Icipandwa 2

Ubukombe bwa Bakasesema Ubwingatukuma

 1. Mulandu nshi mulingile ukufwaila ukwishiba bwino bakasesema 12 abalembele amabuuku ya kulekeleshako mu Malembo ya ciHebere?

BUSHE kuti mwatemwa ukwishiba bwino ishi nkombe 12 isha kwa Lesa? Ishi nkombe 12 shaikele pa calo ilyo Yesu talaisa, e co te kuti mumonane na bo. Na lyo line, kuti mwabeshiba nga mwasambilila ifyo baletontonkanya lyonse pa “bushiku ubukulu ubwa kwa Yehova.” Na kabili ifyo mwalasambilila fyalicindama nga nshi ku Mwina Kristu onse uufwaya ukulatontonkanya lyonse pa bushiku ubukulu ubwa kwa Yehova.—Sefania 1:14; 2 Petro 3:12.

2, 3. Bushe ifyalecitikila aba bakasesema 12 fyalingana shani ne fitucitikila?

² Mu Malembo mwaliba abaume abengi abetwa ukuti bakasesema, ica kuti amabuuku ayengi mu Baibolo yainikwa amashina ya bakasesema. Nge fyo na bakasesema bambi na bo bali, aba baume 12 abo twalalandapo bali aba cishinka kabili abashipa abo twingasambililako. Bamo pali aba balitemenwe nga nshi ukumona uko ubukombe bwabo bwalealula imitima ya bantu, basuka babwelela kuli Lesa. E lyo bambi na bo baleumfwa ububi nga bamona uko bacintomfwa balepula mu mafunde ya kwa Yehova no kukaana ukucita ukufwaya kwakwe. Bamo pali aba bakasesema 12 balefulwa nga bamona abantu abaleiita ukuti balapepa Yehova tabalebika amano ku kupepa lelo babikile fye amano ku kwangala.

³ Inshita aba bakasesema 12 bali pano calo yali ni nshita iyayafya pa mulandu wa kuti mu calo mwali sana intulubundi, ifimfulunganya, e lyo kabili abantu abengi tababikile amano ku kupepa. Apo bali fye ‘bantu nga ifwe,’ bafwile balikwete amafya kabili baleba no mwenso. (Yakobo 5:17) Lelo, baba ca kumwenako icisuma kuli ifwe, e lyo ubukombe bwabo tulingile ukulabutontonkanyapo sana, pantu bwalembwa “mu malembo ya bakasesema” pa kuti tunonkelemo “fwe bo impela sha mekashi yano shafikapo.”—Abena Roma 15:4; 16:26; 1 Abena Korinti 10:11.

IFYO INSHIKU SHA BAKASESEMA 12 SHALI

 4. Bushe finshi mwasanga pa fyo bakasesema 12 bakonkene ukwikala pano calo, e lyo kabili ni bani abo Yehova abalilepo ukutuma ku kuyasoka abantu bakwe no kubacincisha?

⁴ Nalimo mumona kwati ifyo amabuuku yakonkana mu Baibolo yenu ukutampila pali Hosea ukushinta kuli Malaki, e fyo aba bakasesema bakonkene no kwikala. Lelo te fyo cali. Ica kumwenako fye, bakasesema pamo nga Yona, Yoele, Amose, Hosea, na Mika, aba bonse bali pa calo mu myaka ya ba 800 B.C.E. na muli ba 700 B.C.E.a Shilya nshiku, imfumu ishingi mu bufumu ubwali ku kapinda ka ku kulyo ubwa Yuda no bufumu ubwali ku kapinda ka ku kuso ubwa Israele tashali na cishinka. Na bantu babo bakonkelele imfumu shabo, e calengele ukuti Lesa abakande. Iyi ine nshita e yo abena Ashuri, e lyo pa numa na bena Babiloni balefwaya ukulumbuka mu calo conse. Abena Israele bena bali fye mu bwapwa, tabaishibe ukuti Yehova ali no kubomfya ifi fine fyalo fibili ukwisabakanda! Lelo, mwalishiba ukuti Lesa imiku iingi aletuma bakasesema ba cishinka ukuyasoka abena Israele na bena Yuda.

