A5
Vbene A Ya Loo Eni Osanobua Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn
Emwa ni rri egie ebe vbe iruẹmwi e Baibol khare wẹẹ, ọ gha sẹ odẹ igba 7,000 ne ikpẹmwẹ enẹ na tie ẹre Tetragrammaton (יהוה), na ghaa loo ya gbẹn eni Osanobua ladian vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn ne Osanobua dia emwa ya gbẹn yotọ. Sokpan, emwa eso roro ẹre wẹẹ, Tetragrammaton na ma ladian vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn ne Osanobua dia emwa ya gbẹn yotọ. Ọna ẹre ọ si ẹre na na miẹn wẹẹ, e Baibol ọghe Ebo nibun sẹ vbe ẹdẹnẹrẹ ma loo eni e Jehova vbe abọ ọghe Baibol ne iran mobọ tie ẹre Ile Ọghe Ọgbọn. Uhiẹn, vbe iran ghaa zedu ako eso vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn na ya unu kaẹn vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, iran na dekun Tetragrammaton, iran ghi fi ẹre werriẹ khian “Enọyaẹnmwa,” ne iran gha te ya loo eni Osanobua.
Emwa ni zedu Izedu Agbọn Ọgbọn Ọghe Ebe Nọhuanrẹn ma ru egbe emwi vbenian. Te iran wa loo eni e Jehova igba 237 vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn ne iran zedu ẹre. Emwi nọ ya iran zedu ẹre vbenian, ọre rhunmwuda emwi eva kpataki ne iran kọ ye orhiọn: (1) Avbe manuskript ọghe Grik ne ima mwẹ vbe ẹdẹnẹrẹ i wa re Ebe Nọhuanrẹn nokaro na ka wa gha gbẹn. Nibun sẹ vbe uwu e Baibol arriaisẹn nibun ni rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ, keghi re na gbẹnnẹ ladian vbe iyeke ukpo 200 ghi gberra nẹ na ya gbẹn Ebe Nọhuanrẹn nokaro. (2) A sẹtin miẹn wẹẹ, te emwa ni gbẹnnẹ e Baibol ladian ye ihe ọvbehe vbe ẹghẹ nii ghi fi ikpẹmwẹ enẹ nọ re Tetragrammaton werriẹ khian ẹmwẹ e Grik na loo ye “Enọyaẹnmwa” nọ re Kyʹri·os. A sẹtin vbe miẹn wẹẹ, avbe manuskript na na fi e Tetragrammaton werriẹ nẹ, ẹre iran ghee re ya gbẹnnẹ ọvbehe ladian.
Agbaziro Ọghe Izedu Agbọn Ọgbọn Ọghe Baibol ghee ẹre wẹẹ, osẹ ne kpataki wa rrọọ nọ rhie ẹre ma wẹẹ, Tetragrammaton wa gele ladian vbe avbe manuskript ọghe Grik na ka wa gha gbẹn. Emwi nọ ya iran ghee ẹre vberriọ, ọre rhunmwuda emwi eso na khian ya unu kaẹn na nọ so igiẹ yọ:
Ikpẹmwẹ enẹ na tie ẹre Tetragrammaton, na ghaa loo ya gbẹn eni Osanobua vbe Hibru, wa gba Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn na ghaa loo vbe ẹghẹ ọghe Jesu kevbe avbe ukọ ọghẹe. Vbe ẹghẹ nọ gberra, emwa eso ka gha muan ẹmwẹ na. Sokpan, ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ vbe ẹghẹ na nian, a miẹn avbe manuskript eso nẹ vbe ọkpẹn Qumran, ọni ọre avbe manuskript ọghe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ ọghe Jesu kevbe avbe ukọ ọghẹe, emwa i ghi sẹtin muan rẹn.
