Misteryosong mga Sakit sa Guam
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA GUAM
NAGDUHADUHA siya sa dayagnosis. Bisan pa niana, ang mga pulong sa doktor makapakurat gayod. “Ang tanang pagsusi nga among gihimo daw nagpakita nga adunay lytico ug bodig ang imong amahan.” Nasayod siya nga kining maong mga sakit makamatay.
Sa tibuok kalibotan ang kinadaghanang kaso niining maong mga sakit maoy sa Guam, pilopilo nga mas daghan kay sa Tinipong Bansa. Apan unsa kining gikalisangang mga sakit nga ngadtongadto mokalas sa kinabuhi sa amahan niining maong babaye? Unsay nagapahinabo niini? Ug unsay mahimo sa babaye aron mas maarang-arang ang nahibiling panahon sa iyang amahan?
Unsay Lytico ug Bodig?
Ang lytico ug bodig maoy mga sakit nga makadaot sa sistemang neuromuscular. Ang lytico gitawag sa medikal nga natad ingong amyotrophic lateral sclerosis (ALS), o sakit nga Lou Gehrig. Sa dihang ang bantog nga magdudula sa besbol sa New York Yankee nga si Lou Gehrig namatay tungod niining maong sakit niadtong 1941, giawat kini sa iyang ngalan. Ang lytico maoy lokal nga tawag sa ALS.
Ang ALS nagaapektar sa motor neurons ug mga nerbiyos diha sa dugokan. Ang mga muskolo sa mga kamot, bitiis, ug tutunlan sa hinayhinay apan sa dili kapugngang paagi maparalisado. Bisan pa, sa usa ka yugto, ang katakos sa pagbati, maingon man ang katakos sa pagsanay ug pagkontrol sa pag-ihi ug pagkalibang, walay suliran. Sa pagkatinuod, ubay-ubayng bata ang natawo gikan sa mga tawong may ALS. Usa ka babaye nanganak ug unom ka normal nga bata sulod sa 14 ka tuig nga siya nag-antos sa ALS una pa siya namatay sa edad nga 43. Ugaling, sulod sa grabe nang yugto sa ALS, ang mga impeksiyon sa agianan ug ihi, pulmonya, o pagluya sa baga mohatod ngadto sa kamatayon. Ang ALS sagad nga moatake sa mga hamtong tali sa 35 ug 60 anyos nga pangedaron. Sa Guam ang kinabataan nga biktima maoy usa ka 19-anyos nga babaye.
Ang bodig mao ang lokal nga termino alang sa pagkupos sa utok. Sa medikal gitawag ug Parkinsonism-dementia (PD), kini gihubit ingong kombinasyon sa mga simtomas sa sakit nga Parkinson ug sakit nga Alzheimer o pagkaango-angohon. Hayan mahimong magsugod una ang mga simtomas sa Parkinson (hinayng mga lihok, panghugot sa muskulo, pangurog) o mga kausaban sa mental (pagkawala sa memorya, pagkalibog, kausaban sa personalidad). Usahay, ang mga simtomas sa duha ka sakit molutawg dungan. Sa grabeng mga yugto, ang mga pasyente mapilasan sa paghinigda, mangihi ug malibang nga wala sa buot, makaagom ug osteoporosis, mabalian ug mga bukog, ug mahimong anemik ug sa kataposan mamatay gumikan sa impeksiyon.
Ang lytico ug bodig giisip ingong duha ka sakit. Bisan pa niana, ang panukiduki nakapatuo sa pipila nga usa ra kini ka sakit nga dunay duha ka magkalahing kapahayagan sa mga simtomas.
Ang Misteryo Misamot Pa
Apil sa dagkong mga pangutana nga gidukiduki mao ang mosunod: (1) Nganong 98 porsiento sa mga biktima sa ALS ug PD sa Mariana Islands maoy purong Chamorro ug ang ubang biktima maoy mga Pilipino nga dugay nang nagpuyo didto? (2) Nganong ang ubang lain nga dapit nga may daghang kaso nahimutang sa ubang mga dapit sa samang longitude? (3) Nganong ubay-ubay sa mga biktima sa Mariana Islands adunay ALS ug PD, samtang ang mga pasyente sa laing dapit adunay usa lamang niining sakita? (4) Sa unsang paagi ang daghang aluminum nakaabot sa sentral nga sistema sa nerbiyos niining mga biktima? (5) Nganong diyutayng zinc ang nakit-an sa mga selula sa utok diin dihay taas nga sukod sa aluminum? Ang mga pagtuon sa kalikopan diha sa mga dapit sa kasadpang Pasipiko nga daghang kaso sa sakit nagpakitag hataas nga mga sukod sa aluminum, manganese, ug iron apan diyutay rang calcium, magnesium, ug zinc diha sa yuta ug tubig.
