“Tapakafwe Nangu Umo Pali Imwe”

1, 2. Bushe ulwendo lwa kwa Paulo lwali no kuba shani, kabili finshi nalimo fyamusakamike pali ulu lwendo?

PAULO atwalilile fye ukutontonkanya pa fyalandile Feste pantu fyalikumine ifyali no kumucitikila ku ntanshi. Umulashi Feste atile: “Kuli Kaisare e ko ukaya.” Paulo apa ninshi alikala mu cifungo pa myaka ibili, kanshi ulwendo lwa kuya ku Roma lwali no kulenga apuupwako akamwela kumbi. (Imil. 25:12) Lelo ifyo Paulo aleibukisha pa nyendo sha pa menshi, tafyaweme. Ulu lwendo ulwa kuya kuli Kaisare na lo lwalengele Paulo ukuipusha ifipusho ifingi pa fyo ubumi bwakwe bwali no kuba.

² Paulo alipo na mu ‘masanso pali bemba’ imiku iingi, alipuswike imiku itatu ilyo ubwato bwabundile, kabili inshita imo ali pali bemba akasuba no bushiku. (2 Kor. 11:25, 26) E lyo kabili ulu lwendo lwali no kupusana sana ne nyendo sha bumishonari isho ale-enda ninshi ali umuntungwa. Pali ulu lwendo ali mufungwa kabili ali no kwenda intamfu iikalamba sana, nalimo amakilomita 3,000 ukufuma ku Kaisarea ukufika ku Roma. Bushe ali no kuyafika fye bwino? Nomba nangu afika fye bwino, bushe bali no kumupingula shani? Mwilaba ukuti uwaleya mu kumupingula ali ni kateka wakwete sana amaka pali ilya nshita muli cino calo ca kwa Satana.

 3. Cinshi Paulo alefwaisha ukucita, kabili finshi twalasambilila muli cino cipandwa?

³ Nga mwatontonkanya pali ifi fyonse twalandapo, bushe mulemona kwati Paulo ali uwa nkumbabulili pa mulandu wa fyali no kumucitikila? Iyo! Alishibe ukutila ali no kupita mu mafya, lelo taishibe amafya yali no kumuponena. Tafwaile ifintu ifyo ashakwetepo maka ya kwalula fimupwishishe insansa mu mulimo wakwe. (Mat. 6:27, 34) Paulo alishibe ukuti Yehova alefwaya alebomfya inshita yonse iyamoneka ku kushimikila imbila nsuma pa Bufumu bwa kwa Lesa ku bantu bonse fye, kumo na bakateka. (Imil. 9:15) Paulo alefwaisha ukubomba umulimo apeelwe na lintu aali na mafya. Bushe na ifwe te fyo tufwaisha ukucita? Kanshi natumone ifyo Paulo aendele pali ulu lwendo lwacindama pa kuti tusambilileko fimo kuli ena.

 4. Bwato nshi Paulo anininemo pa ntendekelo ya lwendo kabili ni bani ali na bo?

⁴ Paulo na bafungwa bambi bababikile mu maboko ya kwa Yuli, umukalamba wa bashilika ba mu Roma. Yuli alefwaya banine ubwato bwalesenda aba makwebo ubwafikile mu Kaisarea ukufuma ku cabu ca Adramuti, icali ku masamba ya Asia Minor, kwi shilya lya musumba wa Mitulene uwali pa cishi ca Lesbos. Ubu bwato bwalefuma ku kapinda ka ku kuso ukulola ku masamba, kabili bwaleya buleiminina umo bwalepita pa kuti bapatule ifipe no kusenda fimbi. Aya mato tayapangiilwe ukuninamo abantu, pali bufi nga bafungwa. (Moneni akabokoshi akaleti “Inyendo sha Pali Bemba no Mwalepita Amato ya Makwebo.”) Icawemeko ca kutila, kwali Abena Kristu na bambi abakonkele Paulo, tali fye eka pali ili bumba lya bampulamafunde. Pa bamukonkele pali Alistaaki na Luka. Na kuba Luka wine e walembele ili lyashi. Tatwaishiba nga ca kutila Alistaaki na Luka balilipile pali ulu lwendo nangu nga balekele camoneka kwati babomfi ba kwa Paulo.—Imil. 27:1, 2.