Vbe ẹghẹ ọghe Jesu kevbe avbe ukọ ọghẹe, ikpẹmwẹ enẹ na, na tie ẹre Tetragrammaton vbe gha rre Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn na zedu ẹre ghee Grik. Ukpo iyisẹn nibun ẹre emwa ni rri egie ebe ya gha roro ẹre wẹẹ Tetragrammaton ma gha rre avbe manuskript ọghe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn na zedu ẹre ghee Grik, na tie ẹre Greek Septuagint. Sokpan, ọ ghi rre odẹ ukpo 1950, aro emwa ni rri egie ebe keghi do sotọ vbe egbe abọ eso ni ghi dekẹe vbe Greek Septuagint nọ ghaa rrọọ vbe ẹghẹ ọghe Jesu. Avbe abọ ni ghi dekẹe na kegha mwẹ eni Osanobua na ya ikpẹmwẹ ọghe Hibru gbẹnnẹ. Nọ rhie ma wẹẹ, vbe ẹghẹ ọghe Jesu, Ebe Nọhuanrẹn na gbẹnnẹ ladian vbe Grik ghaa mwẹ eni Osanobua. Vbọrhirhighayehẹ, vbọ ghi gberra odẹ ukpo 300 C.E. nẹ, avbe manuskript ọghe Greek Septuagint na wa gele rẹn, vbe na ghee Codex Vaticanus kevbe Codex Sinaiticus ma ghi gha mwẹ eni Osanobua vbe ebe Gẹnẹsis ya sẹ Malakai (sokpan, eni Osanobua te ka gha rre avbe ako na vbe avbe manuskript ni ka gha rrọọ ena ke ladian). Nọnaghiyerriọ, ẹ i kpa ọmwa odin deghẹ a na miẹn wẹẹ, eni Osanobua i rre abọ ọghe Baibol ne emwa tie ẹre Ile Ọghe Ọgbọn ra Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, na ghi gha gbẹnnẹ ladian ke ẹghẹ nii kpa.
Jesu keghi tae vbe odẹ nọ dewarorua wẹẹ: “Eni Erha mwẹ ẹre I ya rre.” Ọ na vbe gi emwa rẹn wẹẹ, emwi hia ne irẹn ru, “eni Erha” irẹn ẹre irẹn ya ru ẹre
Ako nibun vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn ya ima rẹn wẹẹ, ẹghẹ hia ẹre Jesu ya gha loo eni Osanobua, ọ na vbe gi emwa rẹn wẹẹ eni na tie Osanobua ni khin. (Jọn 17:6, 11, 12, 26) Jesu keghi tae vbe odẹ nọ dewarorua wẹẹ: “Eni Erha mwẹ ẹre I ya rre.” Ọ na vbe gi emwa rẹn wẹẹ, emwi hia ne irẹn ru, “eni Erha” irẹn ẹre irẹn ya ru ẹre.—Jọn 5:43; 10:25.
Ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ, Osanobua ẹre ọ vbe dia emwa ya gbẹn Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, na ghi do mu ba Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn, ọ ma deyọ deghẹ a na miẹn wẹẹ, a ma ghi miẹn eni e Jehova vbe ọghe Grik nọ rrọọ. Ọ ghi rre odẹ ukpo 49 C.E., e Jems nọ ghaa re ọkpa vbe erhuanegbe Jesu keghi tama ediọn ni rre Jerusalẹm wẹẹ: “Zẹvbe ne ima họẹn ban, e Simiọn wa tae ta isi ẹre, vbene Osanobua ya suẹn gha mwẹ ẹghẹ ne ivbi agbẹnvbo ọvbehe, nọ mieke na zẹ emwa ni khian gha ya eni ẹnrẹn wan egbe vbe uwu ẹbu iran.” (Iwinna 15:14) Ẹmwẹ ne Jems ta na, gha te gha mwẹ vbene ọ ye hẹ, akpawẹ ọmwa rhọkpa vbe ẹghẹ nii ma rẹn eni Osanobua, ra iran ma gha loo ẹre.
Ẹmwẹ na ighẹ e “Jah,” nọ re odẹ na ya tie eni Osanobua deghẹ a ma hoo na tie ẹre fo, keghi ladian vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn. Eni Osanobua rre uwu ẹmwẹ na ighẹ “Hallelujah” na loo ro vbe ebe Arhie Maan 19:1, 3, 4, 6. Ẹmwẹ e Hibru ẹre ẹmwẹ na khin, emwi na mobọ yae kha ọre “Wa Rho E Jah.” “Jah” ọre odẹ na ya tie eni e Jehova, deghẹ a ma hoo na tie ẹre fo. Eni Osanobua keghi rre uwu eni nibun na loo ro vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn. Uhiẹn, ebe eso na gbẹnnẹ rhan otọ re wẹẹ, evba ya e “Jesu” kha ọre “Jehova Ọre Imiẹnfan.”
