Ang Kemikal nga mga Pamatay sa Peste Mopatay Dili Lamang sa Makadaot nga mga Insekto

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA BRAZIL

“MAAYO kini,” nag-ingon ang mag-uuma nga si Domingos dos Santos samtang gilantaw niya ang iyang mga tanom nga balanghoy sa iyang umahan sa habagatang bahin sa Brazil. Siya may katarongan nga matagbaw. Ang mga dahon sa iyang mga tanom daw wala kahilabti sa makadaot nga mga insekto. Lain bang kahimoan sa kemikal nga mga pamatay sa dangan? Dili. “Sa miaging tuig ug niining tuiga,” nag-ingon si Domingos, “wala na ako mopalit ug bisan unsang mga pamatay sa dangan.”

Si Domingos lakip sa usa ka nagdakong grupo sa mga mag-uuma nga nagpanuko na sa paggamit ug kemikal nga mga pamatay sa peste sa pagpanalipod sa ilang mga tanom.a Hinunoa, gigamit nila ang mga paagi nga magwagtang o, sa labing menos, magpamenos sa paggamit sa mga kemikal. “Unsang matanga sa mga paagi?” gipangutana ko si Sandro Müller, usa ka agronomista nga nagahimog pipila ka eksperimento sa plantasyon sa sitrus duol sa São Paulo. “Nganong makataronganon alang sa mga mag-uuma nga menosan ang pagbomba ug pamatay sa dangan sa unang bahin?”

Ang Siklo sa Pamatay sa Peste

Aron tabangan ako sa paghulagway sa usa ka disbentaha sa paggamit ug kemikal nga mga pamatay sa dangan, si Sandro miingon: “Hunahunaa ang usa ka grupo sa mga polis nga migukod sa usa ka grupo sa mga tulisan sa bangko. Aron makaipsot, ang mga tulisan modagan ngadto sa tinukod sa puliki nga buhatan. Sanglit ang mga tulisan nawala tungod sa kadaghan sa tawo, ang mga polis motawag ug usa ka helikopter aron hulogan ug bomba nga gas ang pundok sa tinukod nga buhatan. Kini mopatay dili lamang sa mga tulisan kondili usab sa mga inosenteng nagtrabaho sa opisina ug sa mga guwardiya sa tinukod. Ingon niini ang mahitabo kon bombahan sa usa ka mag-uuma ang iyang tanom nga sublisubli pinaagi sa kusganong mga pamatay sa dangan. Kini magpatay sa makadaot nga mga insekto, sa mga tulisan, apan magpatay usab kini sa mapuslanon nga mga insekto, sa mga guwardiya.”

“Apan labing menos naluwas ang tanom,” ako mitubag. Apan gipasiugda ni Sandro nga ang mga pamatay sa peste nga patakang gigamit magpasugod sa makadaot nga siklo. Sa unsang paagi? Ang ubang makadaot nga mga insekto dili maunsa sa panahon sa pagbomba sanglit sila mosukol sa tinong mga pamatay sa peste. Human niana sila magpabilin diha sa mga tanom nga walay ‘mga guwardiya,’ o mapuslanong mga insekto—tungod sa pagbomba sa mag-uuma.

Ang daghang pagkaon ug kawalay kinaiyanhong mga kaaway ang mogarantiya sa kusog nga pag-uswag sa populasyon sa makadaot nga mga insekto nga mosukol sa pamatay sa dangan, nga magpugos sa mag-uuma sa pagbomba pag-usab, nga tingali mogamit na ug mas kusganong matang sa pamatay sa dangan. Sa pipila ka dapit nga gitamnan ug balatong sa Amerika del Sur, ang mga mag-uuma nagabomba sa matag semana. Ang sangpotanan niini nga siklo? “Kon ikaw magpugas ug mga pamatay sa peste,” nag-ingon ang usa ka mag-uuma, “hilo ang anihon nimo.”

Paggamit sa Pamatay sa Peste—Dili Kaayo Peligroso?

