HEBREOHANON, II

Ang Hebreohanong pinulongan gigamit sa pagsulat sa dakong bahin sa inspiradong Kasulatan—39 ka basahon tanan (sumala sa pagbahin sa mga basahon nga makaplagan sa daghang hubad), nga naglangkob sa mga tres-kuwarto sa katibuk-ang kaundan sa Bibliya. Apan, ang usa ka gamayng bahin niini nga mga basahon gisulat diha sa Aramaiko.—Tan-awa ang ARAMAIKO.

Sa Hebreohanong Kasulatan, ang ngalang Hebreohanon wala gamita sa pagtumong sa pinulongan, kini nga ngalan gigamit lamang sa pagtumong sa mga indibiduwal o sa katawhan sa Israel sa katibuk-an. Gihisgotan ang “pinulongan sa mga Hudiyo” (2Ha 18:26, 28), “Hudiyohanon” (Neh 13:24), ug ang “pinulongan sa Canaan” (Isa 19:18), nga sa maong panahon (sa ikawalong siglo W.K.P.), sa panguna maoy Hebreohanon. Apan, sa Kristohanon Gregong Kasulatan ang ngalang Hebreohanon kanunayng gigamit sa pagtumong sa pinulongan sa mga Hudiyo.—Tan-awa ang HEBREOHANON, I.

Gigikanan sa Hebreohanong Pinulongan. Ang sekular nga kasaysayan wala magbutyag sa gigikanan sa Hebreohanong pinulongan —o, sa gigikanan sa bisan unsa sa labing karaan nga mga pinulongan nga nailhan, sama sa Sumerianhon, Akadianhon (Asiro-Babilonyanhon), Aramaeanhon, ug Ehiptohanon. Kini tungod kay ang maong mga pinulongan bug-os na nga naugmad diha sa kinaunahang sinulat nga mga rekord nga nakaplagan sa mga tawo. (Tan-awa ang PINULONGAN.) Busa, ang lainlaing mga panglantaw nga gipresentar sa mga eskolar bahin sa gigikanan ug kaugmaran sa Hebreohanon—sama niadtong nagtuo nga ang Hebreohanon naggikan sa Aramaiko o gikan sa usa ka Canaanhong diyalekto—maoy mga pangagpas lamang. Ingon usab niana ang mahimong ikasulti bahin sa mga paningkamot nga ipatin-aw ang gigikanan sa daghang pulong nga makaplagan diha sa Hebreohanong Kasulatan. Sagad giingon sa mga eskolar nga daghan niini nga mga pulong naggikan sa Akadianhon o Aramaiko. Apan, maingon sa gisulti ni Dr. Edward Horowitz: “Sa natad sa pagtuon sa mga gigikanan sa pulong adunay dagkong mga kalainan sa opinyon taliwala sa mga eskolar, bisan taliwala sa labing batid kanila.” Dayon iyang gipunting ang mga pananglitan sa mga pagpatin-aw sa iladong mga eskolar bahin sa gigikanan sa pipila ka Hebreohanong mga pulong, nga sa matag kahimtang gipakita nga ang ubang prominente nga mga eskolar wala mouyon, ug dayon midugang: “Ug busa adunay dili-matapos nga panagsumpaki tali sa parehong tinahod kaayo nga mga eksperto.”—How the Hebrew Language Grew, 1960, pp. xix, xx.

Ang Bibliya mao lamang ang makasaysayanhong tinubdan nga naghatag ug kasaligang ebidensiya bahin sa gigikanan sa pinulongan nga atong nailhan ingong Hebreohanon. Siyempre, kini ang pinulongan sa Israelinhong mga kaliwat ni “Abram nga Hebreohanon” (Gen 14:13), kinsa naggikan sa anak nga lalaki ni Noe nga si Sem. (Gen 11:10-26) Tungod sa matagnaong panalangin sa Diyos kang Sem (Gen 9:26), makataronganong tuohan nga ang pinulongan ni Sem wala maapektohi sa dihang gilahugay sa Diyos ang pinulongan sa wala-uyoning katawhan sa Babel. (Gen 11:5-9) Ang pinulongan ni Sem nagpabiling mao gihapon, ang “usa ka pinulongan” nga naglungtad sukad pa kang Adan. (Gen 11:1) Kini nagpasabot nga ang pinulongan nga sa ulahi gitawag ug Hebreohanon mao ang orihinal nga pinulongan sa katawhan. Maingon sa nahisgotan na, ang sekular nga kasaysayan walay nahibaloan nga laing orihinal nga pinulongan.

