CANAAN

[Yuta sa Magpapatigayon; Yuta sa Komersiyante], CANAANHON

1. Ang ikaupat nga gitalang anak nga lalaki ni Ham ug apo ni Noe. (Gen 9:18; 10:6; 1Cr 1:8) Siya ang katigulangan sa 11 ka tribo nga sa ulahi nanimuyo sa rehiyon ubay sa sidlakang Mediteranyo tali sa Ehipto ug Sirya, sa ingon naghatag niini ug ngalan nga “ang yuta sa Canaan.”​—Gen 10:15-19; 1Cr 16:18; tan-awa ang Num. 2.

Human sa hitabo maylabot sa pagkahubog ni Noe, si Canaan nailalom sa matagnaong tunglo ni Noe nga nagtagna nga si Canaan maulipon ni Sem ug Japet. (Gen 9:20-27) Sanglit ang rekord naghisgot lamang nga “si Ham nga amahan ni Canaan nakakita sa kahubo sa iyang amahan ug gisugilon kini sa iyang duha ka igsoong lalaki nga didto sa gawas,” ang pangutana mitungha kon nganong si Canaan inay si Ham ang gitunglo. Sa pagkomento sa Genesis 9:​24, nga nag-ingon nga sa dihang si Noe nahigmata gikan sa iyang pagkahubog iyang “nahibaloan ang gibuhat sa iyang kamanghorang anak kaniya,” usa ka nota o footnote sa hubad ni Rotherham nag-ingon: “Walay duhaduha nga si Canaan, ug dili si Ham: si Sem ug Japet, ang gipanalanginan tungod sa ilang pagkadiyosnon; si Canaan, tungod sa pipila ka wala hisgoting kasaypanan, gitunglo; si Ham, tungod sa iyang pagpasagad, gipasagdan.” Sa susama, ang usa ka Hudiyohanong publikasyon, ang The Pentateuch and Haftorahs, nag-ingon nga ang mubong asoy “nagtumong sa pipila ka salawayong buhat nga niana daw nalangkit si Canaan.” (Giedit ni J. H. Hertz, London, 1972, p. 34) Ug, human matikdi nga ang Hebreohanong pulong nga gihubad nga “anak” sa bersikulo 24 mahimong magpasabot nga “apo,” kini nga tinubdan nag-ingon: “Dayag nga ang gihisgotan mao si Canaan.” Ang The Soncino Chumash naghisgot usab nga ang pipila nagtuo nga si Canaan “nagpatuyang sa hiwi nga kaulag ngadto [kang Noe],” ug nga ang ekspresyong “kamanghorang anak” nagtumong kang Canaan, kinsa mao ang kamanghorang anak ni Ham.​—Giedit ni A. Cohen, London, 1956, p. 47.

Kining mga hunahunaa hinuon maoy panaghap lamang sanglit ang rekord sa Bibliya wala mohatag ug bisan unsang detalye bahin sa pagkalangkit ni Canaan sa sala batok kang Noe. Ugaling, daw tinong gituyo ang pipila ka kalangkitan tungod sa kamatuoran nga, sa wala pa hisgoti ang pagkahubog ni Noe, si Canaan kalit nga gihisgotan diha sa asoy (Gen 9:18) ug, sa paghubit sa gibuhat ni Ham, ang rekord naghisgot kaniya ingong “si Ham nga amahan ni Canaan.” (Gen 9:22) Makataronganong ikahinapos nga ang ekspresyon nga “nakakita sa kahubo sa iyang amahan” tingali magpaila sa usa ka matang sa pag-abuso o kahiwian nga naglangkit kang Canaan. Kay sa kadaghanang kahimtang ang insesto o ubang seksuwal nga mga sala mao ang gipasabot sa dihang ang Bibliya maghisgot sa ‘paghikyad sa kahubo’ o ‘nakakita sa pagkahubo’ sa laing tawo. (Lev 18:6-19; 20:17) Busa, posible nga si Canaan nakahimo o misulay sa paghimog usa ka matang sa pag-abuso sa walay panimuot nga si Noe, ug si Ham, bisag nahibalo niini, napakyas sa pagsanta niini o sa pagdisiplina sa nakasala, ug nagpadako sa sayop pinaagi sa pagpahibalo sa iyang mga igsoong lalaki sa kaulawan ni Noe.

Kinahanglang tagdon usab ang matagnaong bahin sa maong tunglo. Walay ebidensiya nga nagpakitang si Canaan mismo nahimong ulipon ni Sem o Japet sa panahon sa iyang pagkinabuhi. Apan, ang Diyos nahibalo nang daan, ug sanglit ang tunglo nga gipahayag ni Noe maoy inspirado sa Diyos, ug sanglit ang dili pag-uyon sa Diyos dili ipahayag kon walay makataronganong hinungdan, lagmit gayod nga si Canaan nagpakita na ug daotang kinaiya, tingali ang pagkamaulagon, ug nga nakita nang daan sa Diyos ang daotang mga sangpotanan nga sangkoan niini nga kinaiya sa ulahi taliwala sa mga kaliwat ni Canaan. Sa mas naunang kaso ni Cain, si Jehova nakamatikod sa sayop nga tinamdan sa kasingkasing ug nagpasidaan kang Cain sa kapeligrohan nga madaog sa sala (Gen 4:3-7); nakita usab sa Diyos ang dili mausab nga kiling sa pagkadaotan sa kadaghanang tawo sa wala pa ang Lunop, sa ingon takos sila sa kalaglagan. (Gen 6:5) Ang labing tataw nga ebidensiya nga tukma ang tunglo nga gipahamtang kang Canaan nakita sa ulahing kasaysayan sa iyang mga kaliwat, kay sila sa partikular nakahimog mangil-ad nga rekord sa imoralidad ug kahilayan, ingon sa gipamatuod sa Bibliya ug sa sekular nga kasaysayan. Ang tunglo kang Canaan natuman mga walo ka siglo human kini ipahayag, sa dihang ang mga kaliwat ni Canaan gisakop sa Semitikanhong mga Israelinhon, nga sa ulahi nailalom sa pagmando sa Japetikanhong mga gahom sa Medo-Persia, Gresya, ug Roma.

