Karaang Ehipto—Una sa mga Dagkong Gahom sa Kalibotan

EHIPTO—karaang yuta sa mga Paraon ug sa Nilo—maoy usa sa dagkong mga sibilisasyon sa kalibotan. Ang arte niini nagaadorno sa dagkong mga musiyo. Ang kasaysayan niini gisugid diha sa mga teksbok sa eskuylahan. Ang labihan ka dagkong mga monyumento niini makapahingangha sa mga turista. Dugang pa, daghang Biblikanhong mga hitabo nahitabo kaha o naglangkit niining yutaa. Ang Ehipto ug ang katawhan niini gihisgotag kapin ug 700 ka beses sa Bibliya.

Bisan pa niana, unsay nasayran nimo bahin sa karaang Ehipto? Ang pagkasayod sa dugang bahin niini mobulig nimo sa pagsabot sa daghang butang gihisgotan diha sa Bibliya.

Sa Ehipto, daghan ang nakaplagan sa mga arkeologo nga nagapamatuod sa rekord sa Bibliya. Pananglitan, tagda ang asoy bahin kang Jose. Ang mga ngalan, mga titulo, katungdanan ni Jose ingong tagdumala sa panimalay, ang posisyong gihatag kaniya isip ikaduhang magmamando sa yuta ug ingong administrador sa pagkaon, mga batasan sa paglubong sa Ehipto, ug bisan ang batasan sa paglukdog mga bukag sa tinapay sa mga maglulutog tinapay—kining tanan nasayrang sumala sa Ehiptohanong mga batasan nianang panahona.—Genesis, mga kapitulo 39–47; 50:1-3.

Ang Yuta ug ang Katawhan Niini

Ang Ehipto nagadepende sa Nilo. Ang tabunok nga walog nianang subaa, nga moaberids ug mga 19 kilometros lamang sa gilapdon gikan sa Aswân paingon sa Cairo, moabot sa amihanan nga motadlas sa ugang Aprikanhong desyerto samag gamayng berdeng laso. Sa nangagi, ang tinuig nga baha niini nagdalag makapatambok-sa-yutang binanlas nga naghimo sa Ehipto nga tig-eksportar sa pagkaon ug dapit dangpanan sa panahon sa gutom. (Genesis 12:10) Ang mga papyrus nga tanom, nga hikaplagan ubay sa mga pangpang niini, gigama ngadto sa kinaunahang papel.

Ang lapad nga delta o yutang binanlas, diin ang katubigan sa Nilo nabulag una moagos paingon sa asul nga Mediteranyo, gitawag Ubos nga Ehipto. Dinhi, kalagmitan, nahimutang “ang yuta sa Goshen,” nga gipuy-an sa mga Israelinhon panahon sa ilang dugay nga pagpuyo sa Ehipto.—Genesis 47:27.

Ehiptohanong Relihiyon

Ang karaang mga Ehiptohanon nagtuo nga ang ilang Paraon usa ka diyos. Kining kamatuoran makadugang ug kahulogan sa matamayong pangutana ni Paraon kang Moises: “Kinsa si Jehova, aron akong pagasugton ang iyang tingog?” (Exodo 5:2) Ang mga Ehiptohanon may daghan usab nga laing diyos. Ang mga ngalan sa mga 740 kanila nakaplagan sa usa ka listahang nadiskobrehan sa lubong ni Thutmose III. Ang mga Ehiptohanon nagsimbag tulog-bahin nga mga diyos, o mga trinidad, ug usa sa labing popular kanila mao ang tulog-bahing diyos nga si Osiris, Isis, ug Horus.

Daghan sa labing iladong mga diyos sa Ehipto gihulagway nga may mga lawas sa tawo ug mga ulo sa hayop. Ang mga Ehiptohanon naghawas kang Horus nga may ulo sa banog ug kang Thoth nga may ulo sa langgam ibis o sa aliwas. Ang mga iring, mga irong ihalas, mga buaya, mga amo, ug nagkadaiyang mga langgam giisip nga sagrado tungod sa ilang pagkalangkit sa pila ka diyos. Ang Apis nga toro, nga giisip nga inkarnasyon sa diyos nga Osiris, gibutang sa usa ka templo sa Memphis, dayon gihatagag luhong paglubong ug giembalsamar pa sa pagkamatay. Ang bantog Ehiptohanong mga bakukang, nga isul-ob samag beads ingong mga panagang, maoy mga hawas sa dung beetle o usa ka klase sa bakukang—nga gihunahunang usa ka pagpadayag sa maglalalang-diyos.