Gipadayag sa panukiduki nga ang tawo nga naghilo sa mga peste naghilo usab sa iyang kaugalingon. Gitaho sa magasing Guia Rural nga sa Brazil lamang, ang mga pamatay sa peste nakahilo sa mga 700,000 ka tawo kada tuig—kana may aberids nga usa ka tawo sa matag 45 segundos! Ug ang World Health Organization nagtaho nga sa tibuok yuta 220,000 ka tawo ang nangamatay kada tuig gumikan sa pagkaladlad sa makahilong mga pamatay sa peste. Gawas pa, ang mga pamatay sa peste nakahimog dakong kadaot sa atong kalikopan.

Bisan tuod ang pipila ka tawo karong adlawa mobating ang pagbukas sa sudlanan sa pamatay sa peste sama ra sa pagbukas ug kahon nga daghan ug problema, ang paggamit ug mga pamatay sa peste sagad nakita sa uban nga dili kaayo peligroso. Ingon niini ang argumento: Mogamit ug mga pamatay sa peste ug adunay pagkaon o dili mogamit ug mga pamatay sa peste ug mag-antos sa kagutom. Kon hunahunaon, nagkadaghan ang mga tawo sa yuta samtang nagkamenos ang gidaghanon sa yuta nga angayan sa pag-uma. Aron masanta ang tibuok-yutang kagutom, ang mga tanom kinahanglang protektahan batok sa makadaot nga mga insekto nga makaarang sa pagdaot kanila.

Tin-aw, ang mga peste nakahatag ug dakong problema. Apan, maayo na lang nagkadaghan ang mga mag-uuma sa tibuok kalibotan nga nagpakakat-on nga adunay mas maayong paagi kay sa pagbomba sa tanom ug kusganong dosis sa mga pamatay sa peste. Gitawag kini ug integrated pest management (malangkobong paagi sa pagsumpo sa mga peste), o IPM.

IPM—Usa ka Kapilian

“Unsa ang IPM?” gipangutana ko si Propesor Evôneo Berti Filho, nga maoy pangulo sa Departamento sa Entomolohiya sa Unibersidad sa São Paulo sa Piracicaba ug usa ka pangunang tigdukiduki sa kinaiyanhong panumpo sa peste. Si Propesor Berti nagpatin-aw nga ang tumong sa IPM mao ang pagpamenos sa paggamit sa pamatay sa dangan ngadto sa kinagamyan kon gikinahanglan ug sa paggamit lamang niadtong mga pamatay sa dangan nga mosumpo sa espesipikong makadaot nga mga insekto. Unya ang limitadong pagbomba pun-an sa kinaiyanhong matang sa panumpo sa peste.

Ang usa sa maong matang sa panumpo sa peste mao ang banosbanos nga pagtanom. Pananglitan, tuigtuig, banosan sa mag-uuma ang pagtanom ug mais sa pagtanom ug balatong. Ang mga insekto nga gusto sa mais apan dili gusto sa balatong mahimong magutman o mobalhin sa pagpangitag mga dapit nga daghan ang mais. Unya, sa sunod higayon nga itanom ang mais, daghan sa mga insekto ang lagmit nawala na—labing menos sa mubong panahon. Ug sa panahon nga ang gusto ug mais nga mga insekto mobalik paghugpa, ang laing gibanos nga tanom sa dili madugay magpugos kanila sa pagbiya pag-usab.

Ang biolohikal nga panumpo maoy laing matang sa IPM. Maglakip kinig mga mag-uuma nga nagrekluta ingong mga alyado ug mga insekto, bakterya, virus, agup-op, ug ubang kinaiyanhong mga kaaway sa mga peste. Pananglitan, ang mga tigdukiduki sa Brazil nakamatikod nga sa kinaiyanhon daghang ulod ang nangamatay human takboyi ug virus nga gitawag ug baculovirus. Gihunahuna nila nga sanglit ang virus dili makadaot sa tawo, makahimo sila sa pagbomba sa mga tanom pinaagi sa likido nga naundan niini nga virus ug mahimo kining biolohikal nga pamatay sa dangan batok sa mga ulod nga naningaon sa soybean ug balanghoy. Kini epektibo. Ang mga ulod nangamatay sulod sa pipila ka adlaw human makakaon sa nabombahan nga mga tanom. Ingong pahalipay, ang nangamatay nga mga ulod usab naghatag sa mga mag-uuma ug libreng mga hinagiban batok sa umaabot nga panagsangka. Sa unsang paagi?