2. Ang ngalang Canaan gigamit usab sa pagtumong sa rasa nga naggikan sa anak nga lalaki ni Ham ug sa yuta nga ilang gipuy-an. Ang Canaan mao ang mas una ug lumad nga ngalan nianang bahina sa Palestina nga nahimutang sa K nga bahin sa Suba sa Jordan (Num 33:51; 35:​10, 14), bisan tuod ang Canaanhong mga Amorihanon misulong sa yuta sa S sa Jordan sa wala pa ang pagpanakop sa Israel.​—Num 21:​13, 26.

Mga Utlanan ug Unang Kasaysayan. Ang unang paghubit sa mga utlanan sa Canaan nagpakita nga kini miabot gikan sa Sidon sa A hangtod sa Gerar duol sa Gasa sa HK ug hangtod sa Sodoma ug sa kasikbit nga mga siyudad sa HS. (Gen 10:19) Apan, sa panahon ni Abraham maorag ang Sodoma ug ang ubang “mga siyudad sa Distrito” giisip nga bulag sa Canaan. (Gen 13:12) Ang ulahi nga mga teritoryo sa Edom ug Moab, nga gipuy-an sa mga kaliwat ni Abraham ug Lot, dayag nga giisip usab nga gawas sa Canaan. (Gen 36:6-8; Ex 15:15) Ang teritoryo sa Canaan ingon sa gisaad ngadto sa nasod sa Israel gilatid sa mas bug-os nga detalye diha sa Numeros 34:2-12. Kini dayag nga nagsukad sa A pa sa Sidon ug miabot sa H hangtod sa “bul-oganang walog sa Ehipto” ug Kades-barnea. Ang mga Filistehanon, kinsa dili mga Canaanhon (Gen 10:​13, 14), miokupar sa kabaybayonan nga rehiyon sa H sa Patag sa Saron, apan kini usab “giisip” kanhi ingong yuta sa Canaan. (Jos 13:3) Ang ubang mga tribo, sama sa mga Kenihanon (usa ka banay nga sa ulahi gilangkit kang Midian; Num 10:29; Huk 1:16) ug mga Amalekanhon (naggikan kang Esau; Gen 36:12) nakasulod usab sa teritoryo.​—Gen 15:18-21; Num 14:45.

Wala hisgoti sa Bibliya kon ang mga kaliwat ni Canaan milalin ug mipuyo ba niining yutaa human gayod magkatibulaag ang mga tawo didto sa Babel (Gen 11:9) o kon sila unang miuban sa pangunang grupo sa mga Hamihanon paingon sa Aprika ug dayon mibalik ngadto sa rehiyon sa Palestina. Bisan pa niana, niadtong 1943 W.K.P. sa dihang si Abraham mibiya sa Haran sa Padan-aram ug mipaingon nianang yutaa, ang mga Canaanhon nagpuyo didto, ug si Abraham may pipila ka pakiglabot sa mga Amorihanon ug sa mga Hitihanon. (Gen 11:31; 12:​5, 6; 13:7; 14:13; 23:2-20) Si Abraham nakadawat ug sublisubling mga saad gikan kang Jehova nga Diyos nga ang iyang binhi, o mga kaliwat, makapanunod sa yuta, ug siya gisugo nga ‘suroyon ang yuta latas sa gitas-on niini ug latas sa gilapdon niini.’ (Gen 12:7; 13:14-17; 15:​7, 13-21; 17:8) Pinasukad niini nga saad ug tungod sa pagtahod sa tunglo sa Diyos, si Abraham nag-amping nga dili makapangasawa ang iyang anak nga lalaki nga si Isaac ug usa ka babayeng Canaanhon.​—Gen 24:1-4.

Ang kasayon sa pagbalhinbalhin ni Abraham ug, sa ulahi, ni Isaac ug Jacob diha sa yuta uban sa ilang dakong panon sa mga hayop nagpakita nga diyutay ra ang nagpuyo sa rehiyon. (Itandi ang Gen 34:21.) Ang arkeolohikanhong mga pagsusi nagpakita usab nga diyutay pa ang nagpuyo nianang panahona, nga ang kadaghanan sa mga lungsod nahimutang ubay sa baybayon, sa rehiyon sa Patayng Dagat, sa Walog sa Jordan, ug sa Patag sa Jezreel. Mahitungod sa Palestina sa unang bahin sa ikaduhang milenyo W.K.P., si W. F. Albright nag-ingon nga sa kinadak-ang bahin ang kabungtoran wala pay permanenteng nagpuyo, mao nga husto gayod ang nabatasan diha sa Bibliya nga ang mga patriarka gipalatagaw diha sa kabungtoran sa sentro sa Palestina ug sa uga nga kayutaan sa habagatan, diin dako gihapon ang luna alang kanila. (Archaeology of Palestine and the Bible, 1933, pp. 131-133) Ang Canaan dayag nga nailalom sa pipila ka Elamihanon (ug busa Semitikanhon) nga impluwensiya ug pagmando nianang panahona, ingon sa gipakita sa rekord sa Bibliya sa Genesis 14:1-7.

Lakip sa mga lungsod nga gikampohan ni Abraham, Isaac, ug Jacob mao ang Sekem (Gen 12:6), Bethel ug Ai (Gen 12:8), Hebron (Gen 13:18), Gerar (Gen 20:1), ug Beer-seba (Gen 22:19). Bisag walay gipakitang grabe nga kayugot ang mga Canaanhon batok sa Hebreohanong mga patriarka, bisan pa niana ang panalipod sa Diyos mao ang pangunang hinungdan kon nganong sila wala atakeha. (Sal 105:12-15) Busa, human atakeha sa mga anak nga lalaki ni Jacob ang Hivihanong siyudad sa Sekem, “ang kalisang sa Diyos” midangat sa kasikbit nga mga siyudad mao nga “sila wala mogukod sa mga anak ni Jacob.”​—Gen 33:18; 34:2; 35:5.