 5. Ni bakasesema nshi abaile mu kubila ubupingushi bwa kwa Yehova ilyo Yuda na Yerusalemu yali mupepi no konaulwa?

⁵ Ilyo inshita ya kupingula Yuda na Yerusalemu yalepalama, Yehova atumine ibumba na limbi ilya nkombe shakwe. Baali ni bani? Ni bakasesema Sefania, Nahumu, Habakuki, e lyo na Obadia. Bonse aba balebomba bukasesema muli ba 600 B.C.E. Ifintu fimo ifyacitike ifyabipile sana muli shilya nshiku, bonaushi bwa Yerusalemu ku bena Babiloni mu 607 B.C.E. e lyo no kusenda abaYuda mu busha. Na kabili, cali fye nga filya fine fye Lesa abasokele ukupitila muli aba bene bakasesema bamo bamo abo atumine ukuyaeba abantu amasesemo. Balyeseshe na maka ukweba abantu ukuti belacita ifintu fyabipa, pamo nga ukukolwakolwa no lubuli, lelo abantu tabayalwike nakalya.—Habakuki 1:2, 5-7; 2:15-17; Sefania 1:12, 13.

 6. Bushe Yehova acincishe shani ababwelele mu busha?

⁶ Icalefwaikwa pa kuti abantu ba kwa Lesa ababwelele mu busha babike amano yabo yonse mu kupepa Lesa wa cine, muntu uwafikapo uwa kubatungulula no kulabakonkomesha e lyo no kubasansamusha. Bakasesema ababombele uyu mulimo ni Hagai, Sekaria, na Malaki. Babombele uyu mulimo muli ba 500 B.C.E na muli ba 400 B.C.E. Ilyo mulesambilila ifyebo na fimbi pali aba bakasesema 12 aba cishinka abaleetungilila bumulopwe bwa kwa Yehova na pa fyo balebomba umulimo wabo, mwalaishiba amasambililo yacindama ayo mwingakonka pa kubomba umulimo wenu uwa kushimikila muli shino nshiku ishayafya. Nomba natulande pali aba bakasesema ukulingana ne mo bakonkanine ukubomba.

BALICULILE PA KUTI FYE BAPOKOLOLE INKO BANKOSAMITWE

7, 8. Bushe ifyacitikile Yona kuti fyatukoselesha shani ukwishiba ifya kucita nga ca kuti icitetekelo caceepa?

⁷ Bushe mwalitala amumfwapo ukuti icitetekelo cenu muli Lesa ciilecileceepa? Nga mwalyumfwapo ifyo, ninshi kuti mwasambililako fimo ku fyacitikile Yona. Yona aali pano calo mu myaka ya ba 800 B.C.E. Mufwile mwalishiba ukuti Lesa atumine Yona ukuya ku Ninebe, umusumba ukalamba uwa Bufumu bwalelunduluka ubwa Ashuri. Yona bamutumine ukuyasoka abena Ninebe pa bubifi bwabo. Mu cifulo ca kuya uko bamutumine, ukwali amakilomita 900, lwa ku kabanga ka Yerusalemu, ena aninine ubwato ubwaleya ku cabu icali nalimo ku Speni. Aile kumbi ukwali amakilomita 3,500! Nga imwe muletipo shani pa fyo acitile? Bushe icalengele ukuti Yona acite ifi mwenso akwete nangu citetekelo cacepele pali ilya nshita, nangu limbi talefwaya ukuti abena Ninebe balapile pantu limbi kuti bayalukila abena Israele? Baibolo tayatweba icalengele. Lelo ifyo Yona acitile fitulangilila umulandu cacindamina ukuibaka pa kuti tatuletontonkanya pa fishalungama.