“Ibutang lamang sa mag-uuma ang patay, natakboyan nga mga ulod sa usa ka blender o tigdugmok,” nagpatin-aw si Propesor Berti, “dugmokon kini, salaon ang nadugmok nga masa, ug itago ang nasala nga likido sa usa ka freezer o tigpakamig.” Unya tunawon sa mag-uuma ang likido nga natakboyan sa virus, isagol kini sa tubig, ug ibomba ang mikskla sa iyang tanom.

Kining biolohikal nga pamatay sa dangan dili kaayo dihadiha ang epekto kay sa iyang kemikal nga mga kapareho, bisan pa niana, matod pa sa usa ka tigdukiduki, kini adunay labing menos 90-porsiyento nga sukod sa kalamposan.

Pagsumpo sa Makadaot nga mga Insekto—Sa Kinaiyanhong Paagi

Ang paggamit sa mapuslanong mga insekto ingong mga alyado aron sa pagsumpo sa makadaot nga mga insekto maoy laing hinungdanong bahin sa biolohikal nga panumpo sa peste. Apan, bisan pa sa mga paningkamot sa pagkombinsir sa mga mag-uuma nga mogamit niining matanga sa pagsumpo sa makadaot nga insekto, daghang mag-uuma sa Brazil ug sa laing dapit ang nagpanuko gihapon sa pagbuhat niana. Ngano man? Maorag ang ideya sa tinuyong pagbuhig mga insekto sa umahan alang sa mga mag-uuma maoy sama ra ka binuang sa pagbuhig mga uk-ok diha sa mga apartment alang sa mga nagpuyo sa siyudad. “Alang sa kadaghanan sa mga mag-uuma,” nag-ingon si Propesor Berti kanako, “ang tanang insekto maoy kumakaon ug mga tanom. Dili gayod buot sa mag-uuma nga modaghan kini.”

Nan, tin-aw nga ang biolohikal nga panumpo sa peste mahimong popular lamang kon ang mga mag-uuma makasabot nga ang pipila ka insekto maoy ilang mga alyado. Pananglitan, ang mga tigtanom ug prutas sa California, T.B.A., migamit sa tabang sa mga ladybug sa hinapos sa katuigang 1800. Niadtong panahona, ang makadaot nga mga insekto, nga wala-tuyoa nga nadala gikan sa Australia, miatake ug naghurot sa tanang kahoy nga lemon ug orens. Mikabat ug menos sa duha ka tuig alang sa mga ladybug sa pagsumpo sa miatake nga insekto, nga nagluwas sa mga tanom nga sitrus sa California!

Panumpo nga Makahimog Dakong Kalainan

Karong adlawa ang pipila ka mag-uuma sa Brazil nakadiskobre pag-usab sa papel sa joaninha (gamay nga Joanna, ang ngalan sa ladybug dinhi) ingong kasaligan nga ‘guwardiya.’ “Ang mga joaninha moatake sa kuto sa tanom niining nagtubo nga sitrus,” si Sandro misulti kanako samtang naglakaw kami ubay sa tudling sa mga kahoyng orens sa plantasyon sa sitrus nga iyang giatiman. Mihunong siya sa usa ka kahoyng orens, mikab-ot sa usa ka sanga nga may linghod nga mga dahon, ug nagbawog niini. Ang mga aphid, o kuto sa tanom—hinayon nga mga insekto nga ingon ka dako sa ulo sa dinagom—nagpuyo nga walay-lihok nga ang ilang mga sungo nakaangkla sa mga dahon, nga nagsupsop sa duga.