Ang sekular nga kasaysayan nagpakita nga ang Ehipto migahom sa Canaan sulod sa mga duha ka siglo sa wala pa kini masakop sa Israel. Sulod niining yugtoa, ang mga mensahe (nailhan nga mga Papan sa Amarna), nga gipadala sa basalyong mga magmamando sa Sirya ug sa Palestina ngadto kang Paraon Amenhotep III ug Akhenaton, nagpakitag usa ka larawan nga may dakong kaguliyang ug intriga sa politika sulod sa mga siyudad diha sa rehiyon. Sa dihang miabot ang Israel sa mga utlanan niini (1473 W.K.P.), ang Canaan maoy usa ka yuta nga daghan ug mga siyudad-estado o gagmayng mga gingharian, bisan tuod may igoigo gihapong panaghiusa tungod sa mga relasyon sa tribo. Ang mga espiya nga misusi sa yuta halos 40 ka tuig una pa niana nakakaplag nga kini maoy usa ka yuta nga dagaya sa abot ug ang mga siyudad niini nakutaan pag-ayo.​—Num 13:21-29; itandi ang Deu 9:1; Neh 9:25.

Pagbahinbahin sa mga Tribo sa Canaan. Sa 11 ka tribo sa Canaan (Gen 10:15-19), mopatim-aw nga dakong luna ang giokupar sa mga Amorihanon sa maong yuta. (Tan-awa ang AMORIHANON.) Gawas pa sa yuta nga ilang nasakop sa S sa Jordan didto sa Basan ug sa Gilead, ang mga paghisgot sa mga Amorihanon nagpakita nga sila maoy malig-on diha sa bukirong dapit sa sentro sa Canaan, sa A ug sa H. (Jos 10:5; 11:3; 13:4) Tingali ang ikaduha nga malig-on mao ang mga Hitihanon, kinsa, bisan tuod hikaplagan hangtod sa H sa Hebron sa panahon ni Abraham (Gen 23:​19, 20), sa ulahi daw ang kadaghanan nagpuyo sa A, dapit sa Sirya.​—Jos 1:4; Huk 1:23-26; 1Ha 10:29.

Taliwala sa ubang mga tribo, ang mga Jebusihanon, mga Hivihanon, ug ang mga Girgasihanon mao ang sunod nga kanunayng gihisgotan sa panahon sa pagpanakop. Ang mga Jebusihanon dayag nga nahimutang diha sa sentro sa bukirong mga rehiyon palibot sa Jerusalem. (Num 13:29; Jos 18:​16, 28) Ang mga Hivihanon nagkatag gikan sa H sa Gabaon (Jos 9:​3, 7) hangtod sa tiilan sa Bukid sa Hermon sa A. (Jos 11:3) Wala hisgoti ang teritoryo sa mga Girgasihanon.

Ang nahibiling unom ka tribo, ang mga taga-Sidon, Arvadnon, Hamatihanon, Arkihanon, Sinihanon, ug ang mga Zemarihanon, hayan lakip gayod sa linangkob nga termino nga “mga Canaanhon” nga kanunayng gigamit sa pagtumong sa espesipikong mga ngalan sa ubang mga tribo, gawas kon ang ekspresyon gigamit lamang sa pagtumong sa mga siyudad o sa mga grupo sa nagkasagol nga katawhan sa Canaan. (Ex 23:23; 34:11; Deu 7:1; Num 13:29) Kining tanang unom ka tribo kadaghanan nahimutang sa A sa rehiyon nga sa sinugdan gisakop sa mga Israelinhon ug wala hisgoti sa espesipiko diha sa asoy sa pagpanakop.

Gisakop sa Israel ang Canaan. (MGA MAPA, Tomo 1, pp. 737, 738) Sa ikaduhang tuig human sa Pagpanggula, ang mga Israelinhon mihimog unang pagsulay sa pagsulod sa mga utlanan sa habagatang bahin sa Canaan, apan wala sila paluyohi sa Diyos, ug sila giparot sa mga Canaanhon ug sa kaalyado nga mga Amalekanhon. (Num 14:42-45) Sa hapit nang matapos ang 40 ka tuig nga yugto sa paglatagaw, ang Israel milihok na usab batok sa mga Canaanhon ug sila giatake sa hari sa Arad didto sa Negeb, apan niining higayona ang kasundalohan sa Canaan napildi, ug ang ilang mga siyudad gilaglag. (Num 21:1-3) Bisan pa niana wala sundi sa mga Israelinhon kini nga kadaogan pinaagi sa pagsulong gikan sa H apan milibot aron makaduol gikan sa S. Kini mihatod kanila sa pagpakig-away batok sa Amorihanong mga gingharian ni Sihon ug ni Og, ug tungod sa kapildihan niini nga mga hari, ang Basan ug ang Gilead nailalom sa pagkontrolar sa Israel, lakip ang 60 ka siyudad nga may “habog nga paril, mga pultahan ug trangka” diha sa Basan lamang. (Num 21:21-35; Deu 2:26–​3:10) Ang kapildihan niining gamhanang mga hari nakahuyang sa mga gingharian sa Canaan sa K sa Jordan, ug tungod sa misunod nga milagrosong pagtabok sa nasod sa Israel diha sa gipamalang salog sa Jordan, ang mga kasingkasing sa mga Canaanhon “nangatunaw.” Busa, ang mga Canaanhon wala moatake sa kampo sa Israel didto sa Gilgal sa dihang nagpaayo ang mga lalaki sa Israel gikan sa pagpatuli ug sa dihang gisaulog ang Paskuwa.​—Jos 2:9-11; 5:1-11.