⁸ Mwalishiba ifyo Yona acitile ilyo Lesa amukalipiile. Ilyo Yona aali mu nda ya cisabi cikalamba icamuminine, ailwike ukutila: “Ukupususha kwa kwa Yehova.” (Yona 1:17; 2:1, 2, 9) Ilyo Yehova amupuswishe mu cipesha mano, Yona alibombele umulimo Lesa amutumine ukuyabomba, lelo ifyo aleenekela te fyo cali pantu Yehova taonawile abena Ninebe pa mulandu wa kuti balikutike ku bukombe bwa kwa Yona no kulapila balilapiile. Na kabili Yehova alilungike uyu kasesema, uwalefwaya fye ukuti ifyo alefwaya e fyo ficitike. Nangu ca kutila bamo kuti balatontonkanya fye pa filubo Yona acitile, Lesa ena alimucindike ukuti muntu wa cumfwila kabili uwa cishinka.—Luka 11:29.

 9. Masambililo nshi mwingasambilila ku bukombe bwa busesemo ubwa kwa Yoele?

⁹ Bushe mwalifupuulwapo pa mulandu wa kuti ilyo mwalebila ubukombe bwa mu Baibolo abantu balemusuusha, ukulamona kwati ubukombe mwalebila, bwa kubatiinya fye? E fyo na bekala calo banankwe aba kwa Yoele balemona ubukombe bwakwe. Ishina lya kuti Yoele lipilibula ukuti “Yehova ni Lesa.” Afwile alembele ubusesemo bwakwe mu Yuda nalimo mu 820 B.C.E., mu nshiku sha Mfumu Usia. Cimoneka kwati Yoele na Yona babombele umulimo wa bukasesema pa nshita imo ine. Yoele alandile pa cinkunka ca makanta iyali no kwisa mu mabumba mabumba ku konaula icalo. Kanshi ubushiku bwa kwa Lesa ubukalamba kabili ubwa kutiina bwali mupepi. Lelo, mu bukombe bwa kwa Yoele tamwali fye imbila sha bulanda sheka sheka iyo. Kuti twakoseleshiwa nga twaishiba ifyo alondolwele ukuti aba cishinka ‘bakapusuka.’ (Yoele 2:32) Abalapila kuti basansamuka pa mulandu wa kuti Yehova alabapaala no kubelela. Kanshi na ifwe kuti twaba ne nsansa pa kwishiba ukuti ubu bukombe e bo na ifwe tubila! Yoele asobele ukuti amaka ya kwa Lesa, umupashi wakwe uwa mushilo, waali no kupongolwelwa “pa bantunse bonse.” Bushe mwamona ifyo ubu busesemo bwamukuma? Na kabili Yoele akomaile pa nshila fye imo iya kupusukilamo, atile: “Onse uukalilila kwi shina lya kwa Yehova akapokololwa.”—Yoele 2:28, 32.

10. Bushe Yehova abomfeshe shani umuntu-untu fye?

¹⁰ Kuti twalililako Amose ubulanda nga ca kuti inshita shimo twalamona ukuti ubukombe tubila buntu bwakosa, maka maka nga ca kuti tulebila ku bantu bashifwaya ukumfwa. Amose taali ni mwana kasesema kabili taali mwi bumba lya bakasesema; lelo aali fye ni kacema wa mpaanga kabili limo limo alebomba fye incito sha cibombebombe. Aali ni kasesema ilyo Imfumu Usia iya ku Yuda yaleteka, ku mpela ya myaka ya ba 800 B.C.E. Nangu ca kuti afumine ku bantu abalanda, Amose (uo ishina lyakwe lyalola mu kuti “Ukuba Icipe; Ukusenda Icipe”) aile mu kulanda ubukombe ubwakosa ku baYuda, ku bena Israele, na ku nko ishali mupepi. Bushe tamukoshiwe ukwishiba ukuti Yehova kuti atuma umuntu-untu fye ukubomba umulimo wacindama ngo yu?