Emwi eso ne Ivbi e Ju nẹdẹ gbẹnnẹ ya ima rẹn wẹẹ, Ivbi Otu e Kristi ni ghaa re Ivbi e Ju vbe gha loo eni Osanobua vbe emwi ne iran ghaa gbẹnnẹ. Vbe ebe ọkpa na gbẹnnẹ uhi nẹdẹ nibun yi, na tie ẹre Tosefta na gbẹn fo vbe odẹ ukpo 300 C.E. ghi guan kaẹn ebe ne Ivbi Otu e Kristi gbẹnnẹ vbe ẹghẹ nẹdẹ, na giẹnrẹn vbe Ẹdẹ Ikẹtin, ọ na wẹẹ: “Iran ma gi ọkpa kẹ vbe ebe ọghe Emwa Ni Kporhu kevbe ebe ọghe avbe minim na giẹnrẹn. (E minim ọre eni ne emwa kha wẹẹ iran ghaa tie Ivbi Otu e Kristi ni ghaa re Ivbi e Ju.) Sokpan, iran keghi giẹn avbe ebe nii ruan vbe eke ne iran ye, ke avbe ebe nii hia kevbe Eni Osanobua nọ rre uwu ẹre.” Ebe na keghi vbe ya unu kaẹn ẹmwẹ ne Rabbi Yosé ne Ovbi e Galili tae, nọ ghaa rrọọ vbe a da gberra 100 C.E. Ẹmwẹ nọ tae ọre wẹẹ, vbe ikpẹdẹ nikẹre vbe uzọla, “ọmwa ghi fian eke ne Eni Osanobua na ladian hin ebe nọ giẹn rre [ọni ọre avbe ebe ne Ivbi Otu e Kristi gbẹnnẹ], ọ ghi ya rhie ẹre hin, ọ ghi sẹ ako nikẹre rae nọ giẹn ruan.”
Emwa eso ni rri egie ebe vbe iruẹmwi e Baibol khare wẹẹ, ọ khọ wẹẹ, eni Osanobua ladian vbe ako eso vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn na ya unu kaẹn vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn. Vbe ototọ uhunmwuta nọ khare wẹẹ, “Tetragrammaton in the New Testament,” ebe na tie ẹre The Anchor Bible Dictionary keghi kha wẹẹ: “Emwi eso rrọọ nọ sẹ osẹ yọ wẹẹ, Tetragrammaton nọ re ikpẹmwẹ enẹ na ya gbẹn Eni Osanobua nọ re Yahweh, ladian vbe ako eso vbe Ile Nẹdẹ na ya unu kaẹn vbe Ile Ọghe Ọgbọn; ọ gha kẹ, ako hia vbọ ẹre ọ na ladian.” Okpia ọkpa nọ rri egie ebe na tie ẹre George Howard khare wẹẹ: “Ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ ikpẹmwẹ enẹ na ya gbẹn eni Osanobua ladian vbe Baibol ọghe Grik [na tie ẹre Septuagint] nọ re Ebe Nọhuanrẹn ne esọsi nọ ghaa rrọọ vbe ẹghẹ nii ghaa loo, ọ gha gia na kha wẹẹ, ẹghẹ ke ẹghẹ ne emwa ni gbẹn Ile Ọghe Ọgbọn ya ya unu kaẹn emwi nọ rre Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn, iran ghi vbe gbẹn eni Osanobua ye ako nọ na ladian.”