Nakabaton na karon ug igong tubig gikan sa Jordan ug nakakuhag abiyong mga pagkaon gikan sa nasakop nga rehiyon sa S sa Jordan, ang mga Israelinhon sa Gilgal may maayong dapit nga gikan niana ilang ipadayon ang pagpanakop sa yuta. Ang duol nga kampo nga siyudad sa Jerico, nga karon sirado kaayo, mao ang ilang unang puntirya, ug ang malig-ong mga paril niini natumpag pinaagi sa gahom ni Jehova. (Jos 6:1-21) Dayon ang misulong nga kasundalohan mitungas sa mga 1,000 m (3,300 p) ngadto sa bukirong rehiyon sa A sa Jerusalem ug, human sa unang kapildihan, nag-ilog sa Ai ug nagsunog niini. (Jos 7:1-5; 8:18-28) Samtang ang mga gingharian sa tibuok yuta sa Canaan nagpormag dakong panag-abin aron sa pag-abog sa mga Israelinhon, ang pipila ka Hivihanong mga siyudad karon nagtinguha sa pagpakigdait sa Israel pinaagi sa paglingla. Kini nga pagbulag sa Gabaon ug sa tulo ka kasikbit nga mga siyudad gilantaw sa ubang mga gingharian sa Canaan ingong usa ka pagbudhi nga nagpameligro sa panaghiusa sa tibuok ‘Canaanhon nga panag-alyansa.’ Busa, ang lima ka hari sa Canaan naghiusa aron sa pagpakig-away, dili batok sa Israel, kondili batok sa Gabaon, ug ang kasundalohan sa Israel mimartsa sa tibuok gabii ubos kang Josue aron sa pagluwas sa gisulong nga siyudad. Ang pagpildi ni Josue sa lima ka hari nga miatake giduyogan sa milagrosong pagbunok sa dagkong ulan nga yelo ug usab sa pagpahinabo sa Diyos nga malangan ang pagsalop sa adlaw.​—Jos 9:​17, 24, 25; 10:1-27.

Unya ang madaogong kasundalohan sa Israel nangharos sa tibuok habagatang katunga sa Canaan (gawas lamang sa Kapatagan sa Filistia), nga nagsakop sa mga siyudad sa Sepela, sa bukirong rehiyon, ug sa Negeb, ug dayon sila mibalik sa ilang kampo sa Gilgal duol sa Jordan. (Jos 10:28-43) Karon ang mga Canaanhon sa amihanang bahin ubos sa pagpanguna sa hari sa Hazor misugod sa pagtigom sa ilang kasundalohan ug sa mga karo nga iggugubat, nga naghiusa sa ilang kasundalohan diha sa usa ka tagboanan duol sa katubigan sa Merom, sa A sa Dagat sa Galilea. Apan, ang kasundalohan ni Josue mihimog kalit nga pag-atake sa magkaabing mga Canaanhon ug nagpakalagiw kanila, ug human niadto mipadayon sa pagmartsa aron ilogon ang ilang mga siyudad hangtod sa A sa Baal-gad sa tiilan sa Bukid sa Hermon. (Jos 11:1-20) Ang pagpakiggubat dayag nga mikabat ug hataas nga panahon ug gisundan sa laing pagsulong didto sa bukirong rehiyon sa H, ug kini nga pag-atake gitumong batok sa samag-higanteng mga Anakim ug sa ilang mga siyudad.​—Jos 11:​21, 22; tan-awa ang ANAKIM.

Sa pagkakaron unom na ka tuig ang milabay sukad sugdi ang pagpakiggubat. Ang dagkong pagpanakop sa Canaan nahimo na, ug ang kalig-on sa mga tribo sa Canaan nabungkag, sa ingon nabahinbahin ang yuta taliwala sa mga tribo sa Israel. (Tan-awa ang UTLANAN.) Ugaling, daghan pang mga rehiyon ang kinahanglang pukanon, lakip ang dagkong mga bahin sa teritoryo sa mga Filistehanon, kinsa, bisag dili mga Canaanhon, maoy mga mangingilog sa yuta nga gisaad ngadto sa mga Israelinhon; ang teritoryo sa mga Gesurihanon (itandi ang 1Sa 27:8); ang teritoryo gikan sa dapit palibot sa Sidon hangtod sa Gebal (Byblos); ug ang tibuok rehiyon sa Lebanon (Jos 13:2-6). Gawas pa niini, dihay gagmayng mga pundok sa magsusukol nga nagkatag sa tibuok yuta, nga ang pipila niini sa ulahi nabihag sa nanag-iya nga mga tribo sa Israel, samtang ang uban nagpabilin nga wala mabuntog o gitugotan nga magpabilin ug gipailalom sa pinugos nga trabaho alang sa mga Israelinhon.​—Jos 15:13-17; 16:10; 17:11-13, 16-18; Huk 1:17-21, 27-36.

Bisan tuod daghan kaayo sa mga Canaanhon ang nagpabiling buhi latas sa dagkong mga pagpanakop ug misukol sa dihang gisakop sila, ikaingon gihapon nga “gihatag ni Jehova sa Israel ang tanang yuta nga iyang gipanumpa nga ihatag sa ilang mga katigulangan,” nga siya naghatag kanila ug “pahulay sa tibuok palibot,” ug nga “walay saad nga napakyas sa tanang maayong saad nga gisaad ni Jehova ngadto sa balay sa Israel; kining tanan natuman.” (Jos 21:43-45) Sa tibuok palibot sa mga Israelinhon, ang kaawayng katawhan mitalaw ug dili na hulga sa ilang kasegurohan. Una pa niana gipahayag na sa Diyos nga iyang papahawaon nga “inanay” ang mga Canaanhon aron ang ihalas nga mga mananap dili modaghan diha sa kalit naawaaw nga yuta. (Ex 23:​29, 30; Deu 7:22) Bisan pa sa mas labaw nga mga kasangkapan sa gubat sa mga Canaanhon, lakip ang mga karo nga iggugubat nga may puthawng mga sanggot, ang bisan unsang kapakyasan sa mga Israelinhon nga masakop sa kataposan ang pipila ka dapit dili ikapasangil kang Jehova ingong iyang kapakyasan sa pagtuman sa iyang saad. (Jos 17:16-18; Huk 4:13) Hinunoa, ang rekord nagpakita nga ang pipila ka kapildihan sa mga Israelinhon maoy tungod sa ilang pagkadili-matinumanon.​—Num 14:​44, 45; Jos 7:1-12.