Pagduhaduha sa Kalig-on sa Pinulongan. Ang kasaysayan puno sa mga pananglitan sa mga pinulongan nga nausab paglabay sa taas nga mga yugto sa panahon. Ang Cebuano nga gigamit daghang katuigan kanhi posibleng dili na masabtan sa kadaghanan sa mga tawo nga nagsultig Cebuano karong adlawa. Busa, lagmit gayod nga ang pinulongan nga orihinal nga gigamit ni Adan dako gayod ug kausaban sa panahon nga gisugdan ni Moises ang pagsulat sa Hebreohanong Kasulatan. Apan, tungod sa taas nga kinabuhi nga napahimuslan sulod nianang 2,500-ka-tuig nga yugto tataw nga wala mahitabo ang maong kausaban. Busa, dihay usa lamang ka tawo, nga mao, si Matusalem, ang gikinahanglan ingong dugtong gikan kang Adan ngadto sa mga naluwas sa Lunop. Dugang pa, si Sem, kinsa dayag nga katalirongan ni Matusalem sa daghang katuigan sa wala pa ang Lunop, nabuhi hangtod sa panahon sa pagkinabuhi ni Isaac. Ug wala pay 150 ka tuig ang milabay sukad sa kamatayon ni Isaac (1738 W.K.P.) hangtod sa pagkatawo ni Moises (1593 W.K.P.). Tungod kay nag-abot ang kinabuhi sa mga tawo sa ubay-ubay nga kaliwatan, wala mausab ang ilang sinultihan. Siyempre, dili kanunayng masayran kon unsa ka duol o ka layo sa usag usa ang dapit nga gipuy-an niining mga tawhana, sama kang Sem ug Abraham, nga nagsilbing dugtong sa kaliwatan. Ang regular nga komunikasyon mahinungdanon aron dili mausab ang pinulongan.

Ang pamatuod nga dili tanan sa mga kaliwat ni Sem nagpadayon sa pagsulti sa gitawag nga tiunayng “usa ka pinulongan” sa kapanahonan sa wala pa ang Lunop dayag nga makita sa mga kausaban nga naugmad taliwala sa Semitikanhong mga pinulongan, lakip na ang Hebreohanon, Aramaiko, Akadianhon, ug ang nagkalainlaing mga diyalekto nga Arabiko. Sa ika-18 nga siglo W.K.P. (sa mga tuig 1761 W.K.P.), ang apo ni Abraham ug ang apo sa iyang igsoon migamit ug magkalahi nga mga termino sa pagngalan sa tapok sa mga bato nga ilang gipatindog ingong handomanan o saksi tali kanila. Si Jacob, ang amahan sa mga Israelinhon, nagtawag niini nga “Galeed,” samtang si Laban, usa ka pumoluyo sa Sirya o Aram (bisan tuod dili kaliwat ni Aram), migamit sa Aramaeanhon nga terminong “Jegar-sahaduta.” (Gen 31:47) Hinuon, ang kalainan niining duha ka termino wala magpasabot nga diha gayoy dakong kalainan tali sa Aramaeanhon ug Hebreohanon niadtong panahona, sanglit si Jacob daw walay partikular nga problema sa pakigkomunikar didto sa Sirya. Sa walay duhaduha, sa dihang mitungha ang bag-ong mga kahimtang ug namugna ang bag-ong mga butang, kinahanglang gam-on ang mga pulong nga maghubit sa maong mga butang nga namugna. Ang maong mga termino lagmit nga lahi sa nagkalainlaing mga dapit taliwala sa nagkabulagbulag nga mga grupo sa mao rang pamilya sa pinulongan, bisan tuod ang aktuwal nga gambalay sa ilang pinulongan nagpabiling pareho gayod.

Taliwala sa mga Israelinhon, dihay naugmad nga gamayng kalainan sa paglitok, sama sa lainlaing paglitok sa pulong nga “Shibboleth” sa mga Epraimnon sa panahon sa mga Maghuhukom (1473 hangtod sa 1117 W.K.P.). (Huk 12:4-6) Hinunoa, kini dili pasukaranan sa pagtuo (sama sa gituohan sa uban) nga ang mga Israelinhon niadtong panahona nagsulti ug lainlain nga mga diyalekto.

Sa ikawalong siglo W.K.P., ang kalainan tali sa Hebreohanon ug Aramaiko midako pag-ayo nga tungod niana kini nahimong magkalahi nga mga pinulongan. Nakita kini sa dihang ang mga hawas ni Haring Ezequias mihangyo sa mga tigpamaba sa Asiryanhon nga si Haring Senakerib nga “Palihog, pakigsulti sa imong mga alagad sa pinulongang Siryanhon [Aramaiko], kay kami makasabot; ug ayaw pakigsulti kanamo sa pinulongan sa mga Hudiyo sa igdulungog sa katawhan nga anaa sa paril.” (2Ha 18:17, 18, 26) Bisan tuod ang Aramaiko mao ang komon nga sinultihan sa Tungang Sidlakan ug gigamit sa negosasyon tali sa nagkalainlaing mga nasod, kini dili masabtan sa kadaghanan sa mga Judeanhon. Ang kinaunahan nga nailhang dili-Biblikanhong sinulat nga mga dokumento sa Aramaiko maoy sukad pa niana nga yugto usab, ug kini nagpamatuod sa kalainan tali niining duha ka pinulongan.