Emwa ni zedu e Baibol na wa gele rẹn, loo eni Osanobua vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn. Ọ kpẹẹ re ne eso vbe emwa ni zedu na, ghi ya loo eni Osanobua vbe Baibol ne iran zedu ẹre, a te miẹn wẹẹ a gbẹn Izedu Agbọn Ọgbọn ladian. Usun avbe Baibol na guan kaẹn na kevbe emwa ni zedu ẹre ọre: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, ne Herman Heinfetter (1863) zedu ẹre; The Emphatic Diaglott, ne Benjamin Wilson (1864) zedu ẹre; The Epistles of Paul in Modern English, ne George Barker Stevens (1898) zedu ẹre; St. Paul’s Epistle to the Romans, ne W. G. Rutherford (1900) zedu ẹre; The New Testament Letters, ne J.W.C. Wand, nọ re Bishop ọghe London (1946) zedu ẹre. Deba ọni, vbe Baibol ọghe Spanish ọkpa (1919) ne Pablo Besson zedu ẹre, ọ keghi loo e “Jehová” vbe ebe Luk 2:15 kevbe Jud 14; ọ vbe gberra igba 100 nọ loo eni na vbe futnot nọ rre Baibol nọ zedu ẹre, ọ na loo ẹre zẹvbe eni na gha vbe sẹtin loo ye ihe emwi ne irẹn loo ro vbe uwu nene Baibol tobọre. Vbe ẹghẹ nọ kpẹẹ re a te miẹn wẹẹ avbe Baibol na guan kaẹn na ladian, Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn na zedu ẹre ghee Hibru, nọ ghaa rrọọ ke odẹ ukpo 1501 kpa, vbe loo e Tetragrammaton vbe ihe nibun. Uhiẹn, vbe ẹvbo e German ọkpa kẹkan, ọ gha ghi kherhe gbe, e Baibol 11 na zedu ẹre ghee ẹvbo nii ẹre ọ loo e “Jehova” (ra vbene a ya gbẹn ọnrẹn ladian vbe Hibru nọ re “Yahweh”) vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn; e Baibol enẹ ọvbehe na zedu ẹre ghee German na loo “Enọyaẹnmwa,” sokpan, iran na sẹ ako lẹga e “Jehova” vbe ehe ke ehe ne “Enọyaẹnmwa” ye. Ọ gberra e Baibol 70 na zedu ẹre ghee German ne iran na loo eni Osanobua vbe futnot, ra vbe ako ọvbehe ne iran na rhan otọ emwi eso.
Eni Osanobua vbe ebe Iwinna 2:34 vbe The Emphatic Diaglott, ne Benjamin Wilson zedu ẹre (1864)
Eni Osanobua ladian vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn na zedu ẹre ghee ẹvbo ughughan ni gberra iyisẹn. Te Baibol nibun na zedu ẹre ghee avbe ẹvbo na zẹ vbe Africa, Native America, Asia, Europe, kevbe Pacific-island wa loo eni Osanobua vbene ọ khẹke, iran ma si obọ zẹ hiehie vbe odẹ ne iran ya loo ẹre. (Ya ghee ipapa 546 kevbe 547 ne u mieke na miẹn avbe ẹvbo ni loo eni e Jehova vbe Baibol ọghe iran.) Evbọzẹe ne emwa ni zedu avbe Baibol na guan kaẹn na, na loo eni Osanobua, ọre rhunmwuda usun emwi na ka guan kaẹn sin. Ọ ma he kpẹẹ gbe ne eso vbọ ladian ighẹ avbe izedu na ọghe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn. Vbe igiemwi, e Baibol ọghe Rotuma (1999), loo e “Jihova” igba 51 vbe uviẹn 48; e Baibol ọghe Batak (Toba) na zedu ẹre vbe Indonesia (1989) keghi loo e “Jahowa” igba 110.
Eni Osanobua vbe ebe Mak 12:29, 30 vbe Baibol na ya ẹvbo e Hawaii zedu ẹre
Ọ dewarorua wẹẹ, ọ wa khẹke na rhie eni Osanobua ighẹ e Jehova ye ako nọ khẹke nọ gha ye vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn. Ọna ọre emwi ne emwa ni zedu Izedu Agbọn Ọgbọn wa ru zẹẹ. Iran wa rhie ọghọ ne eni Osanobua, iran i yae ku hiehie; emwi hia ne iran miẹn vbe Ebe Nọhuanrẹn na ka wa gha gbẹn ne iran ke zedu, ẹre iran wa gbẹn yotọ zẹẹ, ohan i gi iran rhie emwi rhọkpa hin vbọ.—Arhie Maan 22:18, 19.