Nganong gimando ni Jehova ang pagpuo sa mga Canaanhon?

Ang asoy sa kasaysayan nagpakita nga ang mga katawhan sa mga siyudad sa Canaan nga gisakop sa mga Israelinhon bug-os nga gilaglag. (Num 21:1-3, 34, 35; Jos 6:​20, 21; 8:21-27; 10:26-40; 11:10-14) Kini nga kamatuoran ang gigamit sa pipila ka kritiko ingong paagi sa paghulagway sa Hebreohanong Kasulatan, o “Daang Tugon,” ingong namantsahan sa espiritu sa kapintasan ug walay kokaluoy nga pagpatay. Apan, tin-aw nga ang isyung nalangkit maoy kon ilhon ba o dili ang pagkasoberano sa Diyos ibabaw sa yuta ug sa mga molupyo niini. Siya nakahimo na ug kontrata nga ang ‘binhi ni Abraham’ ang may katungod sa pagpanag-iya sa yuta sa Canaan, nga nagbuhat niana pinaagi sa usa ka pakigsaad nga may panumpa. (Gen 12:5-7; 15:17-21; itandi ang Deu 32:8; Buh 17:26.) Apan ang katuyoan sa Diyos dili lamang mao ang pagpapahawa o paghingilin sa mga nagpuyo nianang yutaa. Nalangkit usab ang iyang katungod sa paglihok ingong “Maghuhukom sa tibuok yuta” (Gen 18:25) ug ang pagpakanaog ug silot nga kamatayon alang niadtong takos niana, ingon man usab ang iyang katungod sa pag-implementar ug pagpatuman sa maong mando.

Ang pagkamatarong sa matagnaong tunglo sa Diyos kang Canaan bug-os nakompirmar diha sa mga kahimtang nga nahitabo didto sa Canaan sa dihang gisakop kini sa Israel. Gipalabay ni Jehova ang 400 ka tuig sukad sa panahon ni Abraham aron ‘mabug-os ang kasaypanan sa mga Amorihanon.’ (Gen 15:16) Ang kamatuoran nga ang Hitihanong mga asawa ni Esau nahimong “tinubdan sa kapaitan sa espiritu ni Isaac ug ni Rebeca” hangtod nga si Rebeca ‘nasilag sa iyang kinabuhi tungod kanila’ maoy tinong timailhan sa pagkadaotan nga naglungtad na taliwala sa mga Canaanhon. (Gen 26:​34, 35; 27:46) Sa misunod nga mga siglo, ang yuta sa Canaan natuhop sa dulumtanang mga buhat sa idolatriya, imoralidad, ug pag-ula sa dugo. Ang relihiyon sa mga Canaanhon hilabihan ka ngil-ad ug salawayon, ang ilang “mga sagradong poste” ug “sagradong mga haligi” dayag nga maoy mga simbolo sa kinatawo sa lalaki, ug ang daghang rituwal sa ilang “hatag-as nga mga dapit” naglakip sa tumang seksuwal nga pagpatuyang ug kahilayan. (Ex 23:24; 34:​12, 13; Num 33:52; Deu 7:5) Ang insesto o pag-unay, sodomiya, ug pakigsekso sa hayop maoy bahin sa “mga binuhatan sa yuta sa Canaan” nga nagpahugaw sa yuta ug tungod niini nga kasaypanan panahon na nga ‘isuka ang mga molupyo niini.’ (Lev 18:2-25) Ang salamangka, panglamat, espiritismo, ug ang paghalad sa ilang mga anak pinaagi sa kalayo maoy lakip usab sa dulumtanang mga buhat sa mga Canaanhon.​—Deu 18:9-12.

Si Baal mao ang labing prominente sa mga bathala nga gisimba sa mga Canaanhon. (Huk 2:​12, 13; itandi ang Huk 6:25-32; 1Ha 16:30-32.) Ang Canaanhong mga diyosa nga si Astoret (Huk 2:13; 10:6; 1Sa 7:​3, 4), Asera, ug Anat gihulagway diha sa usa ka Ehiptohanong teksto ingong mga inahang-diyosa ug ingong sagradong mga pampam kinsa, sa kasukwahi, nagpabilin nga ulay-kanunay (sa literal, “ang bantogang mga diyosa nga nagmabdos apan wala manganak”). Ang ilang pagsimba dayag nga naglangkit kanunay sa mga serbisyo sa mga pampam sa templo. Kini nga mga diyosa nagsimbolo dili lamang sa kinaiyahan sa seksuwal nga kaulag kondili usab sa sadistikong kapintasan ug panaggubat. Busa, ang diyosa nga si Anat gihulagway diha sa Balak ni Baal gikan sa Ugarit ingong nagpahamtang ug pinakyawng pagpatay sa mga tawo ug unya nagdayandayan sa iyang kaugalingon sa mga ulo ug nagsab-it sa mga kamot sa mga tawo diha sa iyang bakos samtang siya malipayong miubog sa ilang dugo. Ang mga pigurin sa diyosa nga si Astoret nga nadiskobrehan sa Palestina maoy usa ka hubo nga babaye nga may hilabihan kadagko nga mga kinatawo. Bahin sa ilang pagsimba sa kinatawo sa lalaki, ang arkeologo nga si W. F. Albright nag-ingon nga: “Sa kinagrabehan niini, . . . ang erotiko nga bahin sa ilang kulto naunlod gayod ngadto sa hilabihan ka ngil-ad nga gahong sa sosyal nga kadunotan.”​—Archaeology and the Religion of Israel, 1968, pp. 76, 77; tan-awa ang ASTORET; BAAL Num. 4.