Nausab ba ang Hebreohanon ug Aramaiko kon itandi sa orihinal nga “usa ka pinulongan,” o ang usa ba niini nagpreserbar sa pagkatiunay sa unang pinulongan? Bisan tuod ang Bibliya wala magsulti nga espesipiko, masabot nga ang pinulongan nga gigamit ni Moises sa pagsulat sa Sagradong Rekord maoy pareho sa pinulongan sa unang tawo.

Kon ang kasaysayan sa wala pa ang Lunop napreserbar ingong mga sinulat, ang maong kasaysayan makaamot gayod unta sa pagpreserbar sa pagkatiunay sa orihinal nga pinulongan. Bisan pa kon kana nga kasaysayan gipasa pinaagig binaba nga tradisyon, makatabang gihapon kini nga dili mausab ang orihinal nga sinultihan. Ang hilabihang pag-amping nga gihimo sa mga Hudiyo sa ulahing mga panahon aron mapreserbar ang orihinal nga Sagradong Rekord nagpakita sa kaikag nga tinong gihimo sa kapanahonan sa mga patriarka aron ikapasa nga tukma ang kinaunahang rekord sa mga pagpakiglabot sa Diyos sa mga tawo.

Adunay dugang pang rason sa pagtuo nga ang Hebreohanon sa Bibliya mao gayod ang giingong “usa ka pinulongan” sa wala pa ang kapanahonan sa Babel. Kini tungod kay ang Hebreohanong pinulongan wala gayod mausab sulod sa usa ka libo ka tuig nga yugto diin nianang yugtoa gisulat ang Hebreohanong Kasulatan. Maingon sa gisaysay sa The International Standard Bible Encyclopedia: “Ang usa sa labing talagsaong mga kamatuoran maylabot sa Hebreohanon sa D[aang] T[ugon] mao nga, bisan tuod ang literatura niini nagkobre sa yugto nga kapin sa usa ka libo ka tuig, ang pinulongan (gramarya ug bokabularyo) sa labing karaang mga bahin niini gamay rag kalainan gikan nianang sa ulahi.”—Giedit ni G. W. Bromiley, 1982, Tomo 2, p. 659.

Kulang ang Kahibalo Bahin sa Pinulongan. Sa pagkamatuod, ang kahibalo bahin sa karaang Hebreohanon dili gayod kompleto. Sama sa giingon ni Propesor Burton L. Goddard: “Sa dakong bahin, ang Hebreohanon sa D[aang] T[ugon] sayon ra gayong sabton.” (The Zondervan Pictorial Bible Dictionary, giedit ni M. Tenney, 1963, p. 345) Kini tungod kay diyutay ra kaayong nakaplagan nga ubang kadungan nga mga sinulat diha sa Hebreohanong pinulongan nga makaamot sa pagsabot sa paggamit sa mga pulong. Lakip sa mga butang nga mahinungdanon mao ang Gezer nga kalendaryo (usa ka yanong listahan sa mga buluhaton maylabot sa agrikultura nga gituohang sukad pa sa ikanapulong siglo W.K.P.; HULAGWAY, Tomo 1, p. 960), ang pipila ka sinulatan nga mga bika (ostracon) gikan sa Samaria (kadaghanan mga order ug mga resibo sa bino, lana, ug sebada ug sagad nga gipetsahan sa sayong bahin sa ikawalong siglo W.K.P.), ang inskripsiyon sa Siloam (nga nakaplagan sa tunel sa tubig sa Jerusalem ug gituohang sukad pa sa paghari ni Haring Ezequias [745-717 W.K.P.]), ug ang mga ostracon sa Lakis (lagmit gikan sa ulahing bahin sa ikapitong siglo W.K.P.).

Dugang pa, adunay Fenicianhong inskripsiyon diha sa lungon ni Haring Ahiram sa Byblos (Gebal), nga ang pinulongan niini amgid kaayo sa Hebreohanon ug gituohang sukad pa sa sinugdanan sa unang milenyo W.K.P.; usab ang Bato sa Moab, nga lagmit sukad pa sa sayong bahin sa ikasiyam nga siglo W.K.P. Ang pinulongan diha sa Bato sa Moab amgid kaayo sa Hebreohanon, ingon sa angayng madahom tungod kay ang kagikan sa mga Moabihanon mao ang pag-umangkon ni Abraham nga si Lot.—Gen 19:30-37.

Apan, ang katibuk-an sa mga impormasyon sa tanan niini nga mga inskripsiyon maoy gamay lamang nga bahin nianang makaplagan sa Hebreohanong Kasulatan.

Ang Hebreohanong Kasulatan, bisan tuod naghisgot ug nagkadaiyang mga ulohan ug migamit ug daghang bokabularyo, dili gayod makita diha niini ang tanang pulong o ekspresyon sa karaang Hebreohanon. Pananglitan, ang inskripsiyon sa Siloam ug ang mga ostracon sa Lakis naglakip ug pipila ka pulong ug mga gambalay sa gramarya nga dili makita sa Hebreohanong Kasulatan, apan kini nga mga gambalay tataw nga naggikan sa Hebreohanon. Walay duhaduha nga ang karaang bokabularyo sa nagsultig-Hebreohanon nga katawhan mas daghan pa ug “lintunganay” nga mga pulong, dugang pa sa linibong mga pulong nga gikan niini, kay sa nahibaloan karong adlawa.