 5. Ni bani Paulo amonene nabo mu Sidone, kabili cinshi twingasambilila kuli ici?

⁵ Pa numa ya kwenda amakilomita 110 mu bushiku bumo ubutuntulu, ubwato bwaliminine mu Sidone, mu lulamba lwa Siria. Cimoneka kwati, Yuli tasungile Paulo ngo mufungwa ifi Paulo ali mwina Roma e lyo na filya pali ilya nshita ninshi tabalamulubulwisha. (Imil. 22:27, 28; 26:31, 32) Yuli alekele Paulo aya ku mulundu ku kumona Abena Kristu banankwe. Bamunyina na bankashi bafwile balyumfwile bwino ukusakamana umutumwa Paulo pa numa ya kuba mu cifungo pa nshita ntali! Bushe kuti mwatontonkanyapo pali fimo ifisuma ifyo na imwe mwingacitila bambi ifingalenga na imwe bene mwakoseleshiwa?—Imil. 27:3.

6-8. Bushe Paulo aendele shani ukufuma ku Sidone ukufika ku Kinidi, kabili lishuko nshi akwete ilyakumine ukushimikila?

⁶ Ubwato bwalimine mu Sidone, no kukonkanyapo ukwendela mu lulamba kabili bwailepita mu Kilikia, mupepi ne tauni lya Tarsi ilyo Paulo akulilemo. Luka talandapo pa fifulo fimbi apo baiminine, lelo alilanda pa ‘mwela walefumina uko baleya’ uwabasakamike. (Imil. 27:4, 5) Nalyo line, te kuti tutwishike ukutila nangu umwela wabasakamike, Paulo aleshimikila abantu imbila nsuma. Afwile aleshimikila abafungwa banankwe, na bantu bambi abali mu bwato, kumo na bale-ensha ubwato e lyo na bashilika na bantu fye bambi abo balesanga ponse apo ubwato bwaleiminina. Bushe na ifwe tulashimikila lyonse ilyo ishuko lyamoneka?

⁷ Mu kupita kwa nshita, ubwato bwafikile pa cabu ca Mura, ku kapinda ka ku kulyo aka lulamba lwa Asia Minor. Pali ici cabu e po Paulo na bambi bafumine mu bwato ubo baishilemo no kunina bumbi ubwabatwele ku Roma, uko baleya. (Imil. 27:6) Ilya nshita, abena Roma balefumya ifya kulya ku Egupti, kabili amato ya ku Egupti ayalesenda ifi ifya kulya yaleiminina pa cabu ca Mura. Ilyo Yuli amwene ubwato bwa ku Egupti, aebele abashilika na bafungwa ukuti e bo baninemo. Ubu bwato bufwile bwali ubukalamba nga nshi pali bulya baninine pa kubala. Bwasendele ing’ano isha mutengo sana e lyo na bantu 276. Pali aba pali abale-ensha, paba na bashilika, abafungwa, e lyo pafwile pali na bantu fye bambi abaleya ku Roma. Kanshi ifi Paulo aninine ubwato bumbi, na ba kushimikila balifulileko, kabili tatuletwishika ukuti alebashimikila.

