Si Abraham—Propeta ug Higala sa Diyos

ANG gitingob nga mga kasundalohan sa upat ka hari sa silangan mitabok sa Subang Euprates. Ang ilang giagian mao ang Dakong-Dalan sa Hari ngadto sa silangan sa walog sa Subang Jordan. Diha sa ilang giagian ilang nabuntog ang Repaim, ang Zuzim, ang Emim, ug ang mga Horehanon. Dayon, ang mga manunulong miliso ug gibuntog ang tanang mga pumuluyo sa habagatang Negeb.

Unsay katuyoan niadtong militaryong pagsulong? Tali sa gisulong nga mga rehiyon sa Transjordan ug sa Negeb nahimutang ang ganti. Kini ang gikaikagang walog nga ginganlag Distrito sa Jordan. (Genesis 13:10) Dinhi ang mga pumuluyo sa lima ka estado-siyudad sa Sodoma, Gomora, Adma, Zeboiim, ug Bela, nagkinabuhi sa haruhay nga kinabuhi sa materyal nga kasayon. (Ezekiel 16:49, 50) Kas-a sila nasakop sa dayag nga pangulo sa gitingob nga mga kasundalohan, si Chedorlaomer, ang hari sa Elam. Apan sila mingrebelde batok kaniya. Karon, nga walay tabang sa silingang mga lugar, ilang giatubang ang pagsudya. Si Chedorlaomer ug ang iyang mga kaanib nakadaog sa misangpot nga panaggubat ug misugod sa ilang hataas nga paglakbay balik sa ilang gipuy-an uban ang daghang inagaw.

Taliwala sa mga binihag mao ang matarong nga tawo, si Lot. Siya mao ang pag-umangkon ni Abraham, nga nagpuyo sa tolda sa duol nga kabukirang Hebron. Sa nadunggan ni Abraham ang makapasubong balita, dihadiha gipatawag niya dayon ang 318 sa iyang mga tawo. Uban ang kaisog ug tabang sa pipila sa iyang mga silingan, ilang gigukod ang upat ka hari ug gipakuratan ang ilang mga kasundalohan sa pagkagabii. Ang mga manunulong nangalagiw. Napasig-uli si Lot uban sa iyang panimalay, uban sa laing mga bihag ug kabtangan.

Unsay atong katarongan nga motuo niining maong asoy sa ika-14ng kapitulo sa Genesis? Ang asoy gimugna ba lamang aron makabaton sa usa ka nasyonal nga bayani sa kagikanan sa daghang nasod, apil ang mga Hudiyo? Unsa man ang mahitungod sa uban pang hitabo sa kinabuhi ni Abraham?

Kon Unsay Giingon sa mga Klero

Sa sayo sa ika-19ng siglo, ang Luteranong teologo nga si Peter von Bohlen miangkon nga si Abraham usa ka tumotumo ug ang asoy sa pagsulong ni Chedorlaomer walay makasaysayanhong pasikaranan. Ang lain, si Propesor Julius Wellhausen, miingon: “Wala kita makabatog historikal nga kasayoran bahin sa mga patriarka.” Siya misugyot: “Si [Abraham] lagmit pang maisip nga usa ka libreng mugna sa wala tuyoa nga arte.”

Ang mga teologong Ingles misunod sa pagpanguna sa ilang kaubang mga Aleman. “Ang mga sugilanon sa bantogang mga patriarka sa basahon sa Genesis maoy una pa sa kasaysayan, walay makasaysayanhong kamatuoran sama ra sa sugilanon ni . . . Haring Arthur,” misulat ang klerong si Stopford Brooke sa iyang librong The Old Testament and Modern Life. Gikan sa . . . Genesis . . . makabaton kitag nabugto ug hibat nga ideya sa kinabuhi ug batasan ni bisan kinsa sa mga patriarka,” misulat si John Colenso, usa ka Anglikanong obispo sa kanhi Britanikong koloniya sa Natal. “Imposible,” siya midugang, “nga magbutang sa bug-os nga pagsalig sa bisan hain niining maong mga rekord.”

