Tiksönörī ngam Paipöl
A
Anūlö.
Ōt ngam chūök e nö ṙô tö ngam anūlö takô ngam anūlö chūök lināpngö kupah. Ṙōlheuh pöri angū-ö nöng inmeuktö kamngö chūök më tarik tö kapah. In në miröökö ngam anūlö chūök yip kupah nö vënyu nö “Sī-ōl” nö i ṙô Heprāi ngaich “Hetīs” angū-ö nö i ṙô Krīk.—Ra 47:30; Mu 9:10; Mët 27:61; Inl 2:31.
C
Chinò-òṅ.
Pòrniā an nö i ṙô Krīk, hēṙu ön nö yūsö nö ṙô tö ngam insěha, minë tövaich nö imat ngam Tēv. Tö sā ngam insěha, la-en më mi-inyihköre, insěha ihôi minā töt pamīhöre, kikōnyö tö kikōnyö, kikānö tö kikānö hēk chinò-òṅ minë töṙeūla. Hēṙu an inrē nö kakka nö imat ngam līpöre Inmeukhömat, tö inlahen ngam Tökiröng Pēpilön nö chö-önytö kanòlô hēk kumlēḵre nö asěha nö in më mahayöng ikūö ngih panam. (Inm 14:8; 17:2; 18:3; Mët 5:32; Inl 15:29; Kal 5:19)—Ngëichköm MI-INYIHKÖRE.
Chōn.
Tö teut nö chōn, chūök yik tarik nö kilöllöng. Ōt nuk inrē misī panam kamëtö sācha yik tarik nö kumpaha ngaich kilöllen cha nö iṙōi chōn, ngaich höng ṙāngen nuk alaha cha nöng irōi chōn. Hēk höng löö nöng urěh nö fëlngen cha ngaich möl nö killöllen cha nö irōi chōn. Ṙën cha-a nö ngatī inlahen pön hòṅ miṙēḵngen ò hēk minkahlölōn yik tahëng. Tö tainy yik misī Assurī yěn kiyung, uroh cha-a nö sapnyö ach yik töhaköövö ngaich ṙāngen cha nöng kilölhak. Asā ngam chööngö yik Yahūti pöri, yěn ōt tarik tötlamëkôre tö ngam Tēv hēk kēken tökööl inrē nö vë-ekūö insātēv, ngaich kulëhe cha-a tö ihong nö kumpaha, ngaich möl nuk alaha cha nö kilöllöng nö irōi chōn, hòn köplōn yik tarik tö cha min nö ngatī inlanken yěn fāluṙen. (Chö 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Hēṙu yik misī aṅ Rōm nö nyëkngen yik tö tūmu nö i kaha chōn ngaich hökngen cha nöng halöönyöre nö ṙōl sumkam nö i kaha ngam chōn tö kūö neūköre hēk kūö ngam ṙanāchö cha-a nö kapah. Hēṙu pöri cha-a nö tōkngö kël hēk kalröön yik tö tūmu nö i kaha chōn, sā inlahen tī cha tö Yēsū misī. (Lū 24:20; Yôh 19:14-16; 20:25; Inl 2:23, 36; Ngëichköm CHŌN INKIHTEN) Hěnghöre, yěn ngö kinūichngö angū-ö nö imat nup miröökö ‘Halökiyö in nup inlök chōn’ tö ngö manah angū-ö, chōn chūök inlök yik tarik. Ōt nup chōn chūök yik tarik nöng halöki kalröön hēk kël ngaich likeun inrē, ngam lāinyngen cha minë alaha cha nö salūti.—Yar 20:2; Inl 16:24.
Chōn Inkihten.
Translēsön ngam Istôrōs ön nö i ṙô Krīk. Ngam tö ngö manah, tö hěng maha tö teut chōn. Tö ngatī inlahen ök misī chōn chūök Yēsū nö kilöllöng hē ò nö fëli. Öt hěngkang chūök öi kôtikūö tö e nö vënyu manah nö kuròs nö i ṙô Krīk. Ha-ëheten pöri urēhěkūö yanīhi Kristū minë tövaich tinlööken nö yūs ngam kuròs nö inkahkö cha. Lökten nö teungnyi ngam manah ngih ṙô “Chōn Inkihten” nö in ngam raneh ëlô misī. Pön yūsö ngam ṙô Istôrōs nö vinënyö yip mahaköp min nö in Yēsū nö miṙē-ěyö, hakihtuṙen hēk ötlēkaṙen inrē. (Mët 16:24; Hep 12:2)—Ngëichköm CHŌN.