11. Bushe Hosea afikile ku cipimo nshi pa kucita ukufwaya kwa kwa Lesa?

¹¹ Bushe mwali-ipushapo amuti, ‘Finshi ningile ukuipusula pa kuti ndecita ukufwaya kwa kwa Yehova?’ Tontonkanyeni pali Hosea, uwali pano calo inshita imo ine na Esaya na Mika kabili uwabombele bukasesema pa myaka nalimo 60. Yehova aebele Hosea ukuyaupa Gomere, “umwanakashi cilende.” (Hosea 1:2) Pa bana batatu abo Gomere afyele, cimoneka kwati umo fye e wali mwana Hosea. Mulandu nshi Yehova engebela umuntu ukushipikisha ubupulumushi bwa mwina mwakwe? Yehova alesambilisha isambililo lya kuba ne cishinka e lyo no kwelela. Ubufumu bwa ku kapinda ka ku kuso bwalifutwike Lesa nga filya umwanakashi impulumushi engasangukila umwina mwakwe. Na lyo line, Yehova alilangile abantu bakwe icitemwiko no kubafwa ukulapila. Ala ili lyashi, cine cine lilatwikata ku mutima nga twalitontonkanyapo sana.

12. Bushe kuti mwanonkelamo shani mu kusambilila ku ca kumwenako ca kwa Mika na mu fyatumbwike mu fyo alesesema?

¹² Bushe tamulesumina ukuti muli shino nshiku ishayafya calyafya ukushipa no kucetekela Yehova umupwilapo? Nga mwaba ne iyi mibele, ninshi mwaba fye nga Mika. Mika, uwali inkulo imo ine na Hosea na Esaya, abilile ubukombe bwa kusoka abaYuda na bena Israele pa nshita Imfumu sha ku Yudea Yotamu, Ahasi, na Hisekia, shaleteka mu myaka ya ba 700 B.C.E. Abantu abaleikala mu Israele mu bufumu bwa ku kapinda ka ku kuso baali ne misango yabipa kabili balepepa balesa ba bufi, e calengele ubu bufumu ukonaika ilyo abena Ashuri bacimfishe Samaria mu 740 B.C.E. Abena Yuda bena baali ababensauka, limo baleumfwila Yehova, e lyo limo na lyo tabalemumfwila. Nangu ca kuti ubupingushi bwali no kwishila aba bantu, Mika alesansamuka nga amona ubukombe ubo Lesa alemutuma ukuyabila bwalenga abaYuda ukuleka imisango yabipa iyalekalifya Lesa kabili iyali no kubaletelela. Ala na ifwe tulatemwa nga nshi nga twamona abantu bamo baleumfwa ubukombe ubwingabapususha!

UKWENEKELA UBUSHIKU BWA KUTIINA

13, 14. (a) Bushe ica kumwenako ca kwa Sefania kuti camwafwa shani mu kupepa? (b) Kupepa kwa musango nshi uko umulimo uwalebomba Sefania wabukulwile?

¹³ Ilyo icalo ca Egupti ne calo ca Ashuri fyailefilepwa amaka, e lyo Babiloni yena yalekwatilako amaka. Ilyo ici calo cakwete amaka, calengele ifintu mu calo ca Yuda ukwaluka bwangu bwangu fye. Bakasesema ba kwa Lesa eko bali aba kusoka no kukalipila bakapepa ba kwa Yehova. Baleni tontonkanyeni pali bamo bamo abali pali aba bakasesema, muleibukisha no kutila Abena Kristu muno nshiku nabo babila ubukombe bwa kusoka abantu.