Gawas pa sa mga bahin sa Bibliya nga tinong nahibaloan nga gisulat sa Aramaiko, adunay ubay-ubayng mga pulong ug mga ekspresyon nga makaplagan sa Hebreohanong Kasulatan nga wala mahibaloi ang orihinal nga “lintunganayng mga pulong” niini. Gitawag sa mga leksikograpo ang daghan niini ingong “hinulam nga mga pulong,” nga nag-ingong ang Hebreohanon mihulam niini gikan sa ubang Semitikanhong mga pinulongan, sama sa Aramaiko, Akadianhon, o Arabiko. Apan, kini maoy pangagpas lamang. Maingon sa gibatbat ni Edward Horowitz: “Apan usahay ang paghulam dugay na kaayo nga tungod niana ang mga eskolar wala na mahibalo kon unsa nga pinulongan ang nanghulam ug kon unsa ang orihinal nga pinulongan ang gihulaman.” (How the Hebrew Language Grew, pp. 3, 5) Lagmit gayod nga ang maong gikuwestiyon nga mga termino maoy tiunay nga Hebreohanon ug naghatag ug dugang ebidensiya sa kakulang sa modernong kahibalo labot sa gidaghanon sa bokabularyo niining karaang pinulongan.

Lakip sa mga ebidensiya nga nagpunting sa katugob sa bokabularyo sa karaang Hebreohanon mao ang mga sinulat sukad sa pagsugod sa Komong Panahon. Kini naglakip sa dili-Biblikanhon nga relihiyosong mga sinulat nga nahimong bahin sa Linukot nga mga Basahon sa Patayng Dagat, ug usab sa Mishnah, usa ka hugpong sa rabbinikong mga sinulat sa Hebreohanon labot sa Hudiyohanong mga tradisyon. Sa pagsulat diha sa The Encyclopedia Americana (1956, Tomo XIV, p. 57a), si Propesor Meyer Waxman nag-ingon: “Ang Hebreohanon sa Bibliya . . . wala mogamit sa tanang pondo nga mga pulong niini, maingon sa gipamatud-an sa Mishnah, nga migamit sa ginatos ka Hebreohanong mga pulong nga dili makaplagan sa Bibliya.” Siyempre, ang pipila niini mahimong gidugang sa ulahi o minugna nga mga ekspresyon, apan sa walay duhaduha daghan niini maoy bahin sa Hebreohanong bokabularyo sa panahon nga gisulat ang Hebreohanong Kasulatan.

Kanus-a Mikunhod ang Paggamit sa Hebreohanong Pinulongan? Gituohan sa kadaghanan nga ang pinulongan sa mga Hudiyo giilisdan nila ug Aramaiko panahon sa ilang pagkadestiyero sa Babilonya. Apan, dili lig-on ang ebidensiya niini. Ang modernong mga pananglitan nagpakita nga ang nasakop nga mga pundok sa mga tawo o mga lalin makahimo ug sagad padayong makagamit sa ilang lumad nga pinulongan latas sa mga yugto nga saylo pa sa 70 ka tuig. Sanglit ang mga Hudiyo gisaaran man sa Diyos nga makabalik sa ilang yutang natawhan, mahimong dahomon nga ang Hebreohanon dili gayod nila ilisdan ug Akadianhon (Asiro-Babilonyanhon) o kaha Aramaiko, ang komon nga pinulongan sa maong panahon. Tinuod, ang Aramaikong mga teksto ug mga pulong makaplagan diha sa mga basahon sa panahon o human sa pagkadestiyero, sama sa Daniel, Esdras, ug Ester. Apan, kini dili ikatingala sanglit kay ang maong mga basahon naglakip sa mga asoy bahin sa mga butang nga nahitabo diha sa mga yuta nga nagsultig Aramaikong sinultihan, ingon man diha sa opisyal nga mga sulat, ug kini naghisgot sa mga tawo nga gisakop sa langyawng mga gahom nga migamit ug Aramaiko ingong pinulongan sa paghimog negosasyon.

Ang Nehemias 8:8 nagbatbat sa ‘paghatag ug kahulogan’ ug sa “pagpasabot” sa gibasa diha sa Balaod. Gituohan nga ang Hebreohanon niadtong higayona dili pa masabtan pag-ayo sa mibalik nga mga destiyero ug nga dihay gigamit nga mga ekspresyong Aramaiko. Bisan unsa pa kana, ang teksto sa linain nagpasiugda sa pagpatin-aw sa kahulogan ug sa pagpadapat sa gitudlo sa Balaod.—Itandi ang Mat 13:14, 51, 52; Luc 24:27; Buh 8:30, 31.

