Ang Sikolohikal nga mga Hinungdan
“GIHIMO ko na ang tanang pagtuki, ug wala gayoy makita,” matud pa sa malulutong doktor kang Elizabeth. “Nagtuo ako nga may dako kang depresyon ug sa maayong katarongan.”
Si Elizabeth, kinsa mibati nga ang iyang problema nalangkit sa pisikal nga balatian, misugod sa paghibulong kon husto ba ang doktor. Iyang gipalandong ang iyang adlaw-adlaw nga pakigbisog sa nangaging pila ka tuig uban sa iyang badlongon, ug gahig-ulo, nga sayis anyos nga anak nga lalaki, nga sa ulahi nasusihan nga nag-antos sa pagkakulang sa pagtagad. “Ang adlaw-adlaw nga kalisod ug kabalaka nga wala gayod molunga nakahatag dakong kadaot sa akong emosyon,” miingon si Elizabeth. “Miabot ako sa punto nga gibati kong wala na akoy paglaom ug gusto ko nang magpakamatay.”
Daghang may depresyong mga tawo, sama kang Elizabeth, nakaatubang ug dakong sukod sa emosyonal nga kalisod. Sa pagkatinuod, diha sa tagsaong pagtuon sa taga Britanyang mga tigdukiduki si George Brown ug si Tirril Harris nakakaplag nga ang may depresyong mga babaye dunay “dagkong mga problema,” sama sa dili maayong balayng gipuy-an o nadaot nga relasyon sa pamilya, nga kapin sa tulo ka pilo nga mas dako kay sa walay-depresyong mga babaye. Kining maong mga kalisod ang nagpahinabog “igo ug walay-undang mga kasubo” labing menos sa duha ka tuig. Ang grabeng mga eksperyensiya sa kinabuhi, sama sa kamatayon sa usa ka suod nga paryente o higala, o grabeng sakit o aksidente, nakakurat nga daotang balita, o pagkawala sa trabaho, maoy upat ka pilo nga mas komun taliwala sa gibatig depresyong mga babaye!
Apan, nakaplagan ni Brown ug Harris nga ang problema lamang dili mopahinabog depresyon. Nagadepende kinig dako sa reaksiyon sa hunahuna ug sa emosyonal nga kalig-on sa indibiduwal.
“Ang Tanan Daw Wala nay Paglaom”
Pananglitan, si Sarah, usa ka kugihang asawang nagtrabaho ug inahan sa tulo ka batan-ong mga anak, nalisahan ug likod diha sa nalangkit sa trabahong aksidente. Ang iyang doktor miingon nga kinahanglan iyang kunhoran ang daghan niyang pisikal nga mga kalihokan tungod sa nalugting taludtod. “Gibati kong natapos na ang akong kalibotan. Aktibo kaayo ako, atletikong tawo nga gustog mga dula uban sa akong mga anak. Akong gipalandong kining maong kapildihan ug mibati nga dili na moarang-arang pa ang kahimtang. Wala magdugay nawad-an akog kalipay nga mabuhi. Ang tanan daw wala nay paglaom,” matud pa ni Sarah.
Ang iyang reaksiyon sa aksidente mitultol ug mga hunahuna sa pagkawalay-paglaom bahin sa iyang kinabuhi sa katibuk-an, ug kini mipasanay ug depresyon. Si Brown ug Harris, diha sa ilang librong Social Origins of Depression, miingon: “Kini [ang makapukaw nga hitabo, sama sa aksidente ni Sarah] mahimong motultol ug mga hunahuna bahin sa pagkawalay-kapuslanan sa kinabuhi sa usa sa katibuk-an. Gituohan namo nga ang pagkawalay-paglaom sa katibuk-an mao ang gamot sa sakit nga depresyon.”
Apan unsay nakapahimo sa kinabag-ang mga tawo sa pagbati nga dili makahimo sa pag-ayo sa kadaot sa masakit nga kamatayon sa minahal sa kinabuhi, nga moagak kanila sa pagkahulog ngadto sa dakong depresyon? Nganong si Sarah, pananglitan, daling naapektohan sa negatibong hunahuna?
‘Ako Walay Pulos’
“Wala gayod akoy pagsalig sa akong kaugalingon,” misaysay si Sarah. “Ang akong pagtamod sa kaugalingon ubos kaayo, ug mibati ako ng dili-takos sa bisan unsang pagtagad.” Ang masakit nga mga pagbati nga nalangkit sa pagwalay pagtamod sa kaugalingon mao sa kasagaran ang kritikal nga butang. “Tungod sa kasubo sa kasingkasing mamaluya ang espiritu,” nag-ingon ang Proverbio 15:13. Ang Bibliya miila nga ang maluyang espiritu mahimong maoy resulta sa, dili lamang sa gawasnong mga kalisod, kondili sa mga kahingawa sa kahiladman. Unsay mopahinabog menos nga pagtamod sa kaugalingon?
