Mga Pinulongan—Mga Tulay ug mga Paril sa Komunikasyon
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA MEXICO
“Walay kasaysayan nga makahatag nato ug eksakto gayod nga pagsabot sa kahimtang sa usa ka katawhan, sa ilang katilingbanong organisasyon ug sa ilang mga tinuohan ug mga pagbati, sama sa pag-analisar sa ilang pinulongan.”—MARTÍN ALONSO.
LATAS sa kasaysayan, ang pinulongan—ang mga sinugdanan, pagkadaiya, ug dinamikong kinaiya niini—nakapaikag sa mga eskolar. Sa pagkatinuod, ang ilang kaikag napreserbar gani—sama sa kadaghanang mga talaan sa kasaysayan—tungod sa pinulongan mismo. Sa walay duhaduha, diha sa pinulongan ang mga tawo dunay ilang sukaranang paagi sa komunikasyon.
Sa presenteng panahon, ang ubang mga batid sa pinulongan nagkalkulo nga mga 6,000 o kapin pang mga pinulongan ang gisulti sa kalibotan, dili apil ang lokal nga mga diyalekto. Sa pagkakaron, ang labing kaylap nga gisulting pinulongan mao ang Mandarin nga Ininsek, nga kapin sa 800 ka milyon ang nagsulti niana. Ang sunod nga upat ka labing daghang nagsulti nga mga pinulongan, dili sa ingon niining han-ay, mao ang Ingles, Kinatsila, Hindi, ug Bengali.
Unsay mahitabo sa dihang lainlaing mga kultura ug, siyempre, ilang mga pinulongan ang kalit lang mag-abot? Sa laing bahin, sa unsang paagi ang pagkanahilit sa mga grupo mag-apektar sa ilang pinulongan? Susihon nato kon sa unsang paagi ang mga tulay—ug usab mga paril—sa komunikasyon ginatukod.
Mga Pidgin, Creole, ug Lingua Franca
Ang kolonisasyon, pamatigayon tali sa mga nasod, ug bisan ang pagkatanggong diha sa mga kampong konsentrasyon maoy mga hinungdan nga ang mga tawo mibati nga kinahanglang tulayan ang kal-ang sa komunikasyon tungod kay walay pinulongan nga parehong gisulti. Busa nagsugod sila sa paggamit ug pinamubo, o pinayano, nga matang sa pinulongan. Gikuha nila ang mga komplikasyon sa gramarya, gigamit ang mas diyutayng mga pulong, ug mogamit lamang niini sa mga bahin nga parehong gikaikagan. Niining paagiha ang mga pidgin namugna. Ang pidgin, bisan tuod gipamubo kini, maoy pinulongan nga dunay kaugalingong sistema sa pinulongan. Apan kon mawala ang panginahanglan nga maoy nagpatungha niana, kini mahimong mahanaw.
Sa dihang ang pidgin mahimong pangunang pinulongan sa usa ka populasyon, ang bag-ong mga pulong idugang ug ang gramarya organisahon pag-usab. Sa ingon mahimo kining creole. Ang mga creole, nga kaatbang sa mga pidgin, nagpahayag sa kultura sa usa ka katawhan. Karon daghang pidgin ug creole—pinasukad sa Ingles, Portuges, Pranses, Swahili, ug ubang mga pinulongan—ang ginasulti dinhi sa kalibotan. Ang uban nahimo ganing iladong mga pinulongan sulod sa usa ka nasod, sama sa Tok Pisin sa Papua New Guinea ug Bislama sa Vanuatu.
Ang ubang mga tulay nga nagpalambo sa komunikasyon mao ang mga lingua franca. Ang lingua franca maoy komon nga pinulongan nga gigamit sa mga grupo nga lahi ug lumad nga mga pinulongan. Sa Republika sa Sentral Aprika, pananglitan, ang mga tigsulti sa lainlaing lokal nga mga pinulongan makapakigsulti pinaagi sa Sango. Taliwala sa mga diplomata, ang Ingles ug Pranses maoy mga pinulongan nga gigamit ingong mga lingua franca. Ang mga pidgin maoy mga lingua franca, ug ang mga creole mahimong isipon usab nga ingon niana.