⁸ Ukufuma pa Mura baileiminina pa Kinidi, ku kapinda ka ku kulyo aka Asia Minor. Umwela nga uli bwino, ubwato bwale-endapo ubushiku fye bumo. Lelo Luka ashimika ukuti, ‘baendele panono panono inshiku ishingi kabili bafikile ku Kinidi pa numa ya kucula nga nshi.’ (Imil. 27:7a) Pali bemba tapali bwino ilyo balepitapo. (Moneni akabokoshi akaleti “Umwela wa Pali Bemba wa Mediterranean.”) Tontonkanyeni pa fyo abali mu bwato baumfwile ilyo bwalewishikana pali bemba ninshi pali amabimbi ayakalamba.

9, 10. Mafya nshi yaliko ilyo bali lwa mupepi na Krete?

⁹ Kensha wa bwato alefwaya ukutwalilila ukuya ku masamba ukufuma mu Kinidi, nomba Luka uwalipo atila, “umwela walikosele.” (Imil. 27:7b) Ilyo ubwato bwafumine ku mulundu, amabimbi yalicililemo, lyena kwaishile umwela uukalamba sana ukufuma ku kapinda ka ku kuso no kusunkila ubwato lwa ku kapinda ka ku kulyo, napamo na maka sana. Nga filya fine icishi ca Kupro cacingilile ubwato ku mwela uukalamba uwalefuma uko bwaleya, ne cishi ca Krete calicingilile ubwato pali iyi nshita. Ilyo ubwato bwapitile pa filundulundu fya Salumone ifyali ku kabanga ku mpela ya cishi ca Krete, ifintu fyaliko bwino. Mulandu nshi? Ilyo ubwato bwali ku kapinda ka ku kulyo aka cishi, icishi calibucingilile ku mwela uukalamba. Elenganyeni ifyo abali mu bwato baumfwile bwino pali iyi nshita! Na lyo line, apo ubwato bwali pali bemba, ne nshita ya mpepo yaleya ilepalamina, abale-ensha ubwato balisakamikwe.

¹⁰ Luka alanda bwino bwino ukuti: “Ilyo twakonkele ululamba (lwa Krete) na lyo line twaliculile pa kuti fye tufike pa ncende apetwa Ifyabu Ifisuma.” Nangu ca kutila ifilundulundu fyalicingilile ubwato, tacayangwike ukubupindulula. Lelo, mu kulekelesha, basangile apasuma apo bengemika ubwato mu lulamba ilyo bashilafika apo bemba atendekele ukulola ku kapinda ka ku kuso. Bushe apo baimike ubwato balikokwelepo? Luka atile, “inshita iikalamba yalipitilepo,” lelo inshita bali palya tayali bwino. Mu September nelyo mu October, ukwenda pali bemba kwaleleta sana amafya.—Imil. 27:8, 9.

11. Finshi Paulo aebele abali nankwe mu bwato ukukanacita, lelo finshi basalilepo ukucita?

¹¹ Bamo abali mu bwato napamo balefwaya Paulo abapandeko amano apo ena alyendele sana pali bemba wa Mediterranean. Abebele ati beimunuka pantu ubwato nga bwaima kuti kwaba ‘ubusanso ne fipe ifingi fyaonaika,’ napamo na bantu kuti bafwa. Lelo uwale-ensha ubwato no mwine wa bwato balefwaya ukutwalilila fye ukuya, ico bena baleti e lyo balasanga bwangu apa kwiminina apasuma. Balengele Yuli asumina ukuti beme, na bengi abali mu bwato bamwene kwati cali fye bwino ukwima pa kuti bafike bwangu pa cabu ca Fenikisi, icali ku ntanshi mu lulamba lwa bemba. Ici cabu cifwile calikwete icifulo icisuma kabili icikalamba apalewama ukwiminina mu nshita ya mpepo. E ico ilyo bamwene kwati umwela wa ku kapinda ka ku kulyo wapeepelesha bwino, baalimunwike.—Imil. 27:10-13.

12. Ilyo bafumine mu Krete, bwafya nshi bwali ku bwato kabili cinshi abalebwensha bacitile pa kwesha ukupwisha ubo bwafya?

