Sila Nagpakitag Panig-ingnan Kanamo

SUMALA SA GIASOY NI CRAIG ZANKER

Sulod sa walo ka tuig ang akong asawa, si Gayle, ug ako maoy mga payunir, bug-os-panahong mga ministro sa mga Saksi ni Jehova. Sa ulahing unom ka tuig, kami nag-alagad taliwala sa Aborihinal nga populasyon sa hilit nga bahin sa Australia. Kami nagasunod lamang sa maayong panig-ingnan nga gipakita kanamo sa among mga ginikanan ug mga apohan sa bahin sa inahan.

PAASOYA ko ninyo ilabina bahin sa akong mga apohan. Kanunay namong gitawag sila sa kamabination nga Opa ug Oma, ang Olandes nga katumbas sa lolo ug lola. Ang akong lolo, si Charles Harris, madasigong nagaalagad gihapon sa Melbourne, diin siya nagpuyo sulod sa duolan sa 50 ka tuig.

Pagkat-on sa mga Kamatuoran sa Bibliya

Si Opa natawo sa usa ka gamay nga lungsod sa Tasmania, usa ka isla nga estado sa Australia. Niadtong 1924, sa dihang siya 14 anyos, ang iyang amahan mipalit ug usa ka kaban sa marinero sa usa ka subasta. Nahimo kadtong tinuod nga linubong nga bahandi, sa espirituwal nga pagkasulti, kay kadto nasudlan sa hugpong sa mga libro nga gisulat sa unang presidente sa Watch Tower Bible and Tract Society, si Charles Taze Russell.

Daw dili kaayo interesado ang amahan ni Opa sa mga libro, apan si Opa misugod pagbasa niini nila ug nakaila dayon nga kini sila nasudlan sa hinungdanong mga kamatuoran sa Bibliya. Busa misugod siya pagpangita sa Internasyonal nga mga Estudyante sa Bibliya, mga hawas sa mga magpapatik sa libro kinsa nailhan karon nga mga Saksi ni Jehova. Buot niyang makigsulti kanila aron makadawat siyag dugang mga katin-awan bahin sa mga kamatuoran sa Bibliya nga iyang nakat-onan.

Human sa daghang pakisusi nakaplagan niya ang tulo ka edarang mga babaye kinsa aktibo sa pagtudlo sa uban. Sila may dakong epekto diha sa batan-ong si Charles. Sa kataposan, sa 1930, nagpahinungod siya kang Jehova nga Diyos ug gibawtismohan sa tubig. Miundang siya sa iyang trabaho ingong matadero ug mibiyahe paingon sa amihanan sa Sydney, diin nakadawat siyag asaynment ingong bug-os-panahong magwawali.

Pagpayunir sa Australia

Sulod sa misunod nga pipila ka tuig, ang mga teritoryong sangyawanan ni Charles naglakip sa daplin-sa-dagat nga balangay sa Bondi sa Sydney maingon man sa banikang mga dapit sa estado sa New South Wales. Unya naasayn siya sa Perth, Kasadpang Australia, nga libolibong milya ang gilay-on sa pikas bahin sa kontinente. Sulod sa unom ka bulan misangyaw siya sa teritoryong negosyohanan sa Perth, ug unya, uban sa duha pa ka laing payunir, giasayn siya sa dagko, diyutayg molupyo nga mga dapit sa amihan-kasadpang Australia.

Ang asaynment sa pagsangyaw niining tulo​—Arthur Willis, George Rollsten, ug Charles—​maoy usa ka dapit nga upat ka pilo sa gidak-on sa Italya! Ang populasyon diyutay ra, ang banika umaw, ug ang kainit naglagiting. Usahay kinahanglang mobiyahe ug kapin sa 500 kilometros tali sa mga ranso, nga nailhang mga estasyonan sa baka. Ang sakyanan nga gigamit nila kagangkagang, bisan sa sukdanan sa 1930, apan sila adunay lig-ong pagtuo ug determinado kaayo.