Ang atong ubang mga sumbanan sa hunahuna ginaumol sa paagi sa pagmatuto kanato. “Sa bata pa, wala gayod ako dayega sa akong mga ginikanan,” miingon si Sarah. “Wala gayod akoy mahinumdoman nga nakadawat ug komplimento hangtod nga naminyo ako. Busa, nangita ako sa pag-uyon sa uban. Gibati ko kining makalilisang nga kahadlok nga dili-kahimut-an sa mga tawo.”
Ang dakong tinguha ni Sarah nga kahimut-an komung elemento diha sa kinabag-an nga may seryosong depresyon. Gipadayag sa mga pagdukiduki nga kining mga tawhana kiling sa pagtukod sa ilang pagtamod sa kaugalingon pinasukad sa gugma ug pag-uyon nga madawat gikan sa uban, inay kay sa ilang kaugalingong mga kalamposan. Tingali ilang banabanaon ang ilang kaugalingong bili sa sukod nga sila hiligugmaon o bililhon sa usa ka tawo. “Ang pagkawala niini nga pagpaluyo,” mitaho ang usa ka pundok sa mga tigdukiduki, “moresulta ug pagkapukan sa pagtamod sa kaugalingon ug kini nakaamot ug dako sa pagsugod sa depresyon.”
Gustong Mahimong Hingpit
Ang hingaping kabalaka nga makabaton sa pag-uyon sa uban sagad mopadayag sa iyang kaugalingon sa tagsaong paagi. Si Sarah mibatbat: “Naningkamot ako sa pagbuhat sa tanang butang nga husto aron mabatonan ko ang pag-uyon nga wala nako mabatoni sa bata pa ako. Diha sa akong sekular nga trabaho, gihimo ko ang tanang butang sa ingon niini. Kinahanglang mabatonan ko ang ‘hingpit’ nga pamilya. Anaa sa akong handurawan kini nga kinahanglang akong pagakinabuhian.” Apan, sa dihang naaksidente siya, ang tanan daw walay paglaom. Siya midugang: “Nagtuo ako nga maayo ang akong pagpalakaw sa pamilya ug nahadlok nga kon dili ako makaobra, mahugno sila ug dayon ang mga tawo moingon, ‘Dili siya maayong inahan ug asawa.’”
Ang kaisipan ni Sarah misangpot ug dakong depresyon. Ang mga pagdukiduki bahin sa mga personalidad sa may depresyong mga tawo nagpakita nga ang iyang kaso dili tagsaon. Si Margaret, nga nag-antos usab ug grabeng depresyon, miadmiter: “Nabalaka ako kon unsay hunahunaon sa uban kanako. Gusto akong mahimong hingpit, nagabantay sa oras, organisadong tigkabalaka.” Naghimog dili-praktikal taas nga mga tumong o sobra ka kugihan, ug napakyas sa pag-abot sa mga ginalaoman, mao ang gamot sa daghang mga depresyon. Ang Ecclesiastes 7:16 nagpasidaan: “Dili ka magpalabi sa pagpakamatarong, ni magpalabi ikaw diha sa pagkamaalamon. Ngano man nga laglagon mo ang imong kaugalingon?” Ang pagpaningkamot sa pagpakita sa imong kaugalingon nga “hingpit” ngadto sa uban motultol ug emosyonal ug pisikal nga kalaglagan. Ang mga kapakyasan mosangpot usab ug malaglagong matang sa pagbasol sa kaugalingon.
“Wala Gayod Akoy Nahimong Maayo”
Ang pagbasol sa kaugalingon mahimong usa ka positibong aksiyon. Pananglitan, tingali matulisan ang tawo tungod kay naglakaw nga nag-inusara diha sa peligrosong kasilinganan. Tingali iyang basolon ang iyang kaugalingon tungod sa pagbutang sa iyang kaugalingon sa maong situwasyon, nanaad nga magbag-o ug busa malikayan sa samang situwasyon sa ulahi. Apan ang tawo mopadayon sa dugang ug basolon ang iyang kaugalingon sa pagkahimong matang sa tawo nga iyang gidangatan pinaagi sa pag-ingon: ‘Danghag gayod ako nga pagkatawo nga dili makaarang sa paggawas sa mga problema.’ Kining matanga sa pagbasol sa kaugalingon makadaot sa kinaiya sa usa ug nagapaluya sa pagtamod sa kaugalingon.
Ang usa ka pananglitan sa maong malaglagong pagbasol sa kaugalingon nahitabo sa 32-anyos nga Maria. Unom ka semanang gihambin niya ang pagdumot sa iyang magulang nga igsoong babaye tungod sa di-pagsinabtanay. Sa usa ka gabii iyang gisingkahan ang iyang igsoong babaye diha sa telepono. Ang ilang inahan, dihang nahibalo sa gihimo ni Maria, mitawag ug kusganong gibadlong siya.