¹⁴ Nga ca kuti tamukonka intambi sha lupwa pa kuti mulebomba umulimo wa kwa Yehova, ninshi kuti mwaishiba bwino ifyo cali kuli Sefania. Kwati uyu muntu aali cishikulula ca Mfumu Hisekia kabili lupwa wa Mfumu Yoshia, kanshi afumine ku lupwa lwa cifumu ulwa baYuda. Lelo, Sefania alisumine ukuyaeba intungulushi shabipa isha mu Yuda ubukombe bwa kubasoka. Ishina lyakwe lyalola mu kuti “Yehova Nafisa.” Alondolwele ukuti ni ku luse lwa kwa Lesa fye e ko umuntu “[engabelamina] mu bushiku bwa bukali bwa kwa Yehova.” (Sefania 2:3) Icawemeko ca kuti mu kubila uko Sefania alebila ukwabula umwenso, mwalifumine ifisuma. Imfumu iyaice Yoshia yaliwemye ifintu, yalifumishepo ifilubi fyonse no kuwamya itempele no kutampa ukupepa kwa cine na kabili. (2 Ishamfumu, ifipandwa 22-23) Sefania na bakasesema banankwe (Nahumu na Yeremia), bafwile e baleyafwa imfumu no kulaipanda amano. Ica bulanda ca kuti ukulapila abaYuda abengi balapile takwafumine ku mutima. Ilyo Yoshia afwile mu nkondo, batendeke ukupepa ifilubi na kabili. Tapapitile ne myaka iingi, abena Babiloni balishilebekata no kubasenda mu busha.

15. (a) Mulandu nshi umusumba wa Ninebe walingile ukupokelela ubukombe ubukali ubo Nahumu alebila? (b) Finshi mwingasambilila ku fyacitikile umusumba wa Ninebe?

¹⁵ Nalimo mutontonkanya kwati tamwacindama, ica kuti mumona no kuti abantu no kumwishiba tabamwishiba. Abena Kristu balikwata ishuko ilikalamba ilya kuba ‘ababomfi banankwe’ aba kwa Lesa, lelo abengi tabalumbuka sana. (1 Abena Korinti 3:9) Cimo cine na pali Nahumu, twaishiba fye ukuti afyalilwe ku musumba unono uwaleitwa ukuti Elkoshe, nalimo uyu musumba wali mu Yuda. Lelo, ubukombe bwakwe bwali ubwacindama icine cine. Bwali shani ubwacindama? Nahumu abilile ubukombe bwa kusoka Ninebe, uwali musumba ukalamba, uwa Bufumu bwa Ashuri. Abantu ba muli uyu musumba balyumfwile ifyo Yona abasokele, lelo ilyo papitile fye inshita inono batendeke ukucita ifyo balecita kale. Ifintu ifyo basangile pa fimabwe ifyo bashulile mu musumba wa kale Ninebe filangilila ukuti wali “musumba wa milopa” nga filya fine Nahumu asosele. (Nahumu 3:1) Ifi fintu ifyaba pa fimabwe filangilila ifyo abena Ninebe balesunga buluku buluku abantu abo baleikata mu nkondo. Nahumu alilondolwele bwino bwino ubonaushi bwali no kwisa pa musumba wa Ninebe. Ubukombe bwakwe bwalifikilishiwe, nge fyo no bukombe tubila muno nshiku nabo bukafikilishiwa.

16, 17. Nga ca kuti ifyo twenekela ukufikilishiwa pa lwa nshita ya mpela na nomba tafilati fifikilishiwe, finshi twingasambilila kuli Habakuki?

¹⁶ Pa myaka iingi iyapitapo, ifyo bakabelenga bamo aba Baibolo baleenekela pa lwa bushiku bwa kwa Yehova tafyacitike. Bamo limbi kuti bafuupuka nga bamona ukuti ubupingushi bwa kwa Lesa bulekokola ukwisa. Bushe imwe mutontonkanyapo shani? Icipusho Habakuki aipwishe cali fye bwino, aipwishe ukuti: “Mwe Yehova, bushe ndekuuta ukufika ku nshita nshi, na imwe ukuumfwa iyo? . . . Cinshi ico munengelo kulolesho kucululusha?”—Habakuki 1:2, 3.

