Kristin Bilif i Kasem Plante Man Jiu Long Faswan Handred Yia

SAMWE long yia 49 K.T.,a i gat wan impoten miting long Jerusalem. Trifala we “trifala i gat nem se trifala i hae lida” blong Kristin kongregesen long faswan handred yia​—hemia Jon, Pita, mo Jemes we i brata blong Jisas​—trifala i stap long miting ya. Baebol i tokbaot tu narafala we tufala i stap tu, hemia aposol Pol mo fren blong hem Banabas. Long miting ya, oli seraotem bigfala teritori we oli mas prij long hem, blong evriwan i gat haf blong olgeta. Pol i eksplenem se: “Trifala i kam sekhan long mi mo Banabas, blong soemaot we mitufala i sem mak nomo wetem olgeta. Nao mifala evriwan i agri blong seraot ol wok, we mitufala bambae i go prij long ol man we oli no laen blong Isrel, mo olgeta bambae oli go prij long ol laen blong Isrel.”​—Galesia 2:​1, 9.b

?Hemia i minim wanem? ?Oli seraotem teritori we oli mas prij long hem, se samfala oli prij long ol man Jiu mo ol proselaet, mo samfala oli prij long ol man we oli no laen blong Isrel? ?No oli makemaot ol ples we oli mas prij long hem long wan map? Blong faenem ansa long ol kwestin ya, yumi nidim save long saed blong Diaspora, hemia ol man Jiu we oli go stap olbaot long ol ples afsaed long Palestaen.

Ol Man Jiu Long Faswan Handred Yia

?Long faswan handred yia, hamas man Jiu oli stap long ol ples afsaed long Palestaen? Plante man we oli stadi long bisnes ya, oli agri wetem buk ya Atlas of the Jewish World, we i talem se: “I hadwok blong save hamas man Jiu stret oli stap afsaed long Palestaen. Be ol man we oli gat save oli ting se jes bifo long yia 70, i gat tu milian haf man Jiu long Judia, mo bitim fo milian man Jiu long ol narafala ples we gavman blong Rom i rul long olgeta . . . Ating wan long evri ten man we oli stap aninit long rul blong Rom oli man Jiu. Mo long ol ples we plante man Jiu oli go stap long olgeta, olsem ol bigfala taon long is, maet wan long evri fo man oli man Jiu.”

Bighaf blong ol man Jiu oli stap long ol ples long Is, olsem Siria, Esia Maena, Babilon, mo Ijip. Smolhaf oli stap long Yurop. Sam long ol faswan Kristin we yumi savegud nem blong olgeta, oli bin stap long ol ples afsaed long Palestaen. Sam long olgeta, i gat Banabas blong Saepras, Prisila mo Akwila blong Pontas we biaen tufala i go stap long Rom, i gat Apolos blong Aleksandria, mo Pol blong Tasas.​—Ol Wok 4:36; 18:​2, 24; 22:3.

Ol man Jiu ya oli no fogetem prapa ples blong olgeta. Evri yia oli sanem mane blong takis blong haos prea i go long Jerusalem. Hemia wan rod blong joen long wok mo wosip we i gohed long haos prea. Wan man blong hae save, nem blong hem John Barclay, i tokbaot takis ya, i se: “I gat plante pruf blong soem se ol man Jiu afsaed long Palestaen oli neva mestem blong sanem mane ya i go, wetem sam narafala mane we ol rijman oli givim.”

I gat wan narafala samting tu we i soem se ol man Jiu oli no fogetem prapa ples blong olgeta. Evri yia, plante taosen long olgeta oli wokbaot i go long Jerusalem blong mekem ol spesel lafet. Stori long Ol Wok 2:​9-11 i soemaot samting ya. Hem i tokbaot lafet blong Pentekos long yia 33 K.T. Ol man Jiu we oli stap long lafet ya, oli kam long Patia, Media, Elam, Mesopotemia, Kapadosia, Pontas, Esia, Frijia, Pamfilia, Ijip, Libia, Rom, Krit, mo Arebia.