Sa pagkatinuod, ang Bibliya wala maghisgot nga wala na gamita ang Hebreohanon ingong inadlaw nga pinulongan sa katawhan. Tinuod, nakaplagan ni Nehemias ang pipila ka Hudiyo nga may Asdodnon, Ammonhanon, ug Moabihanon nga mga asawa ug kansang mga anak dili “makamaong mosulti ug Hudiyohanon.” Apan ang paghisgot niining bahina maylabot sa kasuko ni Nehemias sa mga Hudiyo nga nalangkit niini nga mga kaminyoon uban sa mga dili-Israelinhon nagpaila nga ang maong pagtamay sa Hebreohanon wala gayod uyoni. (Neh 13:23-27) Natural lamang nga dahomon kini tungod sa kahinungdanon sa pagbasa sa Pulong sa Diyos, nga hangtod niadtong higayona mabasa lamang diha sa Hebreohanon.

Ang yugto sukad nga natapos ang Hebreohanong kanon (lagmit sa panahon ni Esdras ug Malaquias sa ikalimang siglo W.K.P.) hangtod nga nagsugod ang Komong Panahon wala hisgoti diha sa Bibliya. Diyutay lamang usab ang sekular nga mga rekord. Apan bisan kini nga mga rekord wala maghatag ug pamatuod nga giilisdan sa Hudiyong katawhan ug Aramaiko ang ilang Hebreohanong pinulongan. Ang ebidensiya nagpakita nga daghan sa Apokripal nga mga basahon, sama sa Judit, Ecclesiasticus (dili Ecclesiastes), Baruk, ug Unang Macabeo, gisulat diha sa Hebreohanon, ug kini nga mga sinulat giisip sa kadaghanan nga sukad pa sa ulahing tulo ka siglo sa wala pa ang Komong Panahon. Sumala sa nahisgotan na, ang pipila sa dili-Biblikanhong mga sinulat sa Linukot nga mga Basahon sa Patayng Dagat gisulat usab diha sa Hebreohanon, ug ang Hebreohanon gigamit sa paghipos sa Hudiyohanong Mishnah human magsugod ang Komong Panahon.

Tungod niini ug sa nalangkit nga mga kamatuoran, si Dr. William Chomsky nag-ingon nga ang teoriya nga gihuptan sa pipila ka Hudiyo ug dili-Hudiyong mga eskolar nga ang Hebreohanon bug-os nga gipulihan sa Aramaiko wala gayoy pasukaranan ug napamatud-ang sayop. Kon ugaling kini tinuod man, lagmit gayod nga ang mga Hudiyo nahimong duhay-sinultihan nga katawhan, apan ang Hebreohanon maoy nagpatigbabaw ingong pinalabi nga pinulongan. Sama sa giingon ni Dr. Chomsky bahin sa Hebreohanong Mishnah: “Kini nga pinulongan nakabaton sa tanang timailhan sa usa ka tipikal nga diyalekto nga gigamit sa mga mamumuo, mga magpapatigayon ug mga artesano. . . . Pinasukad sa mabatonang ebidensiya daw makataronganong ihinapos nga ang mga Hudiyo sa katibuk-an makamaong mosulti sa duha ka pinulongan [Hebreohanon ug Aramaiko] sa panahon sa Ikaduhang Hudiyohanon nga Estado, ilabina sa ulahing bahin niini. Usahay gamiton nila ang usa, usahay ang lain.”—Hebrew: The Eternal Language, 1969, pp. 207, 210.

Apan, ang kinalig-onang ebidensiya nga mopabor sa panglantaw nga ang Hebreohanon nagpadayon ingong usa ka buhing pinulongan hangtod sa unang siglo sa Komong Panahon mao ang paggamit ug Hebreohanong mga termino diha sa Kristohanon Gregong Kasulatan. (Ju 5:2; 19:13, 17, 20; 20:16; Pin 9:11; 16:16) Bisan tuod gituohan sa daghang eskolar nga ang gihisgotang termino nga “Hebreohanon” niini nga mga teksto angay untang basahon nga “Aramaiko,” adunay maayong katarongan sa pagtuo nga kini nga termino sa pagkatinuod mapadapat sa Hebreohanong pinulongan, ingon sa gipakita sa artikulong ARAMAIKO. Sa dihang ang mananambal nga si Lucas nag-ingon nga si Pablo misulti sa katawhan sa Jerusalem diha “sa pinulongang Hebreohanon,” lagmit nga wala gayod niya ipasabot ang Aramaiko o Siryanhong pinulongan. (Buh 21:40; 22:2; itandi ang 26:14.) Sanglit ang Hebreohanong Kasulatan una nang nagpalahi sa Aramaiko (Siryanhon) gikan “sa pinulongan sa mga Hudiyo” (2Ha 18:26) ug sanglit ang unang-siglo nga Hudiyong historyador nga si Josephus, sa pagkonsiderar niini nga mga teksto sa Bibliya, naghisgot bahin sa “Aramaiko” ug sa “Hebreohanon” ingong magkalahi nga mga pinulongan (Jewish Antiquities, X, 8 [i, 2]), walay katarongan alang sa mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan nga moingong “Hebreohanon” kon ang ilang gipasabot mao ang Aramaiko o Siryanhon.