Ang maong panaway mikanat samag gangrena. (2 Timoteo 2:17) Karong adlawa, minilyon sa mga maninimba wala na magtagad nga seryoso sa kinabuhi sa mga patriarka. Bisan pa niana, sa kaulaw sa mga teologo sa Kakristiyanohan, ang mga ateyista karon nag-ingon nga ang panaway sa Bibliya nasobrahan na kaayo. Sama pananglitan, ang Bol’shaia Sovetskaia Entsiklopediia (Great Soviet Encyclopedia) miingon: “Sa dili pa dugayng katuigan, ang sunodsunod nga mga gipatuo sa Biblikanhong panaway gituki pag-usab sa kahayag sa bag-ong panukiduki, ilabina gipasukad sa kasayoran sa gitawag biblikanhong arkeolohiya. Ang pipila sa mga tradisyon sa Bibliya nga giisip ingong tinumotumo . . . mipatim-awng adunay historikal nga lintunganay.” Tagda giunsa sa arkeolohiya pagpatin-aw ang rekord mahitungod kang Abraham.

Ang Ur sa mga Kaldeanhon

Sumala sa Bibliya, si Abraham nagdako sa “Ur sa mga Kaldeanhon.” (Genesis 11:27-31; 15:7) Sa kasiglohan, ang lokasyon sa Ur usa ka misteryo. Ang mga kritiko nagtuo nga kon kini naglungtad, kini gamay, iwit nga dapit. Unya, sa ilang kaulaw, ang kagun-oban nga makita nga nahimutang tali sa Babilonya ug sa Persianong Gulpo sa walay kasayop nailhang mao ang Ur. Linibong mga papan ang nakalotan sa maong dapit nga nagpakita nga ang Ur niadto mao ang sentro sa patigayon sa kalibotan, nga adunay dakong populasyon. Sa panahon ni Abraham, ang siyudad gani adunay mga tunghaan diin ang mga batang lalaki gitudloan sa pagsulat ug sa matematika.

Dugang pa, ang kinalotan sa Ur nagpakita nga ang iyang mga arkitekto migamit sa kolumna, sa arko, sa bobeda, ug sa simboryo. Ang mga artesano sa Ur nakagamag nindot kaayong mga alahas, maayong-pagkadesinyong mga alpa, ug mga punyal nga ang iyang mga sulab dalisay nga bulawan. Sa daghang balay, ang mga arkeologo nakakalot sa mga tubo sa hugaw, nga hinimo sa pinagba nga yuta, nga gipaubos ngadto sa dakong awasanang lungag nga may giladmong 12 metros.

Kining maong mga kaplag naghatag sa daghang eskolar ug bag-ong panglantaw kang Abraham. “Kami naanad sa paghunahuna nga si Abraham maoy yanong nagpuyo sa mga tolda, ug nakadiskobre nga siya posibleng tag-iya sa usa ka maartihong tisang balay sa siyudad,” misulat si Sir Leonard Woolley diha sa iyang librong Digging Up the Past. “Si Abraham,” miingon ang arkeologong si Alan Millard diha sa iyang librong Treasures From Bible Times, “mibiya sa dakong siyudad, uban sa tanang kasegurohan ug kahamugaway niini, aron mahimong usa ka tinamay nga tiglalin!”

Ang Pagsulong ni Chedorlaomer

Unsa na man ang mahitungod sa kadaogan ni Abraham batok kang Chedorlaomer, ang hari sa Elam? Sa sayong ika-19ng siglo, diyutay lamang ang nahibaloan mahitungod sa mga Elamitanhon. Ang mga kritiko sa Bibliya misalikway sa ideya nga ang Elam adunay impluwensiya sa Babilonya, unsa pa kaha sa Palestina. Karon, ang Elamitanhon, gilantaw nang lahi. Ang arkeolohiya nagbutyag nga sila usa ka gamhanan makig-awayong nasod. Ang Funk & Wagnalls Standard Reference Encyclopedia miingon: “Ang mga Elamitanhon milaglag sa siyudad sa Ur niadtong 1950 W.K. . . . Unya sila mihatag dakong impluwensiya sa mga magmamando sa Babilonya.”