Idugang sa ilang ubang mahugaw nga mga buhat mao ang paghalad ug bata. Sumala kang Merrill F. Unger: “Ang mga pagpangubkob sa Palestina nakadiskobre sa pundok sa mga abo ug nahibiling mga bukog sa mga batang masuso diha sa mga sementeryo palibot sa mga halaran sa mga pagano, nga nagpunting sa kaylap nga batasan niining hilabihan ka dulumtanang buhat.” (Archaeology and the Old Testament, 1964, p. 279) Ang Halley’s Bible Handbook (1964, p. 161) nag-ingon: “Ang mga Canaanhon nagsimba, pinaagig imoral nga pagpatuyang, ingong usa ka relihiyosong rituwal, sa presensiya sa ilang mga diyos; ug unya, pinaagig pagbuno sa ilang panganayng mga anak, ingong usa ka halad ngadto niining samang mga diyos. Mopatim-aw nga, sa dakong sukod, ang yuta sa Canaan nahimong usa ka matang sa Sodoma ug Gomora sa nasodnong gilapdon. . . . Angay pa bang maglungtad ang usa ka sibilisasyon sa maong grabeng kahugawan ug kaluog? . . . Ang mga arkeologo nga nagkalot sa mga kagun-oban sa mga siyudad sa Canaan nahibulong kon nganong sila wala dayon laglaga sa Diyos.”​—HULAGWAY, Tomo 1, p. 739.

Gigamit ni Jehova ang iyang katungod ingong soberano sa pagpahamtang ug silot nga kamatayon nganha sa daotang katawhan sa tibuok planeta sa panahon sa tibuok-yutang Lunop; gibuhat niya usab kana maylabot sa tibuok Distrito sa mga siyudad sa Sodoma ug Gomora tungod sa ‘makusog nga tuaw sa pagmulo bahin kanila ug sa ilang bug-at kaayong kasal-anan’ (Gen 18:20; 19:13); gipakanaog niya ang usa ka mando sa paglaglag sa kasundalohan ni Paraon sa Pulang Dagat; gilaglag usab niya ang mga panimalay ni Kore ug ang ubang mga rebelde taliwala sa mga Israelinhon mismo. Ugaling, niini nga mga kaso, gigamit sa Diyos ang kinaiyanhong mga puwersa sa pagpahamtang sa kalaglagan. Sa kasukwahi, karon gihatag ni Jehova ngadto sa mga Israelinhon ang sagradong katungdanan sa pag-alagad ingong pangunang mga tigpahamtang sa iyang mando, nga gitultolan sa iyang mensaherong manulonda ug gipaluyohan sa kinalabwang gahom sa Diyos. (Ex 23:20-23, 27, 28; Deu 9:​3, 4; 20:15-18; Jos 10:42) Bisan pa niana, ang mga sangpotanan pareho ra ngadto sa mga Canaanhon nga maorag ang Diyos mipili sa paglaglag kanila pinaagi sa pipila ka talagsaong panghitabo sama sa baha, pagpabuga ug kalayo, o linog, ug ang kamatuoran nga nahimong instrumento ang hawas nga mga tawo aron pamatyon ang hinukmang mga katawhan, bisan tuod dili makapahimuot ang ilang tahas, dili makausab sa pagkamatarong sa gimbut-an sa Diyos nga buhat. (Jer 48:10) Pinaagi sa paggamit niining tawhanong instrumento, nga giparang batok sa “pito ka nasod nga mas daghag-molupyo ug mas gamhanan” kay kanila, ang gahom ni Jehova napadako ug ang iyang pagka-Diyos napamatud-an.​—Deu 7:1; Lev 25:38.

Ang mga Canaanhon dili kay walay-alamag sa gamhanang ebidensiya nga ang Israel maoy pinili nga katawhan ug instrumento sa Diyos. (Jos 2:9-21, 24; 9:24-27) Apan, gawas kang Rahab ug sa iyang pamilya ug sa mga siyudad sa mga Gabaonhon, kadtong nangalaglag wala magpakiluoy ni magpahimulos sa higayon nga mokalagiw, hinunoa sila mipili nga magmagahi sa ilang kaugalingon sa pagrebelde batok kang Jehova. Wala siya mamugos kanila nga mopasignunot ug mopahiuyon sa iyang gimbut-an, hinunoa, ‘gitugotang magmatig-a ang ilang kasingkasing aron sila makiggubat batok sa Israel, aron iyang ikatugyan sila sa kalaglagan, aron sila dili makabaton ug kaluoy, kondili aron nga iyang hutdon sila sa paglaglag’ sa pagpahamtang sa iyang paghukom batok kanila.​—Jos 11:​19, 20.

Sa pagkamaalamon ‘wala kuhai ni Josue ug usa ka pulong ang tanan nga gisugo ni Jehova kang Moises’ labot sa paglaglag sa mga Canaanhon. (Jos 11:15) Apan ang nasod sa Israel napakyas sa pagsunod sa iyang maayong pagpanguna ug sa bug-os nga pagwagtang sa tinubdan sa kahugawan sa yuta. Ang nagpadayong presensiya sa mga Canaanhon sa ilang taliwala nakatakod sa Israel mao nga sa paglabay sa panahon kini sa walay duhaduha nakaamot sa mas daghang kamatayon (gawas pa sa krimen, imoralidad, ug idolatriya) kay sa mosangpot unta kon ang gimandong paglaglag sa tanang Canaanhon hugot pa nga gituman. (Num 33:​55, 56; Huk 2:1-3, 11-23; Sal 106:34-43) Si Jehova nagpasidaan sa mga Israelinhon nga ang iyang hustisya ug ang iyang mga paghukom dili mapihigon ug kon ang mga Israelinhon makigrelasyon sa mga Canaanhon, makigminyo kanila, makigtapo sa pagtuo, ug mosagop sa ilang relihiyosong mga kostumbre ug mahugawng mga buhat kini magkahulogan sa tinong pagpahamtang sa samang mando sa kalaglagan diha sa ilang kaugalingon ug mosangpot usab sa ‘pagsuka kanila gikan sa yuta.’​—Ex 23:​32, 33; 34:12-17; Lev 18:26-30; Deu 7:2-5, 25, 26.