Gidawat nga ang Aramaiko gigamit pag-ayo sa tibuok Palestina sa maong panahon. Ang paggamit sa Aramaikong “Bar” (anak nga lalaki), inay nga sa Hebreohanong “Ben,” sa ubay-ubayng mga ngalan (sama sa Bartolome ug Simon Bar-jonas) maoy usa ka ebidensiya sa pagkapopular sa Aramaiko. Siyempre, ang pipila ka Hudiyo may Gregong mga ngalan usab, sama kang Andres ug Felipe, ug kini mismo dili pamatuod nga ang ilang komong sinultihan maoy Grego, maingon nga ang Latin nga ngalan ni Marcos wala magpamatuod nga Latin ang komon nga pinulongan sa iyang pamilya. Dayag nga upat ka pinulongan ang gigamit didto sa Palestina sa unang siglo sa Komong Panahon: ang tulo gihisgotan sa Bibliya sumala sa makita sa sinulat nga gibutang diha sa ulohan sa gilansang nga si Jesus (Hebreohanon, Latin, ug Grego [Ju 19:19, 20]) ug ang ikaupat mao ang Aramaiko. Niining upat, ang Latin sa walay duhaduha mao ang dili kaayo komon.

Dihay mga okasyon nga lagmit gigamit ni Jesus ang Aramaiko, sama sa dihang nakigsulti sa Sirofenicianhong babaye. (Mar 7:24-30) Ang pipila ka pulong nga gitala nga iyang gisulti sagad nga giisip nga naggikan sa Aramaiko. Ugaling, bisan dinhi kinahanglang mag-amping sanglit ang pagklasipikar niini nga mga pulong ingong Aramaiko giduhaduhaan usab. Pananglitan, ang mga pulong nga gisulti ni Jesus samtang gilansang diha sa estaka, “Eʹli, Eʹli, laʹma sa·bach·thaʹni?” (Mat 27:46; Mar 15:34), sagad giisip nga Aramaiko, nga tingali usa ka diyalekto sa Galilea. Apan, ang The Interpreter’s Dictionary of the Bible nag-ingon: “Nabahin ang opinyon labot sa kon unsay orihinal nga pinulongan sa maong pamulong ug kon si Jesus ba gayod mas kinaiyanhon nga mogamit ug Hebreohanon o Aramaiko. . . . Gipakita sa mga dokumento nga ang usa ka porma sa Hebreohanon, nga medyo naimpluwensiyahan sa Aramaiko, lagmit gigamit didto sa Palestina sa unang siglo A.D.” (Giedit ni G. A. Buttrick, 1962, Tomo 2, p. 86) Sa pagkatinuod, ang gihatag nga katumbas nga espeling niini nga mga pulong diha sa Grego, ingon sa gitala ni Mateo ug Marcos, dili igo aron matino kon unsa ang orihinal nga pinulongang gigamit.

Ang usa pa ka ebidensiya nga padayong gigamit ang Hebreohanon panahon sa mga apostoles mao ang testimonya nga ang Ebanghelyo ni Mateo orihinal niyang gisulat diha sa Hebreohanon.

Nan, mopatim-aw nga ang paggamit sa Hebreohanon mikunhod ilabina human sa pagkalaglag sa Jerusalem ug sa templo niini ug sa pagkatibulaag sa nahibiling mga molupyo niini sa tuig 70 K.P. Bisan pa niana, padayon kining gigamit diha sa mga sinagoga sa bisan diing dapit nga giadtoan sa mga Hudiyo sa dihang sila natibulaag. Ilabina sukad sa ikaunom nga siglo K.P., masibotong gipaningkamotan sa Hudiyong mga eskolar nga nailhan ingong mga Masorete nga mapatunhay ang pagkalunsay sa Hebreohanong teksto sa Kasulatan. Ug ilabina sukad sa ika-16 nga siglo, nabuhi pag-usab ang kaikag labot sa karaang Hebreohanon, ug sa misunod nga siglo gisugdan ang bug-os nga pagtuon sa ubang Semitikanhong mga pinulongan. Nakaamot kini sa katin-awan sa pagsabot sa karaang pinulongan ug miresulta sa mas maayong mga hubad sa Hebreohanong Kasulatan.

Hebreohanong Alpabeto ug Sinulatan. Ang Hebreohanong alpabeto adunay 22 ka konsonante; ang pipila niini dayag nga makahimo sa paghawas ug duha ka tunog, nga sa katibuk-an makapatunghag 28 ka tunog. Ang tunog sa bokales litokon sa mobasa, nga giyahan sa konteksto, sama sa tawong nagasultig Cebuano nga maoy molitok sa mga bokales alang sa pinamubong Cebuano nga mga pulong nga “dr.” (doktor), “km” (kilometros), ug “ubp.” (uban pa). Gituohan nga ang naandang paglitok sa mga pulong sa Hebreohanong Kasulatan giampingan ug gisunod niadtong nahimong mga batid sa pagbasa sa Balaod, sa mga Manalagna, ug sa Mga Salmo aron sa pagtudlo sa katawhan. Dayon, sa ikaduhang katunga sa unang milenyo K.P., ang mga Masorete mihimog sistema sa mga tulbok ug mga kudlit nga gitawag ug mga marka para sa bokales, ug kini gisal-ot diha sa sinulat nga mga konsonante. Dugang pa, gitagana ang pipila ka marka sa aksento aron ipaila ang pagpasiugda, paghunong, ang koneksiyon tali sa mga pulong ug sa hugpong sa mga pulong, ug sa mga nota sa musika.