Ang pit-os, libaongon dili-sementadong mga dalan gikuruskurusan sa mga tunob sa kamelyo, ug bisan diin ang pinong abog (gitawag nga abog sa toro) nagtabon sa peligrosong mga tuod sa kahoy. Dili katingad-an nga ang mga espring sa awto kanunayng mabali. Ang ehe sa likod nabali sa duha ka higayon, ug ang mga ligid makadaghang nabuslot. Ang mga payunir sagad mohimog mga haklap gikan sa daang mga ligid ug itaod sa sulod sa nagpabiling mga ligid ginamit ang perno aron makapadayon sa ilang panaw.

Sa dihang batan-on pa ako, akong gipangutana si Opa kon unsay nakadasig kanila sa paglahutay ilalom sa maong malisod nga mga kahimtang. Siya misaysay nga sa ilang pagkanalain dihay kasuod kang Jehova. Ang usahay usa ka pisikal nga kalisod, matud niya, nahimong espirituwal nga panalangin.

Nga walay pagpakita ug pagkalabaw o pagpakamatarong-sa-kaugalingon, si Opa natingala nga daghan kaayong tawo ang daw mabalak-on kaayo sa pagtigom ug materyal nga mga butang. Gipahinumdoman niya ako nga, “Mas maayong magkinabuhi nga may diyutay rang kabtangan nga posible. Kon si Jesus andam nga matulog sa gawas kon gikinahanglan, nan kinahanglan malipay usab kita sa pagbuhat sa susama kon gikinahanglan kana sa atong asaynment.” (Mateo 8:19, 20) Ug, sa pagkatinuod, siya ug ang iyang mga kauban nagbuhat sa ingon.

Gidapit nga Moadto sa Usa ka Langyawng Yuta

Niadtong 1935, si Opa nakadawat ug usa ka bag-ong asaynment sa pagsangyaw​—pagsangyaw sa mga taga-isla sa Habagatang Pasipiko. Uban sa lain pang unom ka tripulante, siya milawig sakay sa 16-metros nga sakayang-linayagan sa Watch Tower Society nga Lightbearer.

Usa ka higayon, samtang didto sa Dagat nga Coral sa amihanang Australia, ang ayuda nga makina sa Lightbearer napalyar. Walay huyop sa hangin, busa sila natanggong nga ubay-ubayng milya ang gilay-on gikan sa mamala. Bisan tuod dihay kapeligrohan nga mabara sa Great Barrier Reef, si Opa nadani sa hilabihang kamalinawon. “Linaw kaayo ang dagat,” misulat siya sa iyang talaadlawan. “Dili ko gayod makalimtan ang pagsalop sa adlaw matag gabii nianang linaw nga dagat. Maanindot kaayo ang talan-awon nga kadto nasilsil sa akong panumdoman sa tanang panahon.”

Ikalipay, sa wala pa sila maanod ngadto sa katakotan, mihangin pag-usab, ug sila milawig nga luwas nga binuklad ang mga layag ngadto sa Port Moresby, Papua New Guinea, diin gipaayo nila ang makina. Gikan sa Port Moresby milawig sila paingon sa Thursday Island ug dayon ngadto sa Java, nga usa ka dakong isla sa Indonesia. Si Opa nakaugmad ug halalom nga gugma alang niadtong nasora nga gibatbat ingong “usa ka kulintas sa mga perlas nga gidayandayan latas sa ekuwetor.” Niadtong panahona, ang Indonesia maoy koloniya sa Olandes, busa si lolo nakakat-on sa Olandes ug Indonesian nga pinulongan. Hinuon, ang literatura nga gitanyag niya sa iyang pagsangyawng kalihokan diha sa lima ka pinulongan: Olandes, Indonesian, Insek, Ingles, ug Arabic.