H
Haneūheu Töhet Sakāmö.
Ṙô Heprāi ön ngih ṙô ngam tö ngö manah “ṙētak haneūheu, haneuhlö.” Sinat sumkam angū-ö nö el ngam afta më Yahūti (ngam tö ngö, löktökūö sanipti tavūöi hē el Friday söl im sanipti tavūöi hē el Saturday). Ōt nun inrē minë tö haroh tūmö sakāmö el ngam samyeūheu, tö sā ngam sinat samyeūheu tö ngam tinneui anāi samyeūheu nö kaheūkö misī nö töhet haneūheu nö el ngam samyeūheu. Öt hěng tak misī tökô nö la-evṙen hē u anū-ö Haneūheu Töhet Sakāmö, höng yik mākūö kūönṙô tö halöngtuṙen nö la-evṙen nö el ngam töhet chūök misī. Ötkô nö hěngtak tameūich hēk vamī panò-òṅ nö ël u anū-ö samyeūheu Haneūheu Töhet Sakāmö. Öt rēhěn nö kô misī më Hiprū nö timlö alaha më holmaneukre nö havantö nup hötṙeh re nö in cha. Kô-en nun minë sinôḵngen hī la-en tö ngam chööngö Môsös hē el Haneūheu Töhet Sakāmö nö öt tö kihngen misī. Ngaich pöri më mahaköptö tinlööken nö vīten minë tahëng chööngö nö vītö lumngan më tarik. Uroh takô yik tarik inuk sakāmö Yēsū nö kihngen nö hāngö u.—Man 20:8; Lē 25:4; Lū 13:14-16; Kòl 2:16.
Heròt.
Kinëtö minë-eny më tö fötnyu tarik nö el ngam mikūönö më tötulöng minā-aṅ, më tö ha-ūichlöng nö hayöngken më Yahūti nö i Rōm. Ngatī inkahka ang Heròt Tökiröng misī, kūö ò nö havanlö minānlö ngam töhet chūök nö i Yērūsalem ngaich kētö chööngö anga-aṅ misī nö tölṙô finëlngö Yēsū nö anòngngövah yik kun nyīö. (Mët 2:16; Lū 1:5) Kē-ěvkūö inrē nak kūön ò nā Heròt Arkelās hēk Heròt Antipas, tö minë töṙōlkangen minā-aṅ hē ök yöng cha nö hayöng. (Mët 2:22) Tristik rūlör ang Heròt Antipas, sā inkahkö “rācha” pöri misī anga-aṅ tö yik tarik. Hayöng anga-aṅ nö söl in nuk ṙētak hē Yēsū nö lūöi samyeūheu ròngti rò-òten nö löklōn ngam yöngre nö ing panam hēk söl in minë inlahngen tökūichi nö imat ngam Inlahen tö 12 mirūlö. (Māk 6:14-17; Lū 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Inl 4:27; 13:1) Unôichrit e hēk ök yōm Heròt ang Heròt Akrippā Raneh, nö hayöng. Ilöö fëli pöri anga-aṅ tö ök ma-ahānga ngam Tēv. (Inl 12:1-6, 18-23) Ngaich i chūöktit ò ök kūön ò ang Heròt Akrippā Innëtö nö hayöng, nö söl in ök ṙētak hē yik Yahūti nö choholre nö la-al yik aṅ Rōm.—Inl 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Hetīs.
Ṙô krīk ön, ngam ṙô “Sī-ōl” tö ṙô Heprāi. Vënyu manah angū-ö nö anūlö nö translētö. Ngam tö eūka nö chūök yik tarik tö kapah nöng ṙōlhak nö haṙòh nö im kinpaha.—Ngëichköm ANŪLÖ.
Hissòp.
Tö chënö pak hēk tö pōyen rōi nö chōn. Yūsö ön misī nö kinchěiny tö mahām hēk mak hē el ṙētak inhetlö. Ngam hissòp tö yūsö nö imat Paipöl nö i ṙô Krīk hēk Hiprū, mihôiṅ angū-ö nö ṙôtö minë tö ṙōl mihëṅrö chōn. Im Yôhan 19:29, lohten angū-ö nö ṙôtö ngam pak ngam chōn hissòp hēk ṙôtö mihëṅrö ngam sōrköm (Sōrköm völkör), ngam tö marôtòng pak. Lökten lohten cha-a nö lööṙen nö kasumtö ök hilā nö in ök tö pakīölhu vāin ngaich kēten e nö ikūö Yēsū.—Man 12:22; Sal 51:7.