Ang kinaunahang nahibaloan nga Hebreohanong mga inskripsiyon gisulat diha sa karaang sinulatan nga lahi kaayog porma gikan sa kuwadradog-porma nga Hebreohanong mga letra sa ulahing mga dokumento, sama niadtong mga letra sa unang mga siglo sa Komong Panahon. Ang kuwadradog-porma nga estilo sagad nga gitawag nga “Aramaiko,” o “Asiryanhon.” Gituohan nga ang kausaban gikan sa karaang Hebreohanong mga karakter ngadto sa kuwadradong Hebreohanong mga karakter nahitabo panahon sa pagkadestiyero didto sa Babilonya. Bisan pa niana, sama sa giingon ni Ernst Würthwein: “Sa dugay nang panahon ang Karaang Hebreohanon nga sinulatan padayong gigamit gawas pa sa kinuwadrado nga sinulatan. Ang mga sensilyo sa yugto sa pag-alsa ni Bar Kochba (A.D. 132-135) adunay Karaang Hebreohanon nga mga letra. Lakip sa mga manuskrito nga nakaplagan sa mga langob sa Patayng Dagat maoy mga sinulat diha sa Karaang Hebreohanon nga sinulatan.”—The Text of the Old Testament, 1979, p. 5.

Si Origen, usa ka Kristohanong magsusulat sa ikaduha ug ikatulong siglo K.P., nag-ingon nga diha sa mas tukmang mga kopya sa Gregong mga hubad sa Hebreohanong Kasulatan, ang Tetragrammaton, o sagradong ngalan ni Jehova, gisulat diha sa karaang Hebreohanong mga letra. Kini napamatud-an pinaagi sa nadiskobrehan nga mga tipik sa panit nga mga linukot nga basahon nga sukad pa sa unang siglo K.P., nga naundan sa mga basahon sa “gagmay” nga mga manalagna nga gisulat diha sa Grego. Niining linukot nga mga basahon ang Tetragrammaton gisulat diha sa karaang Hebreohanong mga karakter. (Tan-awa ang apendise sa Rbi8, p. 1563, Num. 2-4.) Ang mga tipik sa Gregong bersiyon ni Aquila nga nakaplagan niadtong ulahing ikalima o sa unang bahin sa ikaunom nga siglo K.P. naundan usab sa ngalan sa Diyos nga gisulat diha sa karaang Hebreohanong mga karakter.—Apendise sa Rbi8, p. 1563, Num. 7, 8.

Si Dr. Horowitz nag-ingon: “Ang karaang Hebreohanong alpabeto mao ang gihulam sa mga Grego ug gipasa ngadto sa Latin, ug kining karaang Hebreohanong alpabeto mao ang amgid kaayo sa Grego.”—How the Hebrew Language Grew, p. 18.

Mga Kinaiyahan Niini. Ang Hebreohanon maoy pinulongan nga puno kaayog kahulogan, nga naggamit mismo ug tatawng kahubitan sa mga panghitabo. Tungod sa mugbong mga tudling-pulong ug yanong mga panugtong niini, kini adunay maanindot nga garay ug hanoy nga ideya. Ang Hebreohanong balak, nga may paralelismo ug ritmo gawas pa sa mga kinaiyahan sa Hebreohanong pinulongan, maoy matin-aw ug makapatandog gayod.

Ang Hebreohanon maoy tugob sa mga metapora o pasumbingay. Ang “baybayon,” sa Genesis 22:17, diha sa Hebreohanon sa literal maoy “ngabil sa dagat.” Ang ubang mga ekspresyon mao ang “nawong sa yuta,” ang “ulo” sa usa ka bukid, ang “baba sa langob,” ug ang susamang mga ekspresyon nga metapora. Ang pamatuod nga ang paggamit niining tawhanong mga termino wala gayod magpaila nga sila nagtuo nga naglungtad ang puwersa sa kinabuhi diha sa dili-buhing mga butang mao ang mga teksto nga mabasa diha sa Kasulatan nga nagpakitang tumang giyubit kadtong mosimba sa mga kahoy ug sa ubang mga butang.—Itandi ang Isa 44:14-17; Jer 10:3-8; Hab 2:19.