Ol bigman blong haos prea long Jerusalem oli raetem leta oltaem long ol man Jiu afsaed long Palestaen. I gat save i stap blong soemaot se Gamaliel, we Ol Wok 5:34 i talem se hem i tija blong Loa, i sanem ol leta i go long Babilon mo sam narafala ples blong wol. Samwe long yia 59 K.T., taem aposol Pol i kam long Rom olsem wan presina, “ol haeman blong ol laen blong Isrel” oli talem long hem se: “Mifala i no kasem sam leta blong olgeta long Judia, blong tokbaot yu. Mo i no gat sam brata blong yumi we oli aot longwe, we oli karem nius i kam, no we oli stap talem sam tok agens long yu.” Hemia i soemaot se ol man Jiu we oli stap olbaot long ol defdefren ples oli sanem ol leta mo ripot oltaem i go long Rom.​—Ol Wok 28:​17, 21.

Ol man Jiu ya oli yusum Baebol ya Septuagint, hemia Oltesteman long Hibru we oli tanem i go long Grik lanwis. Wan buk i talem se: “I luk olsem se olgeta man Jiu we oli stap afsaed long Palestaen oli akseptem mo ridim LXX [Septuagint] olsem Baebol blong olgeta no ‘tabu hanraet.’ ” Ol faswan Kristin tu oli yusum Baebol ya plante long wok blong olgeta blong tijim ol narafala.

Hed kampani blong ol Kristin long Jerusalem i save ol samting ya. Gud nius i kasem finis ol man Jiu long Siria mo ol ples we oli stap longwe moa, wetem Damaskes mo Antiok. (Ol Wok 9:​19, 20; 11:19; 15:​23, 41; Galesia 1:21) Olgeta we oli stap long miting ya long yia 49 K.T., i luk olsem se oli stap mekem plan blong ol wok we bambae i kamaot biaen. Naoia bambae yumi luk sam vas blong Baebol we oli tokbaot olsem wanem gud nius i goaot long ol man Jiu mo ol proselaet.

Ol Trip Blong Pol Mo Ol Man Jiu Afsaed Long Palestaen

Wok we aposol Pol i kasem, hemia blong “talemaot nem blong [Jisas Kraes] long ol man we oli no laen blong Isrel, mo long ol king, mo long ol laen blong Isrel tu.”c (Ol Wok 9:15) Afta long miting ya long Jerusalem, Pol i traehad blong faenem ol man Jiu long evri ples we hem i go long hem. (Lukluk bokis long pej 14.) Hemia i soemaot se long miting ya, ating oli bin makemaot long map nomo ol defdefren teritori we bambae oli wok long hem. Tufala misinari ya, Pol mo Banabas, tufala i prij i go long ol ples long wes, mo ol narafala oli prij long ol man Jiu long prapa ples blong olgeta mo long ol narafala ples long Is.

Plante man Jiu oli stap long Babilon, mo sam bakegen long ol kantri klosap, olsem Patia, Media, mo Elam. Wan man blong raetem histri i talem se, “i gat sam man Jiu oli stap long olgeta ples raonabaot long Taegris Reva mo Yufretes Reva, stat long Amenia i go long Big Bei Blong Pesia, mo i go long notis go kasem Kaspian Si, mo i go long is go kasem Media.” Encyclopaedia Judaica i talem se maet bitim 800,000 man Jiu oli stap long ol ples ya. Man Jiu ya Josephus we i raetem histri long faswan handred yia, i talem se plante taosen Jiu oli aot long Babilonia oli wokbaot i go long Jerusalem evri yia blong mekem ol spesel lafet blong olgeta.

?Olsem wanem? ?Samfala blong Babilonia we oli mekem trip ya i go long Jerusalem, hemia sam long olgeta we oli baptaes long Pentekos long yia 33 K.T.? Yumi no save, be Baebol i talem se samfala we oli harem tok blong aposol Pita long dei ya oli blong Mesopotemia. (Ol Wok 2:9) Yumi save se aposol Pita i bin stap long Babilon samwe long yia 62-64 K.T. Long ples ya, hem i raetem faswan leta blong hem mo maet seken leta blong hem tu. (1 Pita 5:13) I klia se Babilon wetem bigfala namba blong ol Jiu we oli stap long ples ya, hemia haf blong teritori we Pita, Jon, mo Jemes i kasem long miting ya we Pol i tokbaot long leta blong hem long ol Kristin long Galesia.