Bisan pa sa dugay nga pagpuyo sa Ehipto ug suod nga pakigduol sa katawhan nianang yutaa, ang mga Israelinhon nagbaton lamag usa ka Diyos, si Jehova, ug angay mag-alagad kaniya lamang. Sila gipasidan-an nga dili magbuhat ug relihiyosong imahen—sa Diyos kaha mismo o sa usa ka langgam, mananap, isda, o bisan unsa. Ang ilang pagsimba sa usa ka bulawang baka sa wala madugay sa pagkagawas nila sa Ehipto tingali maoy sangpotanan sa Ehiptohanong impluwensiya.—Exodo 32:1-28; Deuteronomio 4:15-20.

Pagtuo sa Pagkadili-mamatay

Ang mga Ehiptohanon lig-ong nagtuo sa pagkadili-mamatay o imortalidad. Busa, ang Ehiptohanong mga magmamando nag-andam ug maluhong mga lubnganan, nga gipuno sa mga kinahanglanon ug kaluho sa kinabuhi, nga naglaom sa pagtino sa kalipay nga dayon sa kinabuhi luyo sa kamatayon. Ang mga piramide mao ang labing talagsaong pananglitan niining batasana.

Ang bulawang alahas, sinina, muwebles, bino, pagkaon, mga butang nga ginama sa yutang-kolonon, mga kahon nga ivory, ug bisan gagmayng mga papan aron pigson ang pintura sa mata gibutang nga mainampingon sa Ehiptohanong mga lubnganan. Gituohan nga kining mga butanga magamit sa kinabuhi luyo sa lubnganan. Sa karaang panahon, ang mga ulipon gipatay ug gilubong uban sa ilang mga agalon, aron sa pag-alagad kanila sa pagkamatay. Ang tinigom nga mga panglamat nga nailhang “Basahon sa mga Patay” nakaplagan sulod sa kaliboang Ehiptohanong lungon. Gilaoman nga ang maong mga panglamat makatabang sa tawong patay sa pagbuntog sa nagkalainlaing kapeligrohan sa kinabuhi luyo sa kamatayon.

Pagkalahi sa hunahuna sa mga Israelinhon! Sila nasayod, sumala sa gipahayag sa ulahi, nga “mahitungod sa mga patay, sila walay nahibaloan.” Ug inigkamatay sa usa ka tawo, “nianang adlawa ang iyang mga hunahuna mahanaw.”a Ang ilang paglaom sa umaabot nga kinabuhi anaa sa pagkabanhaw.—Ecclesiastes 9:5, 10; Salmo 146:4; Job 14:13-15.

Kinsay Nagkinabuhi sa Kanus-a?

Ang mga Ehiptologo nagaila sa 31 ka “mga dinastiya” sa Ehiptohanong mga hari ug nagahisgot sa Daang Gingharian (Mga Dinastiya 3-6), Tungang Gingharian (Mga Dinastiya 11, 12), ug ang Bag-ong Gingharian (Mga Dinastiya 18-20). Apan kining paagiha sa pag-ihap dili gayod tukma. Nalangkit niini ang kaduhaduhaan ug tipik nga mga sinulat ug mahimong nagaapil pa sa daghang hari nga nagmando sa nagkalainlaing rehiyon sa samang panahon, inay sa nagsunodsunod nga pagmando.b

Sa gisugdan ni Moises ang pagsulat sa unang mga basahon sa Bibliya, iyang gisunod ang lagmit kostumbre sa mga Ehiptohanon mismo sa pagtawag sa ilang hari nga “Paraon,” nga wala mogamit sa personal nga ngalan. Sa ingon wala nato mailhi ang ngalan sa mga Paraon nga nailhan ni Abraham ug Jose o kon kinsa ang naghari sa panahon sa paggawas sa Israel gikan sa Ehipto. Hinuon, ang titulong “Paraon” sa ulahi giduyog sa ngalan mismo sa hari, nga nakapahimo sa pagkonektar sa Biblikanhong mga hitabo uban sa listahan sa Ehiptohanong hari. Aniay pipila sa mga Paraon nga makaikag ilabina sa estudyante sa Bibliya:

Si Akhenaton (sa gitawag ika-18ng Dinastiya) maoy masibotong magsisimba sa lingin sa adlaw nga Aton. Sa 1887 ang katigoman sa mga 377 ka papan sa yutang-kolonon nakaplagan sa Tel el-Amarna, mga 320 kilometros habagatan sa Cairo. Kining makaiikag nga mga papan maoy diplomatikong mga sulat nga nadawat ni Akhenaton ug sa iyang amahang si Amenhotep III. Nalakip mao ang mga sulat gikan sa mga magmamando sa Jerusalem, Megiddo, Hazor, Shechem, Lachish, Hebron, Gaza, ug ubang siyudad-estado sa Palestina. Tingali gisulat sa dayon nang pagsulod sa Israel sa Canaan, kining mga sulata nagpadayag sa magubatong mga panag-away ug kasungian. Kana nagapakita usab nga ang matag lungsod may kaugalingong hari, sumala sa ginapaila sa basahong Josue sa Bibliya.