Ang Maghuhukom 3:​1, 2 nag-ingon nga gipabilin ni Jehova ang pipila ka nasod sa mga Canaanhon “aron masulayan ang Israel, nga mao, kadtong tanan nga wala makasinati sa bisan unsang mga gubat sa Canaan; aron lamang ang mga kaliwatan sa mga anak sa Israel makasinati, aron matudloan sila ug gubat, nga mao, kadto lamang wala pa makasinati sa maong mga butang una pa niana.” Dili kini sumpaki sa una nang gipahayag (Huk 2:20-22) nga gitugotan ni Jehova kining mga nasora nga magpabilin tungod sa pagkadili-matinumanon sa Israel ug aron nga “masulayan ang Israel, kon sila magabantay ba sa dalan ni Jehova.” Hinunoa, kini nahiuyon sa maong katarongan ug nagpakita nga atubangon sa ulahing mga kaliwatan sa mga Israelinhon ang kahigayonan sa pagpasundayag sa pagkamasinugtanon sa mga sugo sa Diyos maylabot sa mga Canaanhon, nga magsulay sa ilang pagtuo bisan sa pagpameligro sa ilang mga kinabuhi diha sa pagpakiggubat aron ipakita ang pagkamasinugtanon.

Tungod niining tanan, tin-aw nga dili subay sa mga kamatuoran ang opinyon nga gihuptan sa pipila ka kritiko sa Bibliya nga ang gihimo sa Israel nga paglaglag sa mga Canaanhon dili kaharmonya sa diwa sa Kristohanon Gregong Kasulatan, ingon sa ipakita sa pagtandi sa mga teksto sama sa Mateo 3:​7-12; 22:​1-7; 23:33; 25:​41-46; Marcos 12:​1-9; Lucas 19:​14, 27; Roma 1:​18-32; 2 Tesalonica 1:​6-9; 2:3; ug Pinadayag 19:​11-21.

Ulahing Kasaysayan. Human sa pagpanakop, ang kahimtang tali sa mga Canaanhon ug sa mga Israelinhon inanayng nagmalinawon, bisan tuod kini maoy sa ikadaot sa Israel. (Huk 3:​5, 6; itandi ang Huk 19:11-14.) Ang mga magmamando nga Siryanhon, Moabihanon, ug Filistehanon sunodsunod nga nakabaton ug temporaryong pagdominar sa mga Israelinhon, apan sa panahon lamang ni Jabin, nga gitawag nga “hari sa Canaan,” nga ang mga Canaanhon nakabaton ug igong gahom sa pagpalampos sa 20 ka tuig nga pagdominar sa Israel. (Huk 4:​2, 3) Human sa bug-os nga pagpildi ni Barak kang Jabin, ang mga suliran sa Israel sa wala pa sila mahimong gingharian naggikan ilabina sa dili-Canaanhong mga tinubdan, ang mga Midianhon, Ammonhanon, ug mga Filistehanon. Ingon man usab sa panahon ni Samuel, taliwala sa mga tribo sa Canaan ang mga Amorihanon lamang ang daklit nga gihisgotan. (1Sa 7:14) Gipapahawa ni Haring David ang mga Jebusihanon gikan sa Jerusalem (2Sa 5:6-9), apan ang iyang pangunang mga pagpakiggubat maoy batok sa mga Filistehanon, Ammonhanon, Moabihanon, Edomhanon, Amalekanhon, ug mga Siryanhon. Busa, ang mga Canaanhon, bisan tuod nakabaton pa gihapon ug mga siyudad ug naghupot ug yuta sa teritoryo sa Israel (2Sa 24:​7, 16-18), dili na hulga sa militaryong paagi. Duha ka Hitihanong mga manggugubat ang gihisgotan nga lakip sa mga manggugubat ni David.​—1Sa 26:6; 2Sa 23:39.

Sa panahon sa iyang pagmando gipailalom ni Solomon ang mga nahibilin sa mga tribo sa Canaan sa pinugos nga trabaho diha sa iyang daghang proyekto (1Ha 9:​20, 21), nga nagpalapad sa iyang buluhatong pagpanukod hangtod sa halayong amihanan sa Canaanhong siyudad sa Hamat. (2Cr 8:4) Apan ang Canaanhong mga asawa sa ulahi nakaamot sa pagkapukan ni Solomon, sa pagkawala sa dakong bahin sa gingharian alang sa iyang manununod, ug sa relihiyosong kahugawan sa nasod. (1Ha 11:​1, 13, 31-33) Sukad sa paghari ni Solomon (1037-998 W.K.P.) hangtod sa pagmando ni Jehoram sa Israel (mga 917-905 W.K.P.), ang mga Hitihanon lamang ang nahimong prominente ug lig-on kaayo ingong usa ka tribo, bisag nahimutang sa A sa teritoryo sa Israel ug kasikbit sa o diha sa Sirya.​—1Ha 10:29; 2Ha 7:6.

Ang pagpakigminyo sa mga Canaanhon maoy suliran gihapon taliwala sa namalik nga mga Israelinhon human sa pagkadestiyero didto sa Babilonya (Esd 9:​1, 2), apan ang mga gingharian sa Canaan, lakip niadtong iya sa mga Hitihanon, dayag nga nabungkag tungod sa epekto sa mga pag-atake sa Sirya, Asirya, ug Babilonya. Ang terminong “Canaan” nagtumong ilabina sa Fenicia, ingon sa gipunting sa tagna ni Isaias bahin sa Tiro (Isa 23:​1, 11, ftn sa Rbi8) ug sa kahimtang sa “Fenicianhon” (sa literal, “Canaanhon” [Gr., Kha·na·naiʹa]) nga babaye gikan sa rehiyon sa Tiro ug Sidon nga miduol kang Jesus.​—Mat 15:​22, ftn sa Rbi8; itandi ang Mar 7:26.