¹⁷ Ilyo Habakuki alesesema ni lilya mu Yudea mwali ubwafya sana, pa numa ya kuteka kwa Mfumu isuma Yoshia lelo ilyo Yerusalemu ishilaonaulwa mu 607 B.C.E. Mwali sana ulufyengo no lukakaala mu calo. Habakuki asokele abaYuda ukuti ukwampana na bena Egupti takwali no kubapususha ku bena Babiloni abali kwati baaliminwa mu kwipaya abantu. Alembele ifyebo fya maka kabili ifyaumfwika, no kusansamusha abantu ukuti “uwalungama akabelo wa mweo mu cishinka cakwe.” (Habakuki 2:4) Aya mashiwi yalicindama nga nshi kuli ifwe, pantu umutumwa Paulo aliyambwile mu mabuuku yatatu ayaba mu Malembo ya ciGriki aya Bwina Kristu. (Abena Roma 1:17; Abena Galatia 3:11; AbaHebere 10:38) Na kabili, Yehova alitulaya ukupitila muli Habakuki ukutila: “Icimonwa cicili cilola ku nshita iyalingilwe . . . tacakashimbe iyo.”—Habakuki 2:3.

18. Mulandu nshi Yehova aebele Obadia ukusesema ubusesemo bwa kusoka abena Edomu?

¹⁸ Kasesema Obadia ali-ibela pantu e walembele ibuuku ilipi sana pa mabuuku yonse ayaba mu Malembo ya ciHebere. Mwi buuku lyakwe, mwaba fye ifikomo 21. Ico fye twaishiba pali ena ca kuti alesesema ifyali no kucitikila Edomu. Abena Edomu batuntwike muli munyina wa kwa Yakobo, kanshi abena Israele bali ni ‘bamunyinabo.’ (Amalango 23:7) Lelo abena Edomu basungile abantu ba kwa Lesa kwati te bamunyinabo. Mu 607 B.C.E., nalimo e mwaka wine Obadia alembele ne buuku lyakwe, abena Edomu bacilike imisebo no kwikata abaYuda abalefulumuka no kubapeela ku balwani babo abena Babiloni. Yehova asobele ukuti icalo ca Edomu cali no kushala fye icibolya, kabili ifi fine e fyacitike. Nga filya fine Nahumu aali, finono twaishiba pali Obadia, lelo tulakoseleshiwa nga nshi ukwishiba ukuti Lesa kuti atuma no muntu-untu fye ukuba inkombe yakwe!—1 Abena Korinti 1:26-29.

UBUKOMBE BWA KUCINCISHA, UBWA KUSANSAMUSHA, KABILI UBWA KUSOKA

19. Bushe Hagai acincishe shani abantu ba kwa Lesa?

¹⁹ Hagai aali e kasesema wa kubalilapo pali bakasesema batatu ababombele umulimo wa kusesema pa numa abashelepo aba cishinka babwelele ukufuma mu busha ku Babiloni mu 537 B.C.E. Hagai afwile ali pe bumba lya kubalilapo ilya babwelele. Hagai pamo no Mulashi Serubabele na Shimapepo Mukalamba Yoshua e lyo na kasesema Sekaria, babombeele pamo ukucincisha abaYuda pa kuti tabanenwike ku balwani abalebalwisha, e lyo na ku kukanafwaya ukubomba pa mulandu wa kukonkelela ifyuma. Balingile ukubomba umulimo uo babweleele: uwa kukuula itempele lya kwa Yehova cipya cipya. Ubukombe bune ubwabula ukulaamba ubo Hagai abilile mu 520 B.C.E., bwakomaile sana pe shina lya kwa Yehova na pali bumulopwe bwakwe. Ilyo mulebelenga ibuuku ilyo alembele, muli no kumona ukuti ilumbo lya kuti “Yehoba wa milalo” lyalumbulwa imiku 14 muli Baibolo ya New World Translation. Ubukombe bwa maka ubwa kwa Hagai bwacincishe abantu ukutendeka ukukuula itempele na kabili. Bushe na imwe bene te kuti mukoseleshiwe nga mwaishiba ukuti Yehova wa maka yonse, e Mfumu Yapulamo kabili e utungulula amabumba na mabumba aya fibumbwa fya ku mupashi?—Esaya 1:24; Yeremia 32:17, 18.