Si Tutankhamen, usa ka umagad-lalaki ni Akhenaton, mao ang bantog nga “Haring Tut” kansang nindot kaayong bulawang mga adorno sa lubong nakutkotan sa mga arkeologo ug gipasundayag sa nagkalainlaing mga musiyo. Kining mga adornoha maoy talagsaong pasundayag sa bahandi sa mga Paraon. Ang bahandi nga ingon niini ang gitalikdan sayosayo ni Moises sa dihang siya “midumili nga pagatawgon nga anak sa anak nga babaye ni Paraon, nga mipalabi nga pagadagmalan uban sa katawhan sa Diyos inay makabaton sa umalaging kalipayan sa sala.”—Hebreohanon 11:24, 25.

Si Merneptah maoy sa “ika-19ng Dinastiya.” Sa usa ka monyumento sa kadaogan nga nakaplagan sa usa ka templo sa Thebes, kining maong Paraon nagtala nga “ang Israel nahimong awaaw, ang iyang binhi wala na.” Kini mao ang bugtong laktud nga paghisgot sa Israel ingong nasod nga sukad hikaplagan diha sa karaang Ehiptohanong mga talaan. Bisan pag dayag nga pasiatab lamang, kining pangangkona daw nagapaila nga nahitabo na ang Israelinhong pagbihag sa Canaan. Busa ang maong pagbihag sa 1473 W.K.P. nahitabo gayod tali sa panahon sa pagdawat ni Akhenaton sa Tel el-Amarna nga mga sulat ug sa mga adlaw ni Merneptah.

Si Shishak (Sheshonk I, “ika-22 nga Dinastiya”) mao ang unang Paraon nga gihisgotan sa ngalan diha sa Bibliya. Uban ang gamhanang puwersa sa mga karwahe ug mga magkakabayo, iyang gisulong ang Juda, gihulga ang Jerusalem, ug “gidala ang mga bahandi sa balay ni Jehova ug ang mga bahandi sa balay sa hari. Ang tanang butang iyang gidala.” (2 Cronicas 12:9) Kining hitaboa gipamatud-an sa usa ka eskultura sa habagatang paril sa templo sa Amon sa Karnak (karaang Thebes). Kini nagapakita sa 156 ka giposasang mga binilanggo, ang matag usa naghawas sa nabihag nga siyudad o balangay, apil ang Megiddo, Shunem, ug Gibeon. Apil sa mga dapit nga nabihag, si Shishak nagalista gani sa “Uma ni Abram”—ang kinaunahang paghisgot kang Abraham diha sa Ehiptohanong mga talaan.

Mitungha ang Ubang Gahom sa Kalibotan

Sa kataposan, ang Ehipto gipulihan sa Asirya isip labaw nga gahom sa kalibotan. Pero siya nagpabiling aktibong politikanhong gahom. Si Oseas, ang kataposang hari sa napulog-tribong amihanang gingharian sa Israel, nakigkonsabo kang Haring So sa Ehipto sa wala-molampos nga pagsulay sa pagpalagpot sa yugo sa Asirya. (2 Hari 17:3, 4) Katuigan sa ulahi, panahon sa paghari ni Haring Ezekias sa Juda, si Haring Tirhakah sa Etiopia (lagmit ang Etiopianhong magmamando sa Ehipto, si Paraon Taharqa) mimartsa ngadto sa Canaan ug temporaryong nakapalayo sa pag-atake sa Asiryanhong hari si Senakerib. (2 Hari 19:8-10) Ang kaugalingong mga talaan ni Senakerib, nga nakaplagan sa Asirya, lagmit nagtumong niini sa nagaingon kana: “Ako sa personal nakadakop nga buhi . . . sa mga tigkarwahe sa hari sa Etiopia.”—Oriental Institute Prism of Sennacherib, University of Chicago.

Ang propeta ni Jehova si Isaias nagtagna nga ang Ehipto itugyan ngadto sa “kamot sa usa ka mapig-otong agalon” ug ang usa ka “kusgang” hari magmando ibabaw sa mga Ehiptohanon. (Isaias 19:4) Ang pagkamatuod niining tagnaa gilig-on sa usa ka Asiryanhong kasulatan nga niana ang anak ni Senakerib si Esar-haddon nanghambog bahin sa iyang pagpukan sa Ehipto, nga miingon: “Ang hari niini, si Tirhakah, akong gisamaran sa lima ka beses pinaagi sa mga pana ug gimandoan ang tibuok niyang nasod.”