Si Opa malamposon kaayo sa pagpahimutang ug literatura sa Bibliya. Kas-a si Clem Deschamp, kinsa maoy nagdumala sa bodega sa Watch Tower sa Batavia (karon Djakarta), gipatawag sa usa ka opisyal nga Olandes kinsa naniid pag-ayo sa atong pagsangyawng buluhaton. “Pila ka tawo ninyo ang nagtrabaho didto sa Silangang Java?” nangutana ang opisyal.

“Usa lang,” mitubag si Brader Deschamp.

“Patuohon ko nimo ana?” misinghag ang opisyal. “Lagmit gayod nga may panon kamo sa mga magbubuhat didto, pinasikad sa gidaghanon sa literatura nga napanagtag bisan asa!”

Gibati ni Opa nga kadto maoy usa sa labing makapatagbaw nga mga pagdayeg sa iyang kinabuhi. Apan takos gayod siya niadto, sanglit dili talagsaon nga makapahimutang siya ug tali sa 1,500 ug 3,000 ka buok literatura kada bulan.

Kaminyoon, Pagdili, ug Gubat

Niadtong Disyembre 1938, si Opa naminyo sa usa ka batan-ong babaye nga taga-Indonesia nga ginganlag Wilhelmina, kinsa nahimong akong lola. Si Oma, o lola, maluluton, malumo, kugihan, ug kalmado-mosulti. Nasayod ako, kay panahon sa akong pagkabata siya maoy akong kinasuorang higala.

Human sa ilang kaminyoon si Opa ug Oma nagpadayon sa ilang payunir nga pag-alagad nga magkauban. Niadtong panahona ang ubang mga tripulante sa Lightbearer nagkatibulaag sa ubang mga bahin sa kalibotan o kaha mipauli sa pinuy-anan. Apan si Opa naghimo sa Indonesia nga iyang pinuy-anan, ug siya determinadong magpabilin.

Sa dihang nagsingabot ang Gubat sa Kalibotan II, ang gobyernong Olandes nga nagmando sa Indonesia, ug naglihok ilalom sa pagpit-os gikan sa klero, misugod pagkuto sa kalihokan sa mga Saksi ni Jehova, nga sa kataposan nagdili sa among buluhaton. Busa lisod ang pagsangyaw, nga naggamit lamang sa Bibliya. Sa halos matag lungsod nga giduaw ni Opa ug Oma, sila gitaral atubangan sa mga opisyal ug gisukitsukit. Sila gitratar samag mga kriminal. Wala madugay tapos sa pagpahamtang sa pagdili, ang bayaw nga lalaki ni Oma nabilanggo tungod sa iyang baroganan sa Kristohanong neyutralidad. Namatay siya sulod sa usa ka bilanggoan sa Indonesia ubos sa Olandes nga kagamhanan.

Si Opa ug Oma nagpuyo sa usa ka trak nga gitaoran ug treyler. Nga naggamit niining de-motor nga balay, sila misangyaw sa tibuok Java. Pagka 1940, samtang nagkaduol ang hulga sa pagsulong sa mga militar nga Hapon, gipanalanginan sila ug usa ka anak babaye, kinsa nahimong akong inahan. Ginganlan nila ang masuso ug Victory, pinasikad sa ulohan sa pakigpulong nga gipahayag duha ka tuig nga sayo pa sa presidente niadto sa Watch Tower Bible and Tract Society, si J. F. Rutherford. Mipadayon sila pagpayunir hangtod nga natawo ang bata.

Sayo sa 1942, si Opa, Oma, ug Victory misakay sa usa ka Olandes nga barkong-kargahanan nga mibalik gikan sa Borneo sa dihang usa ka makusog nga buto sa pusil gikan sa barkong-iggugubat sa Hapon ang nadungog. Napalong ang tanang suga, ug naninggit ang mga tawo. Niadtong paagiha midangat ang gubat sa kinabuhi sa akong pamilya. Bisan tuod nakabalik silang luwas ngadto sa pantalan, ang mga Hapon misulong sa Java pipila lang ka adlaw sa ulahi, ug usa ka opisyal sa Olandes nagbutyag ngadto sa mga sundalong Hapones kon hain sila si Opa ug Oma.