20. Mibele ya musango nshi iyo Sekaria alesokako abantu?

²⁰ Limo kuti mwanenuka nga mwamona bamo ababombela Lesa babwelela pa nshi. Lyena kuti mwaishiba bwino ifyo cali na kuli kasesema Sekaria. Nga filya fine cali na kuli kasesema Hagai uo ali nankwe inkulo imo, na o wine akwete umulimo wakosa uwa kucincisha bakapepa banankwe ukutwalilila ukulabomba mpaka fye no kupwisha itempele. Sekaria alibombeshe nga nshi ukukoselesha abantu ukubomba uyu umulimo ushaikulila. Nangu ca kuti aleikala na bantu abatemenwe ukwangala, alyeseshe na maka ukukoselesha abantu ukuba ne citetekelo cakosa no kulabomba ukulingana ne citetekelo cabo. E lyo kabili alibombele fye bwino. Sekaria alilembele amasesemo ayengi ayalelanda pali Kristu. Na ifwe bene kuti twakoseleshiwa ku bukombe bwa kuti “Yehova wa milalo” takalabe abantu abalomba ipaalo lyakwe.—Sekaria 1:3.

BALELOLELA MESIA

21. (a) Mulandu nshi ubukombe bwa kwa Malaki bwacindamine nga nshi? (b) Bulayo nshi ubwa kulekeleshako ubwisalila Amalembo ya ciHebere ubwalembwa mwi buuku lya kwa Malaki?

²¹ Kasesema wa kulekeleshako pali aba 12, Malaki, aleikala ukulingana no mwalola ishina lyakwe, ilyalola mu kuti “Inkombe Yandi.” Tatwaishiba ifingi pali uyu kasesema uwali pano calo mu myaka ya ba 450 B.C.E. Lelo, mu kubelenga ubusesemo bwakwe, twaishiba ukuti aali ni nkombe ya kwa Lesa iyashipa uwakalipile abantu ba kwa Lesa pa membu shabo na pa bumbimunda bwabo. Ifyo Malaki alandapo ukuti e fyo abantu balecita mu nshiku shakwe e fyo na Nehemia na o alandapo, kanshi bafwile bali inkulo imo. Mulandu nshi ubukombe bwa kwa Malaki bwacindamine nga nshi? Umulandu wa kuti ukucincila abantu bacinciile ilyo Sekaria na Hagai babakoseleshe imyaka iingi ku numa kwailekulepwa. AbaYuda tabalebika sana amano ku kupepa Lesa. Malaki ali uwashipa pa kusoka bashimapepo abali ne cilumba no bumbimunda, e lyo alikalipile na bantu abali ne mitima ibili pa kupepa Lesa na pa mulandu wa kupeela amalambo ayashafikapo. Lelo ukulingana ne fyo Icebo ca kwa Lesa citulaya ukuti ifintu ku ntanshi fili no kuwama, Malaki asobele ukwisa kwa wali no kutangilila Mesia, Yohane Kabatisha, e lyo pa numa no kwisa kwa kwa Kristu wine. Ubukombe bwa kwa Malaki bwisalila Amalembo ya ciHebere na mashiwi ayasuma ayatulaya ukuti “akasuba ka bulungami kali no kuundapa” abatiina ishina lya kwa Lesa.—Malaki 4:2, 5, 6.

22. Finshi mwamona pali aba bakasesema 12 no bukombe bwabo?

²² Kanshi mwamona ukuti abaume abalembele amabuuku ya kulekeleshako 12 aya Malembo ya ciHebere bali ne citetekelo cakosa icine cine. (AbaHebere 11:32; 12:1) Ica kumwenako cabo no bukombe bwabo kuti fyatusambilisha amasambililo ayacindama ilyo tulelolela “ubushiku bwa kwa Yehova.” (2 Petro 3:10) Moneni nomba ifyo ubu bukombe bwa busesemo bwingakuma inshita yenu iya ku ntanshi!

[Futunoti]

KUTI MWANONKELAMO SHANI?

• Bushe finshi mwasanga pa fyo bakasesema 12 bakonkana muli Baibolo?