Naningkamot sa Pagbadbad sa Misteryo
Sa daghang katuigan ang mga tigdukiduki sa Guam, Hapon, ug Canada naningkamot sa pagbadbad sa mga kamatuoran bahin niining misteryosong mga sakit. Sa daghang teoriya nga giduso niining mga bahan sa tigdukiduki, lainlaing hinungdan ang gisitar: usa ka talagsaong suliran sa henetiko, hinay nga impeksiyon sa virus, ug tagdugay nga pagkahilo sa metal.
Usa ka parmakologo nangatarongan nga ingon ra ka diyutay sa duha ngadto sa tulo ka miligramo sa aluminum diha sa mga selula sa utok ang makabalda sa normal nga paglihok sa utok. Gawas sa yuta ug tubig, daghang sambog sa aluminum ang gidugang sa mga lebadura, sa mikskladong daan nga keyk ug pankeyk, may-igpapatubong-daan nga harina, pinakamig nga mga minasa, pila ka antacid, mga deodorante, ug mga tambal sa almoranas. Nagpasamot usab ang aluminum nga pangputos ug lutoanan, kay ang aluminum matunaw, ilabina sa dihang ang aslom o asgad nga mga pagkaon giluto niana.
Si Dr. Kwang-Ming Chen, usa ka neurologo ug awtoridad niining talagsaong mga sakit, nagpahayag: “Ang mabug-osong mga pagtuon nga gihimo sa National Institute of Neurological and Communicative Diseases and Stroke (NINCDS) latas sa milabayng 30 ka tuig wala gayod makabadbad sa misteryo labot sa daghang kaso sa sakit ug ang hinungdan niining labing makapahugno ug makalilibog nga sakit sa sentral nga sistema sa nerbiyos (CNS) nga nailhan sa katawhan.” Hinuon, iyang gipunting nga ang tagdugay nga pagkahilo sa metal mas labaw nga katuohan kay sa talagsaong suliran sa henetiko o sa hinay nga impeksiyon sa virus. Ang pagdukiduki nagapadayon pa. Hangtod makaplagan ang tubag, ang mahimo lamang sa usa mao ang pagpaningkamot sa pagsagubang sa mga suliran ug ang pagtabang kutob sa mahimo sa pasyente.
Kon Unsay Madahom ug Kon Unsaon sa Pagsagubang
Bisan tuod nalisang ug nasubo sa dihang ilang nahibaloan ang dayagnosis, ang mga pamilya nga giinterbiyo sa Guam nag-ingon nga ang ilang tinamdan mao ang pagdawat. Sila nahibalo nga walay tambal.
Dako ang pagbati sa kapakyasan ug kawalay-paglaom nga nasinati sa pasyente ug sa iyang pamilya. Sa dihang gipangutana kon unsay nagpahinabog labihang kagul-anan, usa ka biktima sa PD nag-ingon: “Ang dili makasultig tin-aw ug makalihok sa sulod sa balay makapahigawad kanako.” Ang mga kausaban sa personalidad ug pagkamalimtanon magpalisod sa pamilya sa pagsagubang. Ang mga pilas sa paghinigda ug ang wala-sa-buot nga pag-ihi ug pagkalibang nakapasamot pa sa kalisod sa pag-atiman. Tungod kay listo ang pangisip sa nagsakit ug ALS, ang iyang tinamdan sa kinadak-an mas kooperatibo, apan siya bug-os nga inutil sa grabe nang yugto sa sakit.
Usa ka galamiton sa pagsuyop subsob nga gikinahanglan aron tabangan ang pasyente sa ALS o PD nga mahinloan ang tutunlan. Kinahanglang humok ang pagkaon, ug ang tinagdiyutay nga hungit kinahanglang isulod sa ilalom sa tutunlan aron dili matuk-an. Gikinahanglan ang oksiheno sa dihang lisod ang pagginhawa.