Sa dihang napalgan sila sa mga sundalong Hapon, gikuha ang tanan nilang kabtangan, lakip pa gani ang mga dulaan sa batang si Victory, ug gidala ngadto sa duha ka lainlaing mga kampo konsentrasyon. Si Victory gitugotan sa pagpabilin uban ni Oma, ug si Opa wala makakita kanila sulod sa misunod nga tulo ka tuig ug tunga.

Kinabuhi sa mga Kampo Konsentrasyon

Panahon sa iyang pagkabilanggo, si Opa gibalhin gikan sa lungsod ngadto sa lungsod​—gikan sa Surabaja ngadto sa Ngawi, ngadto sa Bandung, ug sa kataposan sa Tjimahi. Kining kanunayng pagbalhin maoy pagpakgang sa bisan unsang pagsulay sa organisadong plano sa pag-ikyas. Ang mga binilanggo kadaghanan mga Olandes, nga may pipila ka Britaniko ug pipila ka Australiano. Samtang didto sa mga kampo, nakakat-on si Opa sa pagpanupi, usa ka kahanas nga usahay gigamit gihapon niya. Ang bugtong relihiyosong basahon nga gitugot nga batonan niya mao ang Bibliya​—ang iyang King James Version.

Kasamtangan, si Oma ug si Victory gibalhinbalhin usab gikan sa kampo ngadto sa kampo. Niining mga kampoha ang mga babaye sultihan sa komandante sa kampo nga moalagad sa gawas alang sa “sosyal nga mga serbisyo.” Hinuon, tungod sa pipila ka katarongan si Oma wala gayod mapili. Sa ulahi nahibaloan niya nga ang mga babaye gidala sa gawas aron mag-alagad ingong mga pampam alang sa mga sundalong Hapon.

Sanglit ang mga sundalong Hapon dili moangay sa mga batang babaye, kanunayng sininaan ni Oma si Victory ug linaki ug kanunayng mubo ang tupi sa iyang buhok. Ang ngalang Victory o Kadaogan nagpahinabog dakong kasamok sa dihang ang komandante sa kampo buot masayod kon unsay kahulogan sa ngalan​—Kadaogan alang sa Imperyal nga Kasundalohang Hapon o Kadaogan alang sa mga Amerikano?

“Kadaogan alang sa Gingharian sa Diyos ibabaw sa tanang yutan-ong mga kagamhanan!” magarbohong mitubag ang akong lola.

Ingong silot sa pagdumiling moingon nga, “Kadaogan alang sa Imperyal nga Kasundalohang Hapon,” si Oma ug ang iyang singko-anyos nga anak babaye gipugos pagpatindog nga tul-id sulod sa walo ka oras ilalom sa naglagiting nga tropikonhong adlaw. Walay landong, walay tubig, dili molingkod, dili motikuko. Apan uban sa tabang ni Jehova sila nakalabang niadtong makalilisang nga pagsulay.

Usa ka tuig tapos sa pagkabilanggo ni Oma, ang komandante sa kampo nagsulti kaniya nga ang iyang bana namatay! Masulob-on niyang gibutang ang hulagway ni Opa sa ilalom sa iyang gubaon nga maleta ug mipadayon, bisan pa sa iyang kaguol.

Malisod ang kinabuhi sa bilanggoan. Ang inadlaw nga pagkaon alang sa kada tawo naglakip sa usa ka tasang balanghoy alang sa pamahaw, pito ka onsa nga tinapay nga hinimo gikan sa lumbiya alang sa paniudto, ug alang sa panihapon, usa ka tasang kan-ong humay diha sa lasaw nga sinabawng utanon. Tungod sa maong diyutay nga pagkaon, kasagaran ang malnutrisyon, ug ang mga biktima sa disenterya mamatay kada adlaw.