Sa lainlaing mga rehiyon sa usa ka nasod, ang lokal nga kadaiyahan sa nasodnong pinulongan mahimong gamiton, nga gitawag ug mga diyalekto. Kon mas hilit ang usa ka rehiyon, mahimong mas dako ang mga kalainan. Ngadtongadto, ang ubang mga diyalekto mahimong lahi kaayo sa orihinal nga pinulongan sa maong dapit nga kini mahimong laing pinulongan. Sa ubang mga kaso dili sayon para sa mga batid sa pinulongan ang pagpakita sa kalainan tali sa pinulongan ug diyalekto. Dugang pa, sanglit ang mga pinulongan kanunayng mag-usab-usab, ang mga diyalekto usahay mahanaw tungod kay wala gamita, ug uban niana mahanaw ang usa ka bahin sa kasaysayan.
Ang pinulongan maoy gasa gikan sa Diyos. (Exodo 4:11) Ang makaiikag nga proseso sa kausaban sa pinulongan nagpakita kon unsa ka daling mausab-usab kining maong gasa. Mahimong makakat-on usab kita gikan sa pinulongan nga walay usa ka grupo sa katawhan nga labaw sa uban, kay walay gitawag ug ubos nga pinulongan. Sama sa ubang mga gasa gikan sa Diyos, ang pinulongan parehong mabatonan sa tanang tawo, bisan unsa pa ang ilang kultura o ang dapit nga ilang gipuy-an. Sukad pa sa sinugdanan, ang mga pinulongan sa tanang katawhan nahimong kompleto nga sarang magsilbi sa katuyoan niini. Ang matag usa niana takos sa pagtahod, bisan pag unsa ka daghan ang mga tawo nga naggamit niana.
Makasaysayanhon ug Katilingbanon nga mga Hinungdan
Ang mahigalaong kinaiya sa tawo gisumbalik-silaw diha sa pinulongan. Busa, sa dihang mag-abot ang mga kultura—usa ka kasagarang hitabo—ang mga pinulongan nianang maong mga kultura magbanaag ug pamatuod sa maong pag-abot sulod sa kaliwatan.
Pananglitan, pinaagi sa daghang pulong niini nga naggikan sa Arabiko, ang Kinatsila, nga giisip nga gibag-ong bersiyon sa Latin, naundan sa usa ka talaan sa ikawalong-siglo nga pagsakop sa Muslim sa teritoryo sa Espanya. Ang impluwensiya sa Grego, Pranses, Ingles, ug ubang mga pinulongan diha sa Kinatsila masubay usab. Dugang pa, sa Kinatsila nga gisulti sa Amerika, nagpabilin ang mga timailhan sa karaang mga molupyo sa maong kontinente. Pananglitan, ang Kinatsila didto naundan ug daghang pulong gikan sa Nahuatl nga pinulongan sa Aztec nga Sentral Amerika.
Maingon nga ang lumad nga pinulongan magpaila sa mga indibiduwal ingong molupyo sa usa ka nasod ug bisan sa usa ka rehiyon, ang paggamit ug pinulongan magpaila sa mga tawo ingong sakop sa usa ka grupo, sama sa propesyon, trabaho, mga grupo sa kultura ug esport, o bisan sa kriminal nga mga organisasyon. Ang listahan halos walay kataposan. Ang mga batid sa pinulongan nagtawag niining espesyal nga mga kalainan nga jargon o slang o usahay bisan usa ka diyalekto.
Bisan pa niana, sa dihang dunay mga kabingkilan tali sa mga nasod ug etniko o kultural nga mga grupo, ang pinulongan wala na mahimong tulay. Kini mahimong usa ka paril nga makapasamot sa pagkabahinbahin sa mga tawo.
Ang Kaugmaon sa mga Pinulongan
Ang komunikasyon maoy komplikadong butang. Sa usa ka bahin, ang modernong kiling maoy ngadto sa pagbungkag sa mga paril nga mitungha tungod sa pinulongan, ilabina tungod sa palaumagian sa balita. Sumala sa Encyclopædia Britannica, ang Ingles sa pagkakaron gisulti na ingong panguna o segundaryong pinulongan sa 1 ka tawo sa 7. Busa, kini mao ang labing kaylap gigamit nga lingua franca sa kalibotan. Ang paggamit niini sa mga tawo nagtugot sa mas sangkad nga pakigkomunikar ug pagbayloay ug mapuslanong impormasyon.