Ang pisikal nga terapiya, pagkontrolar sa impeksiyon, ug emosyonal nga pagpaluyo tanantanan gitagana sa Home Care Service Agency. Apil sa ubang mga kinahanglanon, gitagana sa Guam Lytico and Bodig Association ang mga sangga, mga lakilaki, pang-ospital nga mga katre ug mga kutson, mga de-ligid nga lingkoranan, ug mga bedpan. Sukad niadtong 1970, ang mga pasyente sa PD gidapatan ug L-dopa, nga magpaluag sa nanghugot nga muskolo ug nagpaarang-arang sa hinayng mga paglihok. Ikasubo, walay epektibong tambal alang sa pagkadaot sa utok o alang sa mga pasyente sa ALS.
Ang suod nga kooperasyon sa pamilya kasagarang talagsaon sa dihang mohampak kining maong sakit. Usa ka babaye nga namatyan sa iyang amahan, usa ka magulang nga babaye, ug unom ka ubang membro sa iyang pamilya tungod sa ALS o PD naghatag komendasyon sa iyang pamilya, nga nag-ingon: “Silang tanan matinabangon gayod.” Ug sa paghisgot sa makapahamuot nga panumdoman sa tabang gikan sa bana sa iyang nasakit nga igsoong babaye, siya nag-ingon: “Gipakita niya ang dako kaayong gugma! Matag adlaw ipahiluna niya siya sa de-ligid nga lingkoranan ug dad-on siya sa pagpasiyo.”
Usa ka babaye mipalabing magpabiling dalaga sulod sa daghang tuig aron atimanon ang iyang inahan. Ang iyang pamilya namatyan nag tulo ka membro tungod sa ALS, ug ang uban nagsugod sa pagpakitag mga simtomas. Ang laing babaye, nga bug-os paralisado sulod sa kapig 24 ka tuig, adunay tulo ka batang babaye, ug duha kanila nangundang sa pagtungha aron maatiman sa bug-os ang ilang inahan. Siya patakiliron nga balibali matag 30-minutos kada adlaw ug gabii. Tungod sa panginahanglan sa kanunayng pag-atiman, nakaplagan sa pila ka pamilya nga mas maayong isulod ang mga pasyente sa mga ospital diin ang usa ka bansayng kawani makahatag sa ilang gikinahanglan.
Ang mga pamilya nga malamposong nakasagubang sa ALS ug PD nagtanyag niining mga sugyot: Magmahigugmaon apan malig-on. Ayaw ipakita nga nawad-an kag pailob o magdahom ug dako sa pasyente. Magbaton ug pagtuo sa Diyos. Pag-ampo kanunay. Paghikay ug pila ka pribadong mga panahon alang sa membro sa pamilya nga mogugol ug mas daghang panahon uban sa pasyente. Usahay dad-a ang pasyente sa mga lakaw ug tabangi siya nga makatambong sa katilingbanong mga tigom o sosyal nga mga kalihokan. Ayawg ikaulaw nga adunay pasyente diha sa pamilya. Ug dasiga ang mga bata, mga apo, ug mga higala sa pagduaw, tungod kay ang mga biktima subsob nga masulob-on.
Samtang ang medikal nga siyensiya wala makakaplag sa tinong katin-awan alang niining maong mga sakit, adunay paglaom alang sa mga nagsakit ug sa ilang mga pamilya. Gipakita sa Bibliya nga sa dili madugay, diha sa bag-ong kalibotan sa Diyos, ang tanang sakit, kasakit, ug kamatayon pagawad-on sa walay kataposan. Hinunoa, adunay pagkahingpit sa hunahuna ug lawas, uban sa paglaom sa kinabuhing walay kataposan. Bisan ang namatayng mga minahal pagabanhawon ibabaw sa yuta. Palihog basaha ang Pulong sa Diyos, ang Bibliya, nganha sa nagsakit nga minahal aron makakat-on siya sa kahibulongang paglaom sa unahan.—Salmo 37:11, 29; Isaias 33:24; 35:5-7; Buhat 24:15; Pinadayag 21:3-5.
[Hulagway sa panid 20]
Nakaplagan sa mga membro sa pamilya nga usa ka hagit ang pagsagubang sa makamatay nga mga sakit sama niini