 17:17) Cinshi “itontonkanyo” (NW) lya kwa Lesa? Kutantika bakaputunkanya ba Babiloni Mukalamba ukuminkana pamo, mu kuti bamonaule umupwilapo. Kwena, inkuntu sha bakateka mu kumusansa shikaba kufikilisha “itontonkanyo” (NW) lyabo limo. Bakayumfwo kuti cikaba ku busuma bwa mabuseko ya kutemwa buluko kwabo ukwalukila pali cilende mukalamba. Limbi kuti baisamona ukutwalilila kwa kubapo kwa butotelo bwateyanishiwa mu kati ka mipaka yabo nge cintiinya kuli bumulopwe bwabo. Lelo Yehova mu cishinka e ukateulula imilandu; bakafikilisha itontonkanyo lyakwe ukonaula umulwani wakwe wakokwesha, umucende ku mpumo imo!—Linganyako Yeremia 7:8-11, 34.

21. Apo iciswango cakashika ce cikabomfiwa mu konaula Babiloni Mukalamba, cinshi mu kumonekesha ico inko shikacita mu kulosha kuli United Nations?

²¹ Ee, inko shikabomfya iciswango cakashika ce, ci United Nations, mu konaula Babiloni Mukalamba. Tababomba mu kuitendekelako kwabo, pantu Yehova abike ci mu mitima yabo “no kucita [ne tontonkanyo limo, NW] no kupeelo bufumu bwa fiko ku ciswango.” Lintu inshita yaisa, inko mu kushininkisha shikamona ukukabila kwa kukosha United Nations. Shikacipeela ameno, nge fyo cingaba, ukucashima ubulashi ubuli bonse na maka bakwata mu kuti cingalukila pa butotelo bwa bufi no kulwisha umwanakashi “fikasuke afifishiwapo ifyebo fya kwa Lesa.” Muli fyo, cilende wa kale na kale akesa ku mpela yakwe yapwililika. Kabili ku kumufumyapo kusuma!

22. (a) Pa Ukusokolola 17:18, cinshi cilangililwa ku nshila malaika asondolwelamo ubushinino bwakwe? (b) Ni shani Inte sha kwa Yehova bankulako ku kusopololwa kwa nkama?

²² Kwati kukomaila pali bucishinka bwa kuputunkanya kwa kwa Yehova ukwa bupingushi pa buteko bwa calo ubwa butotelo bwa bufi, malaika asondolwela ubushinino bwakwe ku kusosa ati: “No mwanakashi uo umwene musumba ukalamba uwaba no bufumu pa shamfumu sha pe sonde.” (Ukusokolola 17:18) Ukupala Babiloni wa nshita sha kwa Belshasari, Babiloni Mukalamba “alipimwa mu fya kulingilako ukufina no kusangwo wapelebela.” (Daniele 5:27, The New English Bible) Ukuputunkanishiwa kwakwe kukangufyanya no kupwilikishiwa. Kabili ni shani Inte sha kwa Yehova bankulako ku kusopololwa kwa nkama ya kwa cilende mukalamba ne ya ciswango cakashika ce? Balangisho kupimpa mu kubilisha ubushiku bwa kwa Yehova ubwa bupingushi, lintu baasuka mu kuba no “kusenamina” bakasapika bapamfiwa ba cine. (Abena Kolose 4:5, 6; Ukusokolola 17:3, 7) Nge fyo icipandwa cesu icakonkapo cilelanga, bonse abafwaisho kupusunsunka lintu cilende mukalamba aputunkanishiwa balingile ukubomba, kabili ukubomba mu kwangufyanya!

[Ifikope pe bula 252]

Ukupyanana kwa Maka Cinelubali aya Calo

EGUPTI

ASHURI

BABILONI

MEDO-PERSIA

GREECE

ROMA

ANGLO-AMERICA

[Ifikope pe bula 254]

‘Na co cine caba imfumu yalenga cinekonsekonse’

[Icikope pe bula 255]

Ukufutatika inuma shabo pa Mwana wa mpaanga, “shipeela amaka ya shiko no lupaka lwa shiko ku ciswango”

[Icikope pe bula 257]

Kristendomu ngo lubali lwalumbuka lwa Babiloni Mukalamba akapala Yerusalemu wa pa kale mu kupomonwa kwapwililika

Icipandwa 36

Umusumba Ukalamba Wapomonwa