Apan, kini nga kuto maoy pagkaon sa ‘guwardiya.’ Ngani, lakip sa pipila ka matang sa mga ladybug, ang usa ka ladybug makahurot ug 800 ka kuto sa tibuok kinabuhi niini. Igo na ba kana aron makahimog dakong kalainan? “Igo na,” matod ni Sandro, “kon magbilin ka ug igong sagbot ug mga balili tali sa mga kahoyng sitrus aron mahimong kapuy-an sa daghang ladybug ug ubang kinaiyanhong mga kaaway.” Sa miagi, sa dihang ang biolohikal nga panumpo wala gamita niini nga prutasan, nag-ingon si Sandro, ang kemikal nga mga pamatay sa dangan gibomba matag duha ka semana. Karong adlawa, tungod sa kinaiyanhong mga kaaway sama sa mga ladybug ug ubang mga insekto, ang panginahanglan sa pagbomba ug mga pamatay sa dangan mius-os ngadto sa matag duha o tulo ka bulan.

Ang ladybug maoy usa lamang sa daghang kinaiyanhong mga alyado nga ang mga mag-uuma makasalig. Ang mga buyog, tamboboan, langgam, lawa, baki, bakbak, sa pagngalan lamang sa pipila, maoy mga membro tanan sa bug-os-panahong kasundalohan nga panumpo sa peste. Bisan ang mga isda mohulip sa bomba nga pamatay sa peste. Sa unsang paagi?

Sa Tsina, nagtaho ang tigdukiduki nga si Xiao Fan, sa Departamento sa Agrikultura ug Kalasangan sa Nanking, sa Lalawigan sa Kiangsu, ang panginahanglan sa pamatay sa dangan namenosan sa dihang ang mga isda gisugdan sa pagbuhi diha sa gibahaan nga mga basakan. Ang mga mag-uuma magbanting ug lubid ibabaw sa mga tanom aron ang mga insekto mahulog ngadto sa tubig. “Tungod kay ang mga planthopper magpakaaron-ingnon nga namatay sa dihang sila mahulog gikan sa mga tanom nga humay,” nag-ingon si Fan, “dali sila nga makaon sa mga isda.”

Ang paggamit ug menos nga pamatay sa peste magtugot usab sa mapuslanong mga insekto nga mabuhi. Kini nga mga insekto moduyog sa mga isda nga mokaon sa makadaot nga insekto aron sa pagsumpo sa mga peste. Tungod sa biolohikal nga panumpo sa peste, nag-ingon si Fan, ang paggamit ug daghang makahilong mga pamatay sa dangan maoy kinaraan na. Ang mga kaayohan sa panglawas ug sa ekolohiya maoy dayag, dugang pa niya.

Sa pagkatinuod, misagop ang mga mag-uuma sa IPM tungod kay sila mas nabalaka sa ekonomiya kay sa ekolohiya. Kon hunahunaon, ang paglimite sa paggamit ug mahal nga mga pamatay sa peste makadaginot ug salapi, ug kana nagpasabot ug mas dakong ganansiya—usa ka insentibo nga madanihon sa tanang panahon ug sa tibuok yuta. Bisan pa niana, kon ang dugang ganansiya sa ekonomiya motultol usab ngadto sa wala kaayo mahiloing mga tanom ug menos nga kadaot sa kalikopan, nan ang IPM magdalag mga kaayohan sa mga mag-uuma ug sa mga pumapalit maingon man sa ekolohiya. Sama sa gisulti sa usa ka tigpaniid niini, pinaagi sa IPM “ang tanan makabatog kaayohan.”