“Nasuko ako sa akong inahan, apan ilabinang nasuko ako sa akong kaugalingon, kay akong nahibaloan nga nasakitan pag-ayo ang akong igsoong babaye,” matud pa ni Maria. Tapos niadto iyang gisinggitan ang iyang nuybe-anyos nga anak nga lalaki, nga nagminaldito. Ang batang lalaki, nga nasuko kaayo, sa ulahi miingon sa iyang inahan: “Mama, daw gusto mo akong patyon sa tuno sa imong tingog!”
Nagun-ob si Maria. Siya miingon: “Gibati ko nga daotan ako nga pagkatawo. Matud ko pa sa akong hunahuna, ‘Wala gayod akoy nahimong maayo!’ Mao lamang kana ang anaa sa akong hunahuna. Dayon misugod ang lalom nga depresyon.” Napamatud-ang malaglagon ang iyang pagbasol sa kaugalingon.
Nagpasabot ba kini nga ang tanang may dakong depresyon menos ug pagtamod sa kaugalingon? Siyempre dili gayod. Ang hinungdan makalibog ug nagkalainlain. Bisan pa ang resulta mao kanang gitawag sa Bibliya nga ‘kasubo sa kasingkasing,’ daghang mga emosyon ang mopahinabo niini, lakip sa dili mohawang kasuko, pagmahay, pagbating sad-an—tinuod o paghingapin—ug wala-masulbad nga mga kasungian sa uban. (Proverbio 15:13) Kining tanan mopahinabog pagkaluya sa espiritu, o depresyon.
Dihang naamgohan ni Sarah nga ang iyang panghunahuna mao ang gamot sa iyang dakong depresyon, sa sinugdan nadugmok siya. “Apan dayon gibati ko ang gamayng kahupayan,” siya miingon, “tungod kay nahibaloan ko nga ang akong paghunahuna mao ang nakaingon niini, nan makaayo niini ang akong panghunahuna.” Miingon si Sarah nga nakaukyab kaniya kining mga hunahunaa, ug misaysay: “Akong naamgohan nga dihang akong giusab ang paagi sa akong kaisipan bahin sa pila ka butang, maapektohan niini ang akong kinabuhi sukad dinhi hangtod sa hangtod.”
Mihimo si Sarah ug hinungdanong mga kausaban, ug ang iyang depresyon nawala. Si Maria, Margaret, ug Elizabeth usab nakadaog sa ilang pakig-away. Unsang mga kausaban ang ilang gihimo?
[Blurb sa panid 10]
‘Naamgohan ko nga ang akong paghunahuna mao ang nakaingon niana, ug kini nakahatag kanakog kahupayan ug kalipay tungod kay nagtuo ako niadto nga maayo ra nako kini.’
[Kahon sa panid 8, 9]
Depresyon sa Kabataan:“Maayo Pang Wala Ako Mabuhi”
Usa ka interbiyo uban kang Dr. Donald McKnew sa National Institute of Mental Health, nga nagtuki niining ulohana sulod sa 20 ka tuig.
Pagmata!: Unsa ka kaylap sa imong hunahuna kining problemaha?
McKnew: Natukian sa dili pa dugayng pagtuon sa New Zealand diha sa usa ka libong bata sa panuigong nuybe, mga 10 porsiento sa mga bata nakaagi ug depresyon. Ug may impresyon kami nga 10 ngadto sa 15 porsiento sa mga batang nagtungha dili maayog disposisyon. Ang gamayng gidaghanon nag-antos sa grabeng depresyon.
Pagmata!: Unsaon nimo sa pag-ila nga gibatig grabeng depresyon ang mga bata?
McKnew: Ang usa sa yawing mga simtoma mao nga sila walay kalipay sa bisan unsang butang. Dili sila gustong mogawas ug makigdula o makauban sa ilang mga higala. Sila walay interes sa pamilya. Makita nimong dili sila makabug-os sa pagtagad; dili sila makasentro sa ilang hunahuna bisan sa mga programa sa telebisyon, ug ilabina sa ilang homwork. Imong makita ang pagbating pagkawalay bili, pagkasad-an. Sila maglibodlibod sa pagsulti nga sila walay hinungdan o walay nakagusto kanila. Dili sila makatulog o sobrang makatulog; mawala ang ilang gana sa pagkaon o sobrang makakaon. Dugang pa makadungog ka sa mga hunahunang gustong magpakamatay sama sa, “Maayo pang wala ako mabuhi.” Kon makita nimo kining mga simtoma, ug molungtad sa usa o duha ka semana, nan ang imong gihisgotan mao ang bata nga gibatig seryosong depresyon.