Hinungdanon sa Patigayon ug sa Politikal nga Katuyoan. Ang Canaan nagsilbing tulay nga nagkonektar sa Ehipto ug sa Asia ug, ilabina gayod, sa Mesopotamia. Bisan tuod agrikultural ang pangunang ekonomiya sa nasod, ang pamatigayon ginabuhat usab, ug ang dunggoanang mga siyudad sa Tiro ug Sidon nahimong pangunang mga sentro sa panon sa mga barko nga ilado kaayo sa nailhang kalibotan kaniadto. (Itandi ang Eze 27.) Busa, sukad pa sa panahon ni Job, ang pulong nga “Canaanhon” parehog kahulogan sa ‘magpapatigayon’ ug busa gihubad sa ingon. (Job 41:6; Sof 1:11; matikdi usab ang paghisgot sa Babilonya ingong “yuta sa Canaan,” Eze 17:​4, 12.) Sa ingon ang Canaan nahimutang sa estratehiko kaayong dapit diha sa Fertile Crescent ug maoy puntirya sa dagkong mga imperyo sa Mesopotamia, Asia Minor, ug Aprika nga nagtinguha sa pagkontrolar sa agianan sa kasundalohan ug sa patigayon latas sa mga utlanan sa Canaan. Busa, ang pagpahiluna sa Diyos sa iyang piniling katawhan niining yutaa tinong makakuha ug pagtagad sa mga nasod ug may dakong epekto kanila; sa geograpikanhong paagi ug labaw sa tanan sa relihiyosong paagi, ang mga Israelinhon ikaingon nga nagpuyo diha “sa kinapusoran sa yuta.”​—Eze 38:12.

Pinulongan. Bisan tuod tin-awng gipakita diha sa rekord sa Bibliya nga ang mga Canaanhon maoy Hamitikanhon, ang kinabag-an sa reperensiyang mga basahon naghisgot kanila ingong Semitikanhon ug kagikan. Kini nga klasipikasyon gipasukad diha sa ebidensiya sa usa ka pinulongang Semitikanhon nga gisulti sa mga Canaanhon. Ang ebidensiya nga subsob kaayong gipunting mao ang daghang teksto nga nadiskobrehan didto sa Ras Shamra (Ugarit) nga gisulat diha sa Semitikanhong pinulongan o diyalekto ug giisip nga pinetsahan sukad pa niadtong ika-14 nga siglo W.K.P. Apan, ang Ugarit dayag nga wala maggikan sa sulod sa Biblikanhong mga utlanan sa Canaan. Usa ka artikulo ni A. F. Rainey diha sa The Biblical Archaeologist (1965, p. 105) nag-ingon nga subay sa etniko, politikanhon, ug lagmit sa lingguwistikong mga pasukaranan, “sa pagkakaron tin-awng usa ka sayop ang pagtawag sa Ugarit ingong usa ka ‘Canaanhon’ nga siyudad.” Siya naghatag ug dugang ebidensiya aron ipakita nga ang “Ugarit ug ang yuta sa Canaan maoy bulag ug lahi sa politika.” Busa, kini nga mga papan wala mohatag ug tin-awng lagda nga pinaagi niana matino ang pinulongan sa mga Canaanhon.

Daghan sa mga Papan sa Amarna nga nakaplagan didto sa Ehipto naggikan sa mga siyudad sa sentro sa Canaan, ug kini nga mga papan, nga gipetsahan una pa manakop ang Israel, pangunang gisulat diha sa cuneiform nga Babilonyanhon, usa ka pinulongang Semitikanhon. Apan, kini mao ang diplomatikong pinulongan sa tibuok Tungang Sidlakan sa maong panahon, mao nga kini gigamit bisan sa dihang mosulat ngadto sa palasyo sa Ehipto. Busa, makaiikag gayod nga matikdan ang gipahayag diha sa The Interpreter’s Dictionary of the Bible (giedit ni G. A. Buttrick, 1962, Tomo 1, p. 495) nga ang “mga Sulat sa Amarna naundan sa ebidensiya alang sa opinyon nga ang dili-Semitikanhon nga etnikong mga elemento nagpuyo sa Palestina ug Sirya sa mas sayong petsa, kay daghan niining mga sulata nagpakita ug talagsaong impluwensiya sa dili-Semitikanhon nga mga pinulongan.” (Italiko amoa.) Ang mga kamatuoran mao nga dili gihapon piho kon unsa ang orihinal nga pinulongang gisulti sa unang mga molupyo sa Canaan.

Apan, tinuod nga ang asoy sa Bibliya daw nagpakita nga si Abraham ug ang iyang mga kaliwat nakahimo sa pagpakigsulti sa mga tawo sa Canaan nga wala magkinahanglan ug usa ka tighubad, ug matikdan usab nga, bisag gigamit ang pipila ka ngalan sa mga dapit nga dili-Semitikanhon, ang kadaghanan sa mga lungsod ug mga siyudad nga nabihag sa mga Israelinhon may mga ngalan na nga Semitikanhon. Sa gihapon, ang Filistehanong mga hari sa panahon ni Abraham ug usab, lagmit sa panahon ni David, gitawag ug “Abimelek” (Gen 20:2; 21:32; Sal 34:Sup), usa ka bug-os Semitikanhong ngalan (o titulo), samtang wala gayod lalisa nga ang mga Filistehanon maoy usa ka Semitikanhong rasa. Busa, mopatim-aw nga ang mga tribo sa Canaan, latas sa yugto sa pipila ka siglo sukad sa panahon sa paglahugay sa mga pinulongan didto sa Babel (Gen 11:​8, 9), dayag nga nausab ngadto sa Semitikanhong pinulongan gikan sa ilang orihinal nga Hamitikanhong pinulongan. Tungod tingali kini sa ilang suod nga panag-ubanay sa mga tawong nagsultig Aramaiko sa Sirya, ingong sangpotanan sa pagdominar sa Mesopotamia sulod sa usa ka panahon, o tungod sa ubang mga katarongan nga dili dayag sa pagkakaron. Ang maong kausaban dili dako kay sa ubang karaan nga mga nasod, sama sa karaang mga Persianhon, kinsa, bisan tuod Indo-Uropanhon (Japetikanhon) ug kaliwat, sa ulahi misagop sa Semitikanhon nga Aramaeanhong pinulongan ug sinulatan.

Ang “pinulongan sa Canaan” nga gihisgotan sa Isaias 19:18 niadtong panahona (ikawalong siglo W.K.P.) maoy Hebreohanong pinulongan, ang pangunang pinulongan sa maong yuta.