• Kuti mwanonkelamo shani mu fyacitikile bakasesema pamo nga Yona na Amose?—AbaHebere 11:32, 33, 39, 40.

• Bushe Hosea afikile ku cipimo nshi pa kucita ukufwaya kwa kwa kwa Yehova?—Mateo 16:24.

IFISHINKA MWANONKELAMO

• Nga filya cali kuli Sefania, bushe ificita abantu ba kwa Lesa kuti fyayafwa shani na bantu bambi?

• Mulandu nshi bukombe bwa kwa Habakuki bwingatwafwila maka maka muno nshiku?—2 Petro 3:12.

• Bushe Yehova alangile shani icikuuku ku bantu-untu fye nga fintu cali kuli bakasesema bamo?—Amalumbo 113:1, 6, 7; Esaya 57:15.

[Charti pe bula 20, 21]

(Nga mulefwaya ukumona charti, moneni mu citabo)

Amasia

850 B.C.E.

Yeroboamu 2

1. YONA

Usia

(Asaria)

825

2. YOELE

3. AMOSE

4. HOSEA

Sekaria

800

Menahemu

Esaya

Peka

5. MIKA

Yotamu

Ahasi

Hoshea

750

Hisekia

Samaria Yawa, 740

725

Manase

700

675

6. SEFANIA

Yoshia

7. NAHUMU

650

Yeremia

Ninebe Yaonaulwa, 632

8. HABAKUKI

Yehoyakimu

Daniele

9. OBADIA

Esekiele

Sidekia

Yerusalemu Yaonaulwa, 607

600

575

550

Daniele

Babiloni Yawa, 539

AbaYuda Babwela mu Busha, 537

525

10. HAGAI

11. SEKARIA

Itempele Lyakuulwa Cipya Cipya, 515

500

Esra

Nehemia

Ifibumba Fyakuulwa Cipya Cipya, 455

450

12. MALAKI

425

400

[Futunoti]

[Mapu pe bula 19]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni mu citabo)

Bemba wa Mediterranean (Bemba Mukalamba)

Damaseke

Ubufumu bwa ku Kapinda ka ku Kuso ubwa Israele (Efraimu, nelyo Samaria)

EFRAIMU

Sidone

Sarefati

Turi

Dani

BASHANI

Bemba wa Galili

Ulupili lwa Karmele

Ulupili lwa Tabore

Megido

Yesreele

Hadadrimone

SAMARIA

Shekemu

GILEADI

Mispa

Gilgali

Raba

Betele

Shitimu

Umumana wa Yordani

Ubufumu bwa ku Kapinda ka ku Kulyo ubwa Yuda (Yuda na Benyamini)

YUDA

Ashidode

Ashkelone

Gasa

Ekrone

Gati

Moreshete

Lakishi

Adulamu

Aksibu

Maresha

Safiri

Betelehemu

Tekoa

YERUSALEMU (SIONE)

Gibea

Rama

Gilgali

Rimone

Beere-sheba

AMONE

MOABU

Bemba wa Mucele

Sodomu?

EDOMU

Bosra

[Mapu pe bula 22]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni mu citabo)

GRISI

KAFTORE (nangu KRETE)

ASHURI

Ninebe

BABILONI

Babiloni

ARAMU (nangu SURIA)

Hamati

Damaseke

AMONE

MOABU

EDOMU

Ulupili lwa Horebu

EGUPTI

Memfisi

Sidone

Turi

Raba

YERUSALEMU

[Icikope pe bula 17]

YONA

[Icikope pe bula 18]

YOELE

[Icikope pe bula 18]

AMOSE

[Icikope pe bula 21]

HOSEA

[Icikope pe bula 22]

MIKA

[Icikope pe bula 23]

SEFANIA

[Icikope pe bula 24]

NAHUMU

[Icikope pe bula 25]

HABAKUKI

[Icikope pe bula 25]

OBADIA

[Icikope pe bula 26]

HAGAI

[Icikope pe bula 27]

SEKARIA

[Icikope pe bula 27]

MALAKI