Dugang pa, ang mga ngalan sa Elamitanhong mga hari hikaplagan sa arkeolohikanhong mga sinulat. Ang pipila kanila misugod sa pulong “Kudur,” nga sama sa pulong “Chedor.” Ang hinungdanong diyosa sa mga Elamitanhon mao si Lagamar, sama sa “laomer.” Busa, si Chedorlaomer karon gidawat na sa pipila ka sekular nga tinubdan ingong historikal nga magmamando, ang iyang ngalan dayag nagkahulogang “Alagad ni Lagamar.” Ang usa ka hugpong sa Babilonyanhong sinulat may mga ngalan nga sama sa tulo ka misulong nga hari​—si Tudhula (Tidal), Eri-aku (Arioch), ug Kudur-lahmil (Chedorlaomer). (Genesis 14:1) Sa librong Hidden Things of God’s Revelation, si Dr. A. Custance midugang: “Sa tapad nianang mga ngalana mao ang mga detalye nga daw nagpunting sa mga hitabo nga nahitabo sa Babilonya sa dihang ang mga Elamitanhon nagtukod sa ilang pagmando sa maong nasod. . . . Mapamatud-an kaayo sa Kasulatan kining maong mga papan nga gipahimuslan dayon sila sa mga Kritiko sa Kasulatan ug gibuhat ang tanan kutob sa ilang mahimo sa pagpukgong tinuyo sa ilang kahulogan.”

Unsa na man ang bahin sa pagsulong sa upat ka hari? Adunay arkeolohikanhong ebidensiya ba sa Transjordan ug Negeb aron suportahan kini? Oo. Sa iyang librong The Archaeology of the Land of Israel, si Propesor Yohanan Aharoni mipunting sa pagkawala sa una-Israelinhong sibilisasyon nga adunay “talagsaong” mga kabalayan sa Transjordan ug Negeb, “niadtong 2000 W.K.P.” Ang ubang arkeologo nag-ingon nga kini nahitabo niadtong 1900 W.K.P. “Ang mga kolon sa Negeb ug Transjordan niining panahona kaamgid ug ang duha nagpakitag kalit, malaglagong pagkapapas sa sibilisasyon,” matud ni Dr. Harold Stigers diha sa iyang Commentary on Genesis. Bisan pa ang mga kritiko sa Bibliya, sama kang John Van Seters, midawat sa ebidensiya alang niini. “Ang usa ka problema nga wala pa masulbad mao kon diin paingon kining maong mga tawo, kon may dapit nga giadtoan sila, sa kataposan sa yugto,” siya miingon diha sa iyang librong Abraham in History and Tradition.

Ang Genesis kapitulo 14 naghatag sa posibleng tubag sa maong problema. Sumala sa kronolohiya sa Bibliya, si Abraham nahiabot sa Canaan niadtong 1943 W.K.P. Ang pagsulong ni Chedorlaomer nahitabo gayod sa hamubong panahon human niana. Sa ulahi, sa samang siglo, ang Diyos nagpahinabog kalayonhong kalaglagan sa imoral nga mga siyudad sa Sodoma ug Gomora. Kadto nag-usab sa walay kataposan sa ekolohiya sa kanhi tabunok ubos nga Walog sa Jordan. (Genesis 13:10-13; 19:24, 25) Wala na kini pabilhi sa langyawng mga manunulong.

Adunay daghan pang ubang pananglitan nga nahiuyon ang arkeolohiya sa Kasulatan sa paglamdag sa mga panghitabo sa kinabuhi ni Abraham. Apan ang arkeolohiya adunay iyang mga limitasyon. Ang ebidensiya nga iyang gihatag sa kanunay dili direkta ug ubos sa mga interpretasyon sa dili-hingpit nga mga tawo.