I
Inlahen në ṙētak tarik ikūö ngih panam hēk minë chööngö.
Ayôn ngö ṙô in tö e nö i ṙô Krīk. Vamënyö nup tö ṙònghöichren inlahen hālāt ngih panam angū-ö nö harīkngöre tö nuk tö urěh inlahen hālāt ngih panam. Kakkö “ngih panam” inrē ngam Paipöl, nö ṙôtö në tö ṙònghöichren hālāt hēk në tö meūkö tinrīken tarik. (2Ti 4:10) Löktö in minë kinlēḵngôre ang Yāvē nö kētö chööngö ik raneh, ngam ṙētak yik Israel hēk tö yik Yahūti tö ṙô hī. Unôich pöri anga-aṅ nö vī ngam tufömngöre Chööngö nö lökngörit in ngam ṙāi ṙinānyi tökētu tö Yēsū Kristū, ngam tö vī-i nö chö-öny tö më Kristīön töhachāmö elkui më tökatöllöng nö chuh el halīöngö. Löktökūö in e ngaich ngam ranehtökūö ngam tahëng ṙētak, ngam ṙētak taneungtökūö minë ṙô tö kilē-ěyö nö im Chööngö. Yěi kakkö minë tö ṙōlkangen pöri ‘chööngö ing panam’ ngaich mihôiṅ anū-ö nö ṙôtö nuk tö ngaichngen ṙētak hēk tö nup yamih ṙētak inlahen hālāt ngih panam min.—Mët 24:3; Māk 4:19; Rō 12:2; 1Kò 10:11.
Insěha.
Yěn ṙōltöre minā töt pamīhöre kikōnyö hēk kikānö nö in höö.—Man 20:14; Mët 5:27; 19:9.
Iplīs.
Ngam minë-eny vamënyö tinrīken ngam Satān nö kētu nö imat ngam Kristīön Krīk Līpöre. Ngam tö ngö manah, “Mahachōchngö minë-eny.” Ṙën angū-ö nö kētu nö minë-eny ò, pön anga-aṅ mu-urěh nö vamënyen Yāvē hēk tö minë tökô-en ṙô ò nö töng minyôny.—Mët 4:1, ftn.; Yôh 8:44; Inm 12:9.
K
Kehenna.
Krīk minë-eny ngam Achāṙö Hinnôm, keuheūtngöre chūök ngih achāṙö nö i Yērūsalem nö lā chūhöt sūng. (Yar 7:31) Vënyu angū-ö nö in minë tökilē-ěyö nö chūök kinvalngö alaha yik kupah. (Yar 7:32; 19:6) Hö-ö pöri ayī-ö kanôtukūö tö inlahen ngam Kehenna nö chūök tarik hēk chūök töṙeūla nöng kavalhötvö nöng aṅ nö hachökö nômö nö föngtukūö. Lökten ayī-ö ötkô öi ngö ṙô tö ngam Kehenna nö tötmeūkö nö chūök më tarik nö asachka unôichrit ngam kinpaha cha, nö ikūö ngam tötnyangngö kūö tameūyö. Hē Yēsū pöri tö yik haköptö ò nö kakken ngam Kehenna ngaich ṙô tö ngam ‘innëtö cha-a kinpaha’ ngam tö ngö manah, tökeuheūtngöre inhetngö.—Inm 20:14; Mët 5:22; 10:28.
Kōcha; Òfisör.
Yip kikōnyö tökô-ò inlahen nö kē-ěi kumlē nö hakūöntö nyīö, cha-a tö chöngṙen nö ṙāḵtu nö mameukṙen hēk mahalanṙen yik rānī tö yik tahëngtak inrē pīhö yik rācha. Yūsö pöri inrē ngih ṙô misī nö ṙô tö yik kikōnyö töt ngatī inlinken. Minā-av pöri cha-a nö el patī yik rācha. Yūsö inrē ngih ṙô nö vinënyö yip tarik ’töt hòṅ pīhövö nö chö-öinyten tö ngam Pūlngö’, yip tö mihôiṅ nö ṙāpöre hòṅ cha nö pōyen la-en im linökölōn ngam Tēv.—Mët 19:12; Est 2:15; Inl 8:27.
M
Manāngen në taṙòkhöre nö ikūö ngih panam.