Pagmata!: Unsa ang nakapukaw sa depresyon sa kabataan?
McKnew: Dihang imong susihon ang espisipikong mga butang diha sa kinabuhi sa bata, ang dakong butang tingali mao ang kamatayon. Sanglit sagad nagkahulogan kini sa kamatayon sa ginikanan, lakip na niini ang mga higala, suod nga mga paryente, o binuhi. Ikaduha sa kamatayon ibutang ko ang pagbiaybiay ug pagsalikway. Nakakita kamig daghang mga bata nga gitamay ug gipabating sila walay pulos ug walay-bili sa ilang mga ginikanan. May mga panahong himoong dakdakanan ang bata. Siya ang ginabasol sa tanang mahitabong daotan sa pamilya sala man niya o dili. Busa, mobati siyang walay-bili. Laing butang mao ang dili maayong disposisyon sa ginikanan.
Pagmata!: Ang librong Why Isn’t Johnny Crying?, diin usa ikaw sa nagsulat, nag-ingon nga ang ubang mga batang may depresyon nagaabuso sa droga ug alkohol o delingkuwente ug batasan. Ngano man kini?
McKnew: Maoy among pagtuo nga naningkamot sila sa pagtago sa ilang depresyon, bisan sa ilang kaugalingon. Ang ilang paagi sa pag-atubang niini mao ang pagpabiling puliki sa ubang mga butang, sama sa pagpangawat ug mga kotse, paggamit ug droga, o pag-inom. Kini maoy mga paagi sa pagtago sa kadako sa ilang dili maayong pagbati. Sa pagkatinuod, ang pagtago sa ilang depresyon maoy usa sa dayag nga paagi nga lahi ang mga bata gikan sa mga hamtong.
Pagmata!: Unsaon nimo sa pag-ila kon depresyon kini ug dili lang kay bata nga nagminaldito?
McKnew: Pinaagi sa pagpakigsulti niining mga bataa, ang pag-aghat kanila sa pagsulti, imong makita ang depresyon. Ug kon matambalan sa husto ang depresyon, mouswag ang ilang batasan. Bisan pag lain usahay ang mopaibabaw, ang depresyon anaa gihapon sa kahiladman sa tanang panahon.
Pagmata!: Sa unsang paagi imong madani ang may depresyong bata sa pagsulti?
McKnew: Una sa tanan, pagpilig malinaw nga panahon ug dapit. Dayon pagbangon ug espisipikong mga pangutana sama sa, ‘May problema ka ba?’ ‘Naguol o naluya ba ang imong espiritu?’ ‘ Nasuko ka ba?’ Kon duna may namatay, ikaw makapangutana, depende sa mga sirkumstansiya, ‘Gimingaw ka ba kang Lola sama kanako?’ Hatagig panahon ang bata sa pagpahungaw sa iyang mga pagbati.
Pagmata!: Unsay imong isulti kon unsay angay buhaton sa bata nga gibatig grabeng depresyon?
McKnew: Isulti kini sa ilang mga ginikanan. Seryosong butang ang pagpaniid tungod kay sa katibuk-an ang mga bata lamang ang nahibalo nga sila may depresyon. Ang mga ginikanan ug mga magtutudlo dili makakita niana. Nakakita akog mga batan-on mga midangop sa ilang mga ginikanan ug miingon, “May depresyon ako, nagkinahanglan akog tabang,” ug natambalan kini.
Pagmata!: Sa unsang paagi makatabang ang ginikanan sa usa ka may depresyong bata?
McKnew: Kon ang depresyon daw nakaluya, nan dili kini butang nga pagaatimanon sa balay, sama sa pulmonya. Ang nakaluyang depresyon kinahanglang dalhon sa usa ka propesyonal kay tingalig may panginahanglan ug tambal. Kami migamit ug tambal diha sa kapin sa katunga sa among mga kaso, bisan sa mga bata hangtod sa singko anyos. Sulayan usab namong bag-ohon pag-usab ang kaisipan sa bata. Ug niining mga paagiha ang depresyon mahimong mamaayo.
Pagmata!: Kon dili makaluyang depresyon, unsay mahimo sa ginikanan?
McKnew: Matinuorong susiha ang imong kaugalingon ug ang imong pamilya. May namatay ba nga minahal sa kinabuhi nga kinahanglang hisgotan ug atubangon? Kon may namatay, ayaw tamaya ang kasubo sa bata. Hatagi siyag kagawasan sa pag-atubang sa iyang kasubo. Hatagi ang may depresyong bata ug espesyal nga pagtagad, pagdayeg, ug emosyonal nga pagpalig-on. Paggugol ug dugang panahon nga kamo rang duha. Ang imong mainit nga paglangkit mao ang labing maayong paagi sa pagtambal.