KANDING

Usa ka mananap nga sus-an nga nagapangusap sa kinaon, may buho ang sungay ug sagad nga taas ug tul-id ang balhibo. Daghang Hebreohanon ug Gregong mga termino ang gigamit sa pagtumong sa laki ug sa bayeng mga kanding ug sa mga nati niini. Ang sagad nga Hebreohanong termino sa “kanding” maoy ʽez. (Lev 3:12) Ang laing Hebreohanong termino sa kanding (sa·ʽirʹ) sa literal nagkahulogang “balhiboon.” (Itandi ang Gen 27:​11, diin ang usa ka pulong nga samag porma ug parehog lintunganayng pulong gihubad nga “balhiboon.”) Ang laking kanding nga lider sa panon gipaila sa Hebreohanong termino nga ʽat·tudhʹ, nga gihubad nga “laking kanding.” (Num 7:17; itandi ang Jer 50:​8, ftn sa Rbi8.) Ang termino gigamit nga mahulagwayon sa pagtumong sa mga magmamando o mga pangulo ug gihubad nga “samag-kanding nga mga pangulo.” (Isa 14:9; Zac 10:3) Ang Gregong mga pulong alang sa “kanding” mao ang traʹgos ug eʹri·phos.​—Mat 25:32; Heb 9:​12, 13.

Ang Siryanhong kanding (Capra hircus mambrica), nga mailhan pinaagi sa tag-as, nagluyloy nga mga dalunggan ug nagkurba palikod nga mga sungay niini, mao ang pangunang matang didto sa Palestina. Sagad itom kini nga mga kanding; talagsa ra ang puntikpuntikon. (Gen 30:​32, 35) Ang mga laking kanding maoy usa sa mga hayop nga ginabaligya sa Tiro.​—Eze 27:21.

Sa kapanahonan sa Bibliya, ang pipila ka panon sa mga kanding lagmit nga dako gayod. Pananglitan, si Nabal may 1,000 ka kanding. (1Sa 25:​2, 3) Ang gasa ni Jacob kang Esau naglakip sa 200 ka bayeng kanding ug 20 ka laking kanding. (Gen 32:​13, 14) Ug ang mga Arabo nagdalag 7,700 ka laking kanding ngadto kang Haring Jehosapat sa Juda.​—2Cr 17:11.

Ang kanding bililhon kaayo alang sa mga Hebreohanon. (Pr 27:26) Kini motagana kanila ug gatas nga himoon nilang mantekilya ug keso. (Pr 27:27) Ang unod niini ilang kan-on, ilabina ang unod sa nating kanding. (Gen 27:9; Deu 14:4; Huk 6:19; 13:15; Luc 15:29) Ug sa Paskuwa, usa ka tuig nga laking karnero o kanding ang mahimong gamiton. (Ex 12:5) Ang balhibo sa kanding nga gihimong panapton gigamit sa nagkalainlaing paagi. (Num 31:20) Ang “mga tolda sa Kedar” lagmit nga gigama gikan sa itom nga balhibo sa kanding (Aw 1:5), ug ang balhibo sa kanding gigamit sa pagtukod sa tabernakulo. (Ex 26:7; 35:26) Ang mga panit sa kanding gihimong mga sudlanan (tan-awa ang Gen 21:15) ug gigamit usab ingong mga besti, sama sa gisul-ob sa gilutos nga mga saksi ni Jehova sa wala pa ang Kristohanong panahon.​—Heb 11:37.

Ang Moisesnong Balaod nagdili sa pagkaon sa tambok sa kanding nga gitanyag ingong halad (Lev 7:23-25), ug kini nagdili usab nga lat-an ang nating kanding pinaagi sa gatas sa inahan niini.​—Ex 23:19; 34:26; Deu 14:21; tan-awa ang GATAS.

Ang kanding maoy lakip sa ighahalad nga mga hayop, nga gitanyag ingong halad-nga-sinunog (Lev 1:10; 22:​18, 19), halad-sa-panag-ambit (Lev 3:​6, 12), halad-sa-sala (Esd 8:35), ug halad-sa-pagkasad-an (Lev 5:6). Ang matag panganay sa mga kanding kinahanglang ihalad, basta kini walo ka adlaw na ang kagulangon. (Lev 22:27; Num 18:17) Ang bayeng kanding (o, bayeng kordero) nga usa ka tuig ang kagulangon mao ang gilatid nga halad-sa-sala alang sa usa ka tawo nga dili saserdote o pangulo. (Lev 4:​28, 32) Sa ubang mga panahon ang mga kanding gihalad ingong mga halad-sa-sala alang sa tibuok nasod sa Israel. (Lev 23:19; Num 28:​11, 15, 16, 22, 26-30; 29:1-39; 2Cr 29:20-24; Esd 6:17) Usa ka nating laking kanding ang nagsilbing halad-sa-sala alang sa usa ka pangulo. (Lev 4:22-26) Sa Adlaw sa Pagtabon-sa-Sala, duha ka kanding ang gamiton. Ang usa ihalad ingong halad-sa-sala alang sa 12 ka dili-Levihanong mga tribo, ug ang lain igahin alang kang “Azazel” ug palakton kini ngadto sa kamingawan. (Lev 16:1-27; tan-awa ang ADLAW SA PAGTABON-SA-SALA; AZAZEL.) Siyempre, kining mga kanding nga gihalad dili gayod makakuha sa mga sala, apan kini naghulagway lamang sa tinuod nga motabon-sa-sala nga halad ni Jesu-Kristo.​—Heb 9:11-14; 10:​3, 4.