Si Paraon Necho mimartsa paingon sa amihanan sa mga 629 W.K.P. aron santaon ang kasundalohan sa umaabot ikatulong gahom sa kalibotan, ang Babilonya. Ang Bibliya nagaingong si Josias sa Jerusalem dili-maalamong misulay sa pagpugong sa Ehiptohanong kasundalohan sa Megiddo ug naparot ug namatay.c (2 Cronicas 35:20-24) Mga upat ka tuig sa ulahi, sa 625 W.K.P., si Paraon Necho mismo giparot sa mga Babilonyanhon sa Carchemish. Ang mga Cronica sa Bibliya ug Babilonyanhon nagahisgot niining hitaboa, nga mihatag sa mga Babilonyanhon sa gahom ibabaw sa kasadpang Asia.

Sa 525 W.K.P., ang Ehipto nailalom sa paggahom sa ikaupat nga gahom sa kalibotan, ang Medo-Persia. Halos duha ka siglo sa ulahi, sa 332 W.K.P. si Alejandrong Bantogan mitungha sa talan-awon ug nagpailalom sa Ehipto sa ikalimang gahom sa kalibotan, ang Gresya. Gitukod ni Alejandro ang siyudad sa Alexandria sa dapit nga binanlas sa Nilo sa Ehipto, diin, sa mga 280 W.K.P., ang unang hubad sa Bibliya gikan sa Hebreohanon ngadto sa Grego nagsugod. Kining hubara, nga nailhang Septuagint, mao ang Bibliyang gigamit sa mga sumusunod ni Jesus diha sa Gregong-sinultihan nga kalibotan.

Sa panahon sa Roma, ang ikaunom nga gahom sa kalibotan, si Jesus gidala sa Ehipto sa bata pa aron maluwas siya gikan sa sinahan nga Herodes. (Mateo 2:13-15) Ang mga Ehiptohanon presente niadto sa Jerusalem sa adlaw sa Pentekostes 33 K.P. sa pagpatalinghog sa Kristohanong maayong balita. Ug ang larinong manulting unang-siglong Kristohanon nga si Apolo taga didto.—Buhat 2:10; 13:24.

Oo, ang Ehipto ug ang mga Ehiptohanon may iladong bahin sa kasaysayan sa Bibliya, ug daghang diskobre sa arkeolohiya nagapamatuod sa ginaingon sa Kasulatan bahin niining karaang yuta. Sa pagkamatuod, ang Ehipto ilado kaayo nga sa pila ka tagna, kini nagasimbolo sa tibuok kalibotan ilalom sa pagmando ni Satanas. (Ezekiel 31:2; Pinadayag 11:8) Apan ang karaang Ehipto, bisan pa sa kusog niini isip usa ka gahom sa kalibotan, wala gayod makapakyas sa katumanan sa mga saad ni Jehova. Ug kini matuod usab sa ikaduhang gahom sa kalibotan sa kasaysayan sa Bibliya, ang Asirya, sumala sa atong makita sa sunod nga isyu sa magasing Bantayanang Torre.

[Mga footnote]

[Mapa sa panid 23]

(Alang sa bug-os nga pagkahan-ay sa teksto, tan-awa ang publikasyon)

Dagat Mediteranyo

Megiddo

Jerusalem

Alexandria

GOSHEN

Memphis

UBOS NGA EHIPTO

Nilo

Carchemish

[Credit Line]

Gibase sa mapang ang copyright iya sa Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. ug Surbi sa Israel

[Hulagway sa panid 24]

Ang Ehiptohanong diyos nga gihulagway nga may lawas sa tawo ug ulo sa banog

[Credit Line]

Kortesiya sa Britanikong Musiyo, London

[Mga hulagway sa panid 25]

Bahin sa “Basahon sa mga Patay” nga nakaplagan sulod sa usa ka Ehiptohanong lungon

[Credit Line]

Kortesiya sa Superintendence of the Museo Egizio, Turin

Ehiptohanong lungon ug tabon alang sa embalsamadong lawas

[Credit Line]

Kortesiya sa Superintendence of the Museo Egizio, Turin

[Hulagway sa panid 26]

Si Haring Tutankhamen tapad sa naglingkod nga diyos si Amon

[Credit Line]

Kortesiya sa Superintendence of the Museo Egizio, Turin