Panahon sa pagkabilanggo ni Opa, nag-antos siya sa pellagra ug pagpanghupong tungod sa kakulang sa pagkaon (sakit sa pagkalunos). Hapit usab mamatay si Oma, sanglit kanunay niyang ihatag ang iyang pagkaon kang Victory aron dili malunosan ang batang babaye ngadto sa kamatayon. Ang kabangis ug kakuraw diha kanunay. Nakalabang lamang sila pinaagi sa pagpabiling suod sa ilang Diyos, si Jehova.

Nahinumdoman ko pa pag-ayo ang usa sa paboritong mga panultihon ni Opa: “Ang kagawasan mao ang pagkaharmoniya uban sa Balaang Usa, si Jehova.” Busa, giisip ni Opa ang iyang kaugalingon nga gawasnon sa tinuod nga kahulogan bisag nag-antos sa mapintas nga pagkabilanggo. Ang gugma nga nabatonan niya ug ni Oma alang kang Jehova tino gayong nakatabang kanila sa ‘pag-antos sa tanang butang.’ (1 Corinto 13:7) Kanang suod nga relasyon uban sa Diyos maoy gipaningkamotan namo karon ni Gayle sa pagmentinar.

Kagawasan ug Usa ka Talagsaong Paghiusa-Pag-usab

Sa kataposan, natapos ang Gubat sa Kalibotan II niadtong 1945. Wala madugay human mosurender ang Hapon, si Opa gipasakay sa tren. Sa agianan gikan sa Djakarta ngadto sa Bandung, ang tren gipahunong sa mga sundalong taga-Indonesia. Bisan tuod mihunong na ang panag-away sa mga Hapon, ang mga taga-Indonesia nakig-away aron mabatonan ang kaugalingnan gikan sa mga Olandes. Nahibulong kaayo si Opa nga gipakanaog ug kalit sa tren nga nakalimot siya sa pagsultig Ingles ug misugod hinuon sa pagsulti ug Olandes. Alang sa mga taga-Indonesia, ang Olandes maoy pinulongan sa kaaway, ug ang kaaway pagapatyon.

Maayo na lang, samtang ang mga sundalo nagrikisa kang Opa, nakaplagan nila ang iyang Australianhong lisensiya sa pagdrayb, nga iya nang nakalimtan. Ikalipay, ang mga taga-Indonesia wala makiggubat sa Australia. Hangtod karon, giisip ni Opa ang pagkakaplag sa lisensiya nga nagpamatuod sa iyang pagkamolupyo sa Australia ingong langitnong pagbalda, tungod kay nianang maong hunonganan mga oras lamang sa ulahi, kadtong samang mga sundalo nagpatay sa 12 ka Olandes nga miagi sakay sa tren.

Wala madugay human niining hitaboa, si Oma ug Victory naghulat ug sakyanan gikan sa mga rehiyon nga nadaot sa gubat. Samtang nanglingkod sila sa daplin sa dalan, milabay ang walay-kataposang linya sa mga trak nga nagkarga sa mga sundalo ug mga sibilyan. Sa kalit lang, nga walay klarong hinungdan, mihunong ang linya. Nakasiplat si Oma ngadto sa bukas nga likod sa kinadul-ang trak, ug didto, sa iyang kakugang, naglingkod ang mihigos nga tawo nga nailhan dayon niya. Kadto mao ang iyang bana! Walay mga pulong nga makapahayag sa emosyon sa ilang paghiusa pag-usab.