¹² Lyena ubwafya bwalikulileko ilyo “umwela wa cipuupu” waishile ukufuma ku kapinda ka ku kuso. Babalile baendela mu lulamba lwa “cishi cinono iciitwa Kauda” pa kuti cibacingilile ku mwela. Ukufuma pali ici cishi ukufika pa Fyabu Ifisuma, pali bakilomita 65. Nalyo line ubwato bwali mu bwafya, pantu umwela walebusunkila ku kapinda ka ku kulyo, kanshi nga bwaileyuma mu mucanga wa mu lulamba lwa Africa. Pa kuti ico cicitika, abali mu bwato batintiile akabwato mu kati akakulikwe ku bwato balimo. Tacayangwike ukutintiila aka kabwato mu kati pantu kaiswilemo amenshi. Lyena balibombeshe bapishishe myando mwi samba no kukaka ubwato pa kuti bukose. Kabili banenwine intambo shali ku ca kwensesha ubwato, no kuleka ubwato bwalasendwa ku cikuuku ca mwela. Abantu bafwile balitiinine ilyo ifi fyalecitika! Nangu bacitile fi, tabapwishishe ubwafya, pantu ubwato bwatwalilile ‘ukusunkanishiwa icibi ku cipuupu.’ Pa bushiku bwalenga shitatu, bapoosele ifibombelo fyali mu bwato pa kuti bwangukeko, bwibunda.—Imil. 27:14-19.

13. Bushe cali shani ku bali na Paulo mu bwato ilyo kwaishile icikuuku ca mwela?

¹³ Abantu bafwile balyumfwile sana umwenso. Lelo Paulo na banankwe bena balishipile. Shikulu alyebele Paulo ubushiku bwafumineko ukuti akashimikila ubunte mu Roma, kabili inshita imbi malaika na o aebele Paulo ukuti ifyo fine e fyo cikaba. (Imil. 19:21; 23:11) Na lyo line, icikuuku ca mwela na co calikonkenyepo ukupuupa akasuba no bushiku, pa milungu ibili. Ici amakumbi ne mfula fyakupile akasuba ne ntanda, uwale-ensha ubwato taleishiba bwino apo ubwato bwafika no ko baleya. Kanshi takwali na kulya. Bushe pali no wafwaile ukulya, filya kwatalele, na filya imfula yaleloka ninshi no kwenda pa menshi nakubalwalika nakubaletela no mwenso?

14, 15. (a) Ilyo Paulo alelanda na bali nankwe mu bwato, cinshi alandiile pa fyo abasokele pa kubala? (b) Cinshi twingasambililako ku bukombe bwe subilo ubo Paulo alandile?

¹⁴ Paulo aliminine no kulandapo pali filya abakeenye ukuti ubwato bwi-ima, lelo tabasekele ati, ‘Mwamona, e filya namwebele.’ Ifyacitike e fyalangile ukutila nga caliweme bakonka ifyo abebele. Lyena atile: “Nomba ndetila sansamukeni, pantu tapakafwe nangu umo pali imwe, lelo ubwato e bukonaika fye.” (Imil. 27:21, 22) Aya mashiwi yafwile yalisansamwishe sana abali mu bwato! Paulo na o afwile alisansamwike sana pa mulandu wa kuti Yehova alimwebele ubukombe ubusuma ubwa kwebako abo ali na bo pa lwendo. Tufwile ukulaibukisha ukutila Yehova alasakamana abantu bonse. Umuntu onse fye alicindama kuli ena. Umutumwa Petro alembele ukuti: “Yehova . . . tafwaya umuntu nangu umo ukonaika lelo afwaya ukuti bonse bakalapile.” (2 Pet. 3:9) Kanshi tufwile ukubikako amano ku kweba abantu abengi ubukombe ubwingabapeela isubilo ubufuma kuli Yehova! Imyeo ya bantu iyacindama kuti yaonaika.