Ròtòng ngam inyööngö töm Satān, keuheūt ngaich min angū-ö ip manāngen në taṙòkhöre ikūö ngih panam. Ṙònghöichröön min ngam ṙētak yanīhi ngam Mesayā. Tölṙô më ma-ahānga min ang Yēsū nö haköhngen më tölöök tö më tötlöök ngaich ahetngen cha. (Mët 13:40-42, 49) Hòṅ mikahtökūöre yik misī mahaköp nö in Yēsū tö ngam ṙētak ngam manā-aṅ sakāmö töm ṙētak yanīhi e. (Mët 24:3) Kilēḵngôre ang Yēsū urēhěkūö ò nö chuh el halīöngö töre min nöng örheūheu nö in më haköptöre in e angū-ö ṙētak.—Mët 28:20.
Mi-inyihköre.
I ṙô Krīk angū-ö nö Pòrniā, ngam manah e mi-inyihngöre. Rö-ö ön ngih la-en mi-inyihköre pön la-en yip kikānö, kôti kūö pöri ayī-ö öi imat ngam Paipöl tö më kikōnyö nöng asěhken höö tö kikōnyö. Tötlöng ön ngih la-en mi-inyihköre nö in nuk chööngö Môsës. Sōtu misī nuk ṙāi yik mi-inyihköre nö kētu nö el ngam töhet chūök Yāvē. Yěi ngëichkö inlahen minë minyôiny tinlööken pöri, nö halöngten më mi-inyihköre nö la-evṙen nö el minë chūök vinë-ekūötēv. Pön teunglen cha-a tö pësa re nö löktö in cha. (Chö 23:17, 18; 1Rā 14:24) Ōt yip inrē tarik hēk nup panam, tö nup söngkötön inrē tö vënyu imat ngam Paipöl nö sā inlahen ma-asěhköre, yip töng mahameuktöre nö ha-öiny ngam Tēv nöng vë-ekūö insātēv pöri. Sā ṙēngen minë tinlööken tökeūheutngöre chūök nö ikūö ngih panam nö kaheūkö anū-ö nö tökiröng Pēpilön. Vënyu an nö imat ngam līpöre Inmeukhömat nö ma-asěhköre nö fachūrit më mā mahayöng nö chö-öiny tö minë kanòlô yip mahayöng.—Inm 17:1-5; 18:3; 1Ki 5:25
Mineukṙen yāich.
Minë tökētu misī mineuklö kui yik tö hāṅten. Öt keuheūtnyöre vinënyi inlahen anū-ö nö imat ngam Hiprū Iskripchör , vënyu inlahen pöri yik Israel nö meuklökui yik tö hāṅten nö imat ngam chööngö misī.—Mët 6:2.
N
Nômö.
Ōt nun minë ṙô tö translētö nö “nômö” tö minë raneh ëlô misī. Tö sā ngam ṙô Heprāi nefēs hēk tö ngam ṙô Krīk saikī. Translētö në tö nët ṙô ngaich vënyu angū-ö tö ngam Paipöl nö “nômö.” Sā inlahen vinënyö ngam nefēs hēk saikī tö ngam Paipöl, yěi ngëichken u ngaich kôtikūö ayī-ö tö manah u nö ṙô tö (1) tarik, (2) töṙeūla, (3) tarik hēk nup tö aṅ tö unhômu töṙeūla. (Ra 1:20; 2:7; 1Pī 3:20) In ngih translēsön ngam Paipöl, yěi ngëichkö ngam kònteks translēsön minë ṙô, köplōn më translētör tö minë tölöng manah u. Tö sā në, “tinrīken tarik,” “nômö,” “töṙeūla,” “tarik,” “ellōn chu” hēk ngam pronoun (tö sā ngam “chū-ö”). Ōt nun minë miröökö vamënyö translēsön ngam nefēs töm saikī nö ngö ṙô, “keuheūttö nômöre” tö ngö manah angū-ö, keuheūttö nômöre öi kēken öp töhěng la-en. (Chö 6:5; Mët 22:37) Ōt minë miröökö in ngam raneh ëlô vamënyö manah ngih ṙô nö ṙôtö öp kuilōn ngòh tarik hēk töp neūkö ò inrē. Lohten inrē ngih ṙô nö ṙôtö ngam alaha kupah.—Kin 6:6; Inc 23:2; Is 56:11; Hak 2:13.
P
Peretāis.