[Footnote]

[Kahon sa panid 21]

Kabilin sa Pamatay sa Peste

Bisan kon ang malangkobong paagi sa pagsumpo sa mga peste gibatasan sa tanang mag-uuma sa tibuok-yuta sugod karong adlawa, ang problema sa pamatay sa peste dili pa gayod masumpo. Ang United Nations Food and Agricultural Organization (FAO) nagbanabana nga adunay kapin sa 100,000 ka tonilada sa salin nga mga pamatay sa peste ang gitipigan sa nagakaugmad nga kanasoran. “Ang dakong bahin sa mga natipigan,” nag-ingon ang Our Planet, usa ka magasin nga gipatik sa United Nations Environment Programme, “maoy mga salin sa mga pamatay sa peste nga nabatonan pinaagi sa mga kasabotan nga hinabang.” Kini nga mga suplay naglakip sa dakong gidaghanon sa DDT ug ubang mga pamatay sa peste nga giisip na karon ingong peligrosong mga biya. Kon kini nga kabilin sa pamatay sa peste dili mawagtang, nagkomento ang Our Planet, “ang mga katalagman pagalaoman.”

Apan, ang paghinlo maoy usa ka mahal nga negosyo. Ang pagwagtang sa kabilin sa pamatay sa peste sa Aprika lamang moabot ug $100 ka milyon. Kinsay mogarantiya sa balayranan? Ang FAO nag-awhag sa nagdonar nga mga nasod nga motabang sa pagbuhat niana. Bisan pa niana, ingon sa gipasiugda sa FAO, “ang tabang angay usab nga pangitaon gikan sa agrokemikal nga mga kompaniya, nga sagad nagdulag papel sa hinobra o wala kinahanglana nga mga suplay sa pamatay sa peste.” Apan, sa pagkakaron kini nga mga kompaniya nagpadayon sa “pagpanuko sa pag-amot sa pinansiyal nga paagi alang sa paghinlo sa daan nga mga natipigan.”

[Kahon sa panid 22]

Gibag-ong mga Tanom—Nganong Kontrobersiyal?

Ang bioteknolohiya maoy laing hinagiban sa pagpakig-away batok sa mga peste. Pinaagi sa nag-uswag nga kahibalo sa tawo bahin sa sulodnong mga kalihokan sa DNA nga molekula, ang mga tigdukiduki nakahimo sa pagkombinar sa mga tipik sa DNA sa nagkalainlaing mga espisye ug nakapatunghag mga tanom nga nasangkapan sa kaugalingong mga mekanismo nga pangontra batok sa mga peste.

Ang mais maoy usa ka pananglitan. Ang mga inhenyero sa henetika nagbalhin sa gene gikan sa laing tinubdan ngadto sa DNA sa mais. Ang gipasulod nga gene, sa baylo, nagpatunghag usa ka protina nga makamatay alang sa mga peste. Ang resulta maoy usa ka tanom nga mais nga gimaniobra sa henetika nga mosukol sa mga kaaway nga insekto niini.

Bisan pa niana, ang gibag-ong mga tanom maoy kontrobersiyal. Ang mga kaaway nangatarongan nga kini makahimo sa mga tawo nga masakiton o nga ang gibag-ong mga tanom mahimong nagalambong mga balili. Ang pipila ka siyentipiko nagpasidaan nga ang mga tanom nga nasangkapan sa makapatay-sa-insekto nga gene magpadali sa pagsukol sa mga peste. “Angay natong timbangan ang atong kadasig bahin sa inhenyeriya sa henetika,” nagpasidaan ang entomologo nga si Berti. “Hinumdomi kon unsa ka dako sa kalipay sa mga tawo sa katuigang 1950 sa dihang ang mga pamatay sa dangan gidayeg ingong mga milagro? Karong adlawa nahibalo na kita nga kini dili tinuod. Ang milagrong mga pamatay sa dangan nakapatungha sa milagrong mga insekto. Kinsay nasayod kon unsay mga suliran nga ipahinabo sa gibag-ong milagrong mga tanom karong adlawa?”

Bisan kon ang tanang biolohikal nga mga problema masulbad, ang pipila ka tawo may moral nga mga kabalaka bahin sa pagpanghilabot sa mga siyentipiko sa mga kodigo sa henetika. Ang uban mibati nga ang bioteknolohiya mahimong makasulbad sa karaang mga problema sa pamatay sa peste apan maghatag kanato ug bag-ong mga problema sa sumbanan sa maayong pamatasan.

[Hulagway sa panid 23]

Ang usa ka ladybug mahimong mokaon sa gatosan ka peste