Ang Labing Kasaligang Pamatuod

Ang labing lig-ong pamatuod nga si Abraham tinuod gayod nga naglungtad mao ang testimonya sa Maglalalang sa tawo, si Jehova nga Diyos. Sa Salmo 105:9-15, ang Diyos naghisgot nga may pag-uyon kang Abraham, Isaac, Jacob ingong iyang “mga propeta.” Kapin sa usa ka libo ka tuig human nga si Abraham mamatay, si Jehova nga Diyos naghisgot kang Abraham pinaagi sa baba sa dili mokubos tulo ka propeta, bisan nagtawag pa kaniyang iyang “higala.” (Isaias 41:8; 51:2; Jeremias 33:26; Ezekiel 33:24) Ingon man usab, si Jesu-Kristo nagtuboy kang Abraham ingong sumbanan. Sa iyang una-tawhanong paglungtad sa langit, ang Anak sa Diyos nakasaksi gayod nga personal sa mga pakiglabot sa iyang Amahan uban sa patriarka. Busa, siya nakaingon sa mga Hudiyo:

“‘Kon kamo mga anak pa ni Abraham, buhaton unta ninyo ang mga buhat ni Abraham. Apan karon nagapangita kamo sa pagpatay kanako, ang tawo nga nagtug-an kaninyo sa kamatuoran nga akong nadunggan gikan sa Diyos. Wala kini buhata ni Abraham. Si Abraham nga inyong amahan nalipay uyamot nga makakita sa adlaw sa akong pag-anhi, ug iyang nakita kini ug nalipay.’ Busa ang mga Hudiyo miingon kaniya: ‘Wala ka pa gani magsingkuwenta anyos, ug nakita mo na si Abraham?’ Si Jesus miingon kanila: ‘Sa pagkatinuod magaingon ako kaninyo, Wala pa maglungtad si Abraham, ako naglungtad na.’”​—Juan 8:39, 40, 56-58.

Uban sa testimonya ug pagdasig sa duha ka labing bantog nga Persona sa uniberso, kita adunay kinamaayohang katarongan nga dawaton ang tanan nga giingon sa Bibliya mahitungod kang Abraham. (Juan 17:5, 17) Bisan tuod nga ang Bibliya nagpaila kang Abraham ingong usa ka sumbanan, kini wala magpataas kaniya ingong usa ka nasyonal nga bayani. Kini makita kon atong susihon ang asoy sa iyang kadaogan batok sa magkaanib nga upat ka hari. Sa dihang nahibalik si Abraham gikan sa gubat, siya giabiabi ni Melkisedek, ang hari sa Salem, kinsa miingon: “Bulahan ang Labing Hataas nga Diyos, nga nagtugyan sa imong mga kaaway diha sa imong kamot!” Si Jehova ang iyang gidayeg tungod sa maong kadaogan.​—Genesis 14:18-20.

Bisan pa niana, sa dili madugay, ang labing dakong kadaogan moabot! Sa duol na, kini mismong mahimayaong Diyos mobuntog sa “mga hari sa tibuok gipuy-ang yuta” sa tibuok-yutang gubat nga gitawag Armageddon. (Pinadayag 16:14, 16) Unya, ang saad sa Diyos ngadto kang Abraham, nga iyang propeta ug higala, makabaton sa bug-os nga katumanan: “Pinaagi sa imong binhi ang tanang nasod sa yuta pagapanalanginan sa ilang kaugalingon.” Minilyon ang nakapahimulos na sa patilaw sa maong mga panalangin. Ikaw mahimong maapil kanila, ingon sa gibutyag niining magasina nga makita sa sunod nga mga artikulo sa mga panid 18-28.—Genesis 22:18.

[Mapa/Mga hulagway sa panid 7]

(Alang sa bug-os nga pagkahan-ay sa teksto,tan-awa ang publikasyon)

Dakong Dagat

Ang NEGEB

Damasco

Haran

Subang Euphrates

Subang Tigris

Ur

ELAM

Persian Gulf

[Mapa]

Damasco

Dan

REPAIM

ZUZIM

Shechem

Bethel

Districto sa Jordan

Salt Sea

Hebron

ANG NEGEB

Dakong Dalan sa Hari

EMIM

Gomorrah

Sodom

HORITES

[Mga Hulagway]

Si Abraham misunod, nga mipahawa sa Ur, usa ka mauswagon kaayong siyudad

Pila ka ginama gikan sa Ur:

1. Bulawang punyal ug sakoban

2. Ang ’Estandarte’ sa Ur

3. Bulawang ulo sa baka gikan sa kahong tigpalanog sa alpa

4. Mga alahas

5. Purong nga may mga bato

[Kapsiyon]

Mga letrato: Kortesiya sa British Museum