Tövai nö park hēk panô-òṅ. Tö ngatī inlahen ök misī raneh park hēk panô-òṅ i Ēten, tö vī-i tö Yāvē nö chūök nak raneh tarik pamīhöre. Ngam ṙô Yēsū nö in ök tö hěngtak tötūmu urēhěkūö kinpaha ò, löktö in e mikahkūö ayī-ö tö ngih panam min hēk nö peretāis. Ngatī ṙô inrē ngam 2 Kòrin 12:4 nö vënyö inlahen öp yamih min peretāis, ngaich ngam Inmeukhömat 2:7 nö ṙô tö nup kumchikṙen el halīöngö el ngam Peretāis ngam Tēv.—Lū 23:43.
R
Ruāk; Nöfmā.
Ngam Heprāi Ruāk, tö ngam ṙô Krīk inrē Nöfmā, vënyu angū-ö nö ma-alaha nö imat minë töṙōlkangen hintī Paipöl translēsön, hö-ö pöri nö löng ngam translēsön e yěn ngatī. Pön sā mahaköptö ngam tövaich angū-ö inköphöti inlahen ngam töt kinpahavö ma-alaha. (Sa 146:4) Unhòmö an ngam tökô-en manah ngam Ruāk tö Nöfmā inrē. Ōt nun inrē minë tahëng manah e, tö sā ngam (1) kuföt, (2) unhòmö tarik tö minë töṙeūla, (3) tinöölô tarik tö ngam ellōn, (4) nup ṙô lamöknyö elvāng ngam Tēv hēk tö yik tötlöök ma-ahānga, (5) ma-ahānga, hēk (6) ngam tökiröng kumlēḵ ngam Tēv, ngam töhet kumlēḵ. Lökten nun nö yūsö minë ṙô nö minë ngih etisön, tö kūö ngam manah e nö ngatī vinënyi.—Man 35:21; Sa 104:29; Mët 12:43; Lū 11:13.
S
Sinrōngkūö la-en.
Hö-ö ön nö tö kūöṅnen nö vanāchö. Ösělchiā ön nö i ṙô Krīk ngam tö ngö manah, minë la-en fumlal chööngö ngam Tēv hēk minë tinrīken mahameuknyö minë tötlöök hēk töt minlēḵṙen inrē. Më tarik töla-evṙen tö minë sinrōngkūö la-en, hö-ö cha-a nö hang minë chööngö hēk tö minë töhet chööngö, öt milēḵṙen inrē cha-a tö më tökētu chööngö nö hayöng hēk kūöṅn elmat inrē tö cha.—Ka 5:19; 2Pī 2:7.
Sinrōl.
Yūsö misī nö chūök tö-ôkö mak, chūök tavī-i, chūök ingk aṅ kanūich, chūök innyööt inrē. Löktö in u misī nö vī-i minë fanöö hēk römpet. (1Sa 16:1, 13; 1Rā 1:39; Isi 9:2) Tö chöngṙen ngam “Sinrōl” nö vamënyö ngam kumlēḵ hēk minkahngö minhôiyö inrē.—Chö 33:17; Mai 4:13; Sak 1:19.
Surtis.
In minë tö nët kun panam nö röhta ngam tö kūöṅnen mai i kuyāyö Lipyā i Nôrt Afrikā. Vöö misī yik yōmkūö chōng nö lök in e, pön ōt ngam tö aṙū-uti tilin tö chalīöpa lātaṙeū tö ngam mai ngam töng halöinyköre tökūö ngam mahūṅvö mai.—Inl 27:17.
T
Tistrik Kövörnör.
Tölöök.
Minë inchöngten hī tö ngam Tēv tö vënyu nö imat ngam Paipöl inlahen minë tölöng hēk tövaich. Anū-ö nun tölöök hēk tölöng tö ṙô hī. Vënyu manah në ṙô nö translētö nö tökô-en, tölöng hēk tölöök inrē.—Ra 15:6; Chö 6:25; Sef 2:3; Mët 6:33.
Y
Yanīhi.
Ngam yanīhi Yēsū Kristū nö holtö minā-aṅre nö Rācha, vënyu manah angū-ö nö in minë tö haroh tūmö miröökö imat ngam Kristīön Krīk līpöre. Meūkö ngam yanīhi ò nö el halīöngö tö hī hē ò nö vīlöng nö rācha, römöng ölngö röön an inrē ngam ṙētak nö söl ing manā-angrit në sakāmö hī töngamuh. Öt tö ngö manah pöri ngam yanīhi Kristū tö ò min nöng yih, ngaich ilöö kiröönngöre. Pön tö marôtòng angū-ö nö ṙētak, öt akahakūö pöri ayī-ö töp tölngökūö e töp söölö röön e inrē.—Mët 24:3.