Mahulagwayon ug Matagnaong Paggamit. Ang buhok sa dalagang Sulamita gitandi sa usa ka panon sa mga kanding, tingali nagtumong sa nagsinaw nga itom nga buhok o sa kabaga sa buhok sa dalaga. (Aw 4:1; 6:5) Ang gamayng kasundalohan sa Israel, kon itandi sa daghang kasundalohan sa mga Siryanhon, gipakasama sa “duha ka gagmayng panon sa mga kanding.” (1Ha 20:27) Ang mga kanding gigamit sa paghawas sa mga tawo, sagad kadtong mosupak kang Jehova. (Isa 34:​6, 7; itandi ang Jer 51:40; Eze 34:17; Zac 10:3.) Sa sambingay ni Jesus bahin sa mga karnero ug sa mga kanding, ang mga kanding naghawas niadtong mga tawo nga modumili sa pagbuhat ug maayo alang sa labing gamay sa iyang mga igsoon.​—Mat 25:31-46.

Ang laking kanding sa tagna ni Daniel naghawas sa Gresyanhon (o Gresyanhon-Macedonianhon) nga Gahom sa Kalibotan. (Dan 8:5-8, 21) Mahitungod niini ang The Imperial Bible-Dictionary (giedit ni P. Fairbairn, London, 1874, Tomo I, p. 664) nag-ingon: “Makaiikag nga masayran nga kini [ang kanding] mao ang giila sa mga Macedonianhon nga simbolo sa ilang nasod. May mga monyumento nga naglungtad pa diin makita kini nga simbolo, sama sa usa sa mga haligi sa Persepolis, diin gihulagway ang usa ka kanding nga may usa ka dakong sungay sa agtang niini, ug usa ka Persianhon ang nagkupot sa sungay, nga niana gipakita ang pagsakop sa Macedonia pinaagi sa Persia” (nga nahimo sa mga Persianhon sa hinapos sa ikaunom nga siglo W.K.P.).

Kanding sa Bukid, Ihalas nga Kanding. Ang Hebreohanon nga ngalang yeʽe·limʹ, nga gihubad nga “mga kanding sa bukid” (NW) ug “ihalas nga mga kanding” (KJ), gisabot sa kadaghanan nga nagtumong sa ihalas nga kanding sa Nubia (Capra ibex nubiana), nga nagpuyo sa bukid nga may mga sungay nga dagko, nagbugdobugdo ug nagkurba palikod. Gusto niini nga hayop ang habog nga kabukiran (Sal 104:18), diin sa kamadanihon sayon ra nga malataslatas niini ang gansangon nga dagkong kabatoan ug hiktin nga mga siwil sa bukid. Sa panahon sa pagmabdos, kini nga mga kanding mangitag mga dapit nga dili daling makit-an sa tawo. Lagmit kini ang gitumong sa Job 39:​1, diin ang pangutana nagpasiugda sa kamatuoran nga kini nga mga linalang maoy bulag sa tawo, nga ang pagpanganak niini wala maobserbahi sa tawo.

Ang asoy sa 1 Samuel kapitulo 24 naghisgot sa paggukod ni Saul kang David didto sa batoon nga dapit sa En-gedi (nagkahulogang “Tuboran (Tubod) sa Nating Kanding”) sa kasadpang kiliran sa Patayng Dagat. Ang mga naggukod nangita kang David ug sa iyang mga tawo ibabaw sa “hubo nga mga bato sa mga kanding sa bukid” (1Sa 24:2), nga nagpasabot nga ang mga kanding sa bukid mao ang nagpuyo niini nga rehiyon. Gani sa dili pa dugay nakit-an didto ang ihalas nga mga kanding sa Nubia.

Ang feminine form sa Hebreohanon nga ya·ʽalahʹ mao ang gigamit sa Proverbio 5:​18, 19. Dinhi ang asawa sa usa ka batan-on gitandi sa “usa ka makabibihag nga kanding sa bukid,” lagmit ang gipasabot mao ang pagkamadanihon niini nga hayop.

Sa Deuteronomio 14:​4, 5, diin gihisgotan ang mga hayop nga mahimong kan-on, ang Hebreohanong pulong nga ʼaq·qohʹ gihubad nga “ihalas nga kanding.” (AS, KJ, NW, RS) Nagtuo ang daghang eskolar nga ang ʼaq·qohʹ lagmit nagtumong sa samang hayop nga yeʽe·limʹ, nga mao, ang ihalas nga kanding sa Nubia.