Balik sa Australia

Sa dihang mibalik si lolo uban sa iyang pamilya sa Australia niadtong 1946, human magpuyo sa Indonesia sulod sa 11 ka tuig, ang kinabuhi alang kanila dili sayon. Mibalik sila ingong mga kagiw sa gubat​—kabos, nalunosan, ug gisuspetsahan sa daghang lumad. Si Oma ug Victory kinahanglang mag-antos sa rasanhong pagpihigpihig batok sa Asianhong mga lalin. Si Opa kinahanglang maghago pag-ayo ug sulod sa daghang oras aron sa pag-atiman sa iyang pamilya ug pagtagana kanila ug puy-anan. Bisan pa niining mga kalisdanana, nakalahutay sila ug nakalabang nga nagpabilin gihapon ang ilang espirituwalidad.

Karon, kapin sa 48 ka tuig sa ulahi, si Opa nagpuyo sa Melbourne, diin nakig-ambit gihapon siya sa balay-balay nga ministeryo. Nakita niya si Victory ug ang iyang mga anak nga midawat sa kamatuoran, nagpahinungod sa ilang kinabuhi ngadto kang Jehova, ug matag usa, sa baylo, misulod sa bug-os panahong pag-alagad.

Si Des Zanker, kinsa nahimong akong amahan, ug si Victory nabawtismohan sa sayong katuigan sa 1950, ug si Des nahimong usa ka membro sa pamilyang Bethel sa Australia sa 1958. Human siya maminyo kang Victory, kinsa nag-alagad ingong espesyal payunir, sila nagpayunir sa makadiyut ug unya gidapit ngadto sa nagapanawng ministeryo. Unya natawo ako, ug kinahanglang mobiya sila sa nagapanawng buluhaton aron sa pagmatuto kanako. Apan, human sa 27 ka tuig, si Papa nagapayunir gihapon.

Sayo sa 1990, si Oma namatay nga malinawon sa balay, sa samang balay diin ang akong inahan gimatuto. Ako usab gimatuto sa samang balay sa Melbourne, ug mao man usab ang akong mga manghod nga lalaki ug babaye. Tinuod gayod nga panalangin alang sa among pamilya nga mag-ipon pagpuyo. Usahay magsiot, apan wala ako mahinumdom nga nabalaka niana. Bisan sulod sa unang upat ka tuig sa among kaminyoon, ang akong asawa, si Gayle, miambit sa maong siot nga puy-anan ug nakagusto niana. Sa dihang sa kataposan mibiya kami alang sa among bag-ong asaynment, ako mihilak. Nadawat nako ang hilabihang pagpaluyo ug gugma niadtong balaya.

Karon, hinuon, si Gayle ug ako adunay hinungdan nga malipay pag-ayo, tungod kay nakahimo kami sa gihimo sa akong mga ginikanan ug sa ilang mga ginikanan una kanila. Sa dihang mibiya kami sa balay, nakaplagan namo ang kahupayan diha sa katarongan sa among paglakaw, nga mao ang pagbuhat sa kabubut-on ni Jehova diha sa bug-os panahong pag-alagad. Naningkamot kami pag-ayo sa pagsunod sa maayong panig-ingnan sa among matinumanong mga katigulangan, kinsa nakakaplag sa samang kahupayan sa dihang nagtrabaho sa malisod nga mga asaynment, sa dihang anaa sa hilabihang kakabos, ug bisan sa dihang nabilanggo sulod sa katuigan sa mga kampo konsentrasyon sa mga Hapon.​—2 Corinto 1:3, 4.

Si Opa kanunayng nakakaplag ug kahupayan diha sa inspiradong mga pulong ni Haring David ngadto kang Jehova: “Ang imong mahigugmaong-kalulot mas maayo kay sa kinabuhi.” (Salmo 63:3) Kanunay gayong mainitong tinguha sa akong lolo ang pagpahimulos nianang maong mahigugmaong-kalulot sa walay kataposan. Maoy tinguha sa iyang tibuok-pamilya nga makig-ambit niana uban kaniya.

[Hulagway sa panid 21]

Si Oma ug Opa Harris

[Hulagway sa panid 23]

Si Craig Zanker (likod), uban sa iyang asawa, mga ginikanan, ug manghod nga lalaki ug babaye