¹⁵ Paulo afwile alishimikile abantu abengi abali mu bwato pa kutila abafwe “ukusubila fye ubulayo ubo Lesa alaile.” (Imil. 26:6; Kol. 1:5) Nomba ifi calemoneka ukutila ubwato kuti bwabunda, Paulo alibebele amashiwi yabafwile ukusuubila ukuti balapusuka ubwato nangu bubunde. Atile: ‘Ubushiku malaika acimoneka kuli ine, no kunjeba ati, “Witiina, Paulo. Ukeminina ku cinso ca kwa Kaisare, kabili, mona! Lesa alepususha bonse abali nobe mu bwato.”’ Paulo abakoseleshe ukuti: “E ico sansamukeni, mwe baume; pantu nincetekela Lesa ukuti cikaba nga filya fine malaika acinjeba. Lelo, tukapooswa ku lulamba pa cishi cimo.”—Imil. 27:23-26.

16, 17. (a) Ni pa nshita nshi Paulo apepele kuli Lesa, kabili cinshi cafuminemo? (b) Bushe ifyalandile Paulo fyafikilishiwe shani?

¹⁶ Pa milungu yonse ibili iyo ubwato bwaendele amakilomita 870, abantu bali fye aba mwenso. Bakensha bamwene fye ifintu fyayaluka. Napamo batendeke ukumfwa amabimbi yaleipamaula ku mulundu. Bapoosele inanga ku cisolo ca bwato pa kuti bulole ku mulundu lelo bwiyaipama, na pa kuti bwisendwa na menshi. Pali iyi nshita, abantu bafwaile ukufuma mu bwato lelo abashilika balibaleseshe. Paulo aebele umukalamba wa bashilika e lyo na bashilika bene ukuti: “Aba bantu nga bafuma mu bwato baya, ninshi calala capwa imwe tamwapusuke.” Apo ubwato nomba bwalishikatele, Paulo akoseleshe bonse ukuti balye kabili abebele ukuti bonse bali no kupusuka. Lyena, Paulo, ‘atootele kuli Lesa pa menso ya bonse.’ (Imil. 27:31, 35) Ipepo ilyo apepele ukufuma ku mutima lyalelangilila Luka, Alistaaki, na Bena Kristu bonse pali lelo ifyo bafwile ukupepa. Bushe amapepo ayo mupepa pa cintubwingi yalakoselesha bambi no kubasansamusha?

¹⁷ Ilyo Paulo apepele fye, “bonse balisansamwike, na bo batendeka no kulya.” (Imil. 27:36) Pa kwangushako ubwato na kabili, batendeke ukupoosa ingano pali bemba pa kuti bufike ku mulundu. Cilya bwaca, abale-ensha ubwato baputwileko inanga ku bwato, no kukakula imyando ya banaosa nelyo inkafi e lyo baimya itanga lya ku ntanshi pa kuti ubwato bwende bwino ilyo baleya ku mulundu. Na ku ntanshi ya bwato kwailepuma mu filundulundu fya mucanga nelyo mu matipa, bwatika no kutika, e lyo ku numa ya bwato kwatendeke ukulepauka ku mulandu wa matamba. Abashilika bamo balefwaya ukwipaya abafungwa pa kuti pebutuka nangu umo, lelo Yuli alibaleseshe. Akoseleshe bonse ukowa no kuya ku mulundu. Ifyo Paulo alandile e fyacitike. Abantu bonse 276 balipuswike. Ca cine, “bonse bafikile abatuntulu ku mulundu.” Lelo ni kwi baali?—Imil. 27:44.

18-20. Ni mu nshila nshi Paulo na bambi ‘babatangatile icine cine’ ku bena Melita, kabili cisungusho nshi Lesa acitile ukupitila muli Paulo?