Sa laing bahin, ang mga paril nga mitungha tungod sa pinulongan nakaamot sa pagkabahinbahin, pagdumot, ug gubat. Ang The World Book Encyclopedia nag-ingon: “Kon ang tanang katawhan magsulti sa samang pinulongan, . . . ang maayong kabubut-on molambo tali sa mga nasod.” Siyempre, kanang maayong kabubut-on magkinahanglan ug mas dako pang kausaban kay sa paggamit lamang sa usa ka lingua franca. Ang maalamong Maglalalang lamang sa pinulongan ang makapahinabo nga ang tanang tawo magsulti ug usa ka pinulongan.
Ang Bibliya, ang pangunang paagi sa pagpakigkomunikar sa Diyos sa mga tawo, klarong nagpakita nga sa dili madugay wagtangon sa Diyos kining presenteng daotang sistema sa mga butang ug pulihan kini sa usa ka kagamhanan nga magmando gikan sa langit—ang iyang Gingharian. (Daniel 2:44) Kanang maong kagamhanan maghiusa sa tanang katawhan sa malinawon, matarong nga bag-ong sistema sa mga butang dinhi sa yuta.—Mateo 6:9, 10; 2 Pedro 3:10-13.
Bisan karon, ang putling espirituwal nga pinulongan—ang kamatuoran bahin kang Jehova nga Diyos ug sa iyang mga katuyoan—naghiusa sa minilyong tawo gikan sa tanang pinulongan, nasyonalidad, ug kanhing mga relihiyon. (Sofonias 3:9) Busa, morag makataronganon nga sa iyang bag-ong kalibotan, ang Diyos maghiusa pa sa katawhan pinaagi sa paghatag sa tanang katawhan ug usa ka komon nga pinulongan, nga balihon ang gibuhat niya sa Babel.
[Kahon sa panid 12]
Ang Sinugdanan sa mga Pinulongan
Ang maalamon-sa-tanan nga Maglalalang, si Jehova nga Diyos, naggamit sa pinulongan didto sa langitnon nga manulondaong dominyo. (Job 1:6-12; 1 Corinto 13:1) Sa dihang gilalang niya ang mga tawo, iyang gitisok diha kanila ang usa ka bokabularyo ug ang katakos sa pagpadako niana. Walay pamatuod sa bisan unsang lumad nga pinulongan sa tawo nga gilangkoban sa mga pag-agunto ug pagngulob. Sa kasukwahi, tagda ang gipatin-aw sa Encyclopædia Britannica bahin sa Sumerian, ang labing karaan nga nahibaloang sinulat nga pinulongan: “Ang Sumerian nga berbo, uban sa . . . lainlaing mga prefix, infix, ug suffix niini, nagpakita nga komplikado kaayo kini.”
Sa mga ika-20ng siglo W.K.P., kasukwahi sa sugo sa Diyos nga lukpon ug “pun-on ang yuta,” ang mga tawo naningkamot sa pagkontrolar sa tibuok katilingban didto sa Kapatagan sa Shinar, sa Mesopotamia, ug nagsugod pagtukod sa relihiyosong Torre sa Babel. Ang kadaiyahan sa pinulongan nagsugod sa dihang ang Diyos naglahugay sa ilang komon nga pinulongan, nga nagsanta sa ilang peligroso ug makadaot nga mga plano.—Genesis 1:28; 11:1-9.
Ang talaan sa Bibliya wala mag-ingon nga ang tanang pinulongan naggikan sa maong orihinal nga pinulongan. Sa Shinar, ang Diyos naghatag ug daghang bag-ong mga bokabularyo ug mga sumbanan sa panghunahuna, nga miresulta sa kadaiyahan sa mga pinulongan. Busa, kawang lamang ang mga paningkamot sa pagsubay sa usa ka orihinal nga pinulongan nga gikan niana ang tanang ubang pinulongan naugmad.
[Hulagway sa panid 12]
Sa Babel, ang Diyos naglahugay sa pinulongan sa rebelyosong mga tawo