¹⁸ Kanshi ilyo aba bantu bapuswike bali pa cishi ca Melita, icaba ku kapinda ka kulyo aka Sisili. (Moneni akabokoshi akaleti “Ni Kwi Kwali Icishi ca Melita?”) Abantu abalelanda ululimi lumbi lumbi ‘balibatangete icine cine.’ (Imil. 28:2) Bakoseshe umulilo wa kuti aba bantu abo bashaishibe abafikile ku mulundu bonteko pantu balibombele kabili baletutuma. Umulilo walengele bakangabuke ifi kwali imfula kabili kwalitalele. Umulilo wine walengele kwacitika ne cisungusho.

¹⁹ Paulo na o alefwaya ukubombako. E ico atebele inkuni no kushibika pa mulilo. Ilyo alesonkelesha inkuni ku mulilo, insoka ya busungu yalifuminemo no kumusuma, yaipomba na ku kuboko kwakwe. Aba pa cishi ca Melita bamwene kwati milungu yalekanda Paulo.a

²⁰ Ilyo abena Melita bamwene Paulo asumwa ku nsoka, bena baleti “alafimba.” Icitabo cimo catile, ishiwi babomfeshe mu ciGriki ilyapilibulwa ukuti ukufimba lishiwi libomfiwa “mu fya cipatala.” Te kuti tupape ukuti “Luka kondapa watemwikwa” alibomfeshe ili shiwi. (Imil. 28:6; Kol. 4:14) Lelo icawemeko ca kuti, Paulo alikuntile iyi nsoka ya busungu kabili tapali icabipa icamucitikile.

21. (a) Mu fyo Luka alembele, finshi alandilepo ifyo alondolwele bwino sana ukulingana ne fyo fyali? (b) Fisungusho nshi Paulo acitile, kabili abena Melita baumfwile shani pali ifi fisungusho?

²¹ Popli umwine wa cilya cifulo balipo, uwakwete sana ifyuma, aleikala kulya kwine. Afwile e wali umulashi wa fita fya bena Roma pa Melita. Luka atile, Popli ali “mulashi wa pali ici cishi,” kabili ifi fine e fyo ne fyalembwa basangile pa cishi ca Melita fyalanda pali ena. Alipokelele Paulo na banankwe no kubasunga bwino sana pa nshiku shitatu. Lelo wishi wa kwa Popli alilwele. Na kabili Luka alilondolwele bwino sana ifyo alwele. Alembele ukuti “alilwele ubulwele bwa mpepo no bwa kupolomya umulopa.” Alandile bwino bwino ifyo ubulwele bwakwe bwali. Paulo alipepele no kubika iminwe pali uyu muntu, awe no kupola apola. Ilyo abena Melita bamwene Paulo acita ici cisungusho, balitemenwe kabili baletele abalwele ukuti bondapwe, no kuletela Paulo na banankwe ifya bupe ifyo balekabila.—Imil. 28:7-10.

22. (a) Bushe uwasambilila umo atashishe shani ifyo Luka alemba pa lwendo lwa ku Roma? (b) Finshi twalalandapo mu cipandwa cikonkelepo?

²² Ilyashi lilanda pa lwendo lwa kwa Paulo ilyo twalandapo ukufika apa, lyalilondololwa bwino bwino kabili lyalanda filya fine ifyacitike. Umo uwasambilila atile: “Ifyo Luka alembele . . . fyaba pa fyalembwa fya mu Baibolo ifyalondololwa bwino. Alilondolola bwino sana ifyo abantu bale-enda pali babemba mu nshita ya batumwa kabili alondolola filya fine fye ifyaleba pali bemba wa Mediterranean ku kabanga.” Luka afwile alelemba tonse utwalecitika cila nshita ilyo bali pa lwendo no mutumwa Paulo. Nga e fyo alecita, ninshi pa lwendo lwakonkelepo pena ifya kulemba fyalifulile no kufula. Finshi fyacitikile Paulo ilyo bafikile mu Roma? Natumfwe.