Ang bokabularyo nga Hebreohanon gilangkoban ug mga pulong nga naghubit sa kon unsay literal nga makita, madungog, mabatyagan, matilawan, ug mapanimahoan. Busa, kini naghatag ug mga larawan diha sa hunahuna sa tigpaminaw o magbabasa. Tungod sa pagkaliteral niini, ang pipila ka eskolar nag-ingon nga ang Hebreohanon walay mga termino nga naghubit sa abstraktong mga butang. Apan, tinong adunay pipila ka nombre nga nagtumong sa abstraktong mga butang diha sa Hebreohanon nga gigamit sa Bibliya. Pananglitan, ang nombre nga ma·chasha·vahʹ (gikuha gikan sa lintunganayng pulong nga cha·shavʹ, nga nagkahulogang “hunahuna”) gihubad sa mosunod nga mga termino nga naghubit sa abstraktong mga butang, sama sa “ideya, laraw, mugna, plano.” Ang ba·tachʹ (usa ka berbo nga nagkahulogang “salig”) maoy tinubdan sa nombre nga beʹtach (kasegurohan). Bisan pa niana, kasagaran ang mga ideya nga naghubit sa abstraktong mga butang nalakip na diha sa mga nombre nga naghubit sa literal nga mga butang. Tagda ang lintunganayng berbo nga ka·vedhʹ, nga sa paninugdan nagkahulogang “bug-at.” Sa Ezequiel 27:25 kining samang berbo gihubad nga “mahimong mahimayaon,” nga sa literal ‘mahimong bug-at.’ Ingong katumbas, gikan niining lintunganayng pulong gikuha ang nombre nga ka·vedhʹ, nga nagtumong sa atay, usa sa labing bug-at nga mga sangkap sa lawas sulod sa ginhawaan sa tawo, ug ang nombre nga ka·vohdhʹ, nga nagkahulogang “himaya.” (Lev 3:4; Isa 66:12) Adunay dugang pamatuod nga gikan sa literal nga mga butang masabot usab ang kahulogan sa abstraktong butang. Kini giilustrar sa pulong nga yadh, nga nagkahulogang “kamot” ug usab “pag-atiman,” “pinaagi,” o “paggiya” (Ex 2:19; Gen 42:37; Ex 35:29; 38:21); sa pulong nga aph nga nagtumong sa ‘buho sa ilong’ ug sa “kasuko” (Gen 24:47; 27:45); sa pulong nga zerohʹaʽ, “bukton,” nga nagpasabot usab sa abstraktong ideya labot sa ‘kusog’ (Job 22:8, 9).

Sa pagkatinuod, tungod sa pagkaliteral niini ang Hebreohanong Kasulatan lisod hubaron. Kon literalon paghubad, ang Hebreohanong mga termino sagad lahig kahulogan diha sa ubang pinulongan. Dugang pa, kay ang matag pinulongan lainlain ug grammar, lisod para sa maghuhubad nga masundog ang diwa, paagi sa pagpahayag, ug kapuwersado sa Hebreohanong pinulongan, ilabina sa mga porma sa berbo niini.

Talagsaon ang kamubo sa Hebreohanon, ug ang paagi sa pagbalay sa mga pulong maoy nakapamubo niini. Ang Aramaiko, ang kinadul-an sa Hebreohanon sa Semitikanhong mga pinulongan, kon itandi niini maoy komplikado, palikoliko, daghag pulong. Sa paghubad, sagad gikinahanglan nga mogamit ug dugang mga pulong aron ipatungha ang pagkatin-aw, pagkamalarawanon, ug pagkadramatikanhon sa Hebreohanong berbo. Bisan tuod medyo taastaas ang hubad, mapalutaw niini sa bug-os ang katahom ug katukma sa Hebreohanong teksto.

Hebreohanong Balak. Kini nga mga kinaiyahan, lakip na ang pagpalutaw sa ideya sa pagkatinuod sa usa ka butang, mao usab ang nakapahimo sa Hebreohanong pinulongan nga angayan alang sa balak. Ang Hebreohanong mga laray sa balak maoy mugbo—ang kadaghanan dili mosobra sa duha o tulo ka pulong—nga nakahatag ug kusganong epekto sa katibuk-an niini. Si Propesor James Muilenburg, usa ka membro sa komite nga naghubad sa Revised Standard Version, tukmang miingon: “Ang mga pulong [sa Hebreohanong balak] undanon kaayo, ug ang tanang pagpasiugda makita diha sa importanteng mga pulong. Ang Hebreohanong teksto sa Salmo 23 naundan lamang ug kalim-ag-lima ka pulong; ang atong modernong mga hubad gikan sa kasadpan migamit ug doble niana nga gidaghanon. Apan bisan diha sa hubad makita gihapon ang kadiyutay sa mga pulong nga gigamit sa orihinal nga Hebreohanon. . . . Ang Hebreohanong balak maoy usa ka pinulongan nga buhi ang mga ekspresyon. . . . Gitabangan kita sa Hebreohanong magbabalak nga makakita, makadungog, mobati. Kini nga mga panimati maoy lab-as ug buhi . . . Ang magbabalak naghunahuna sa mga larawan, ug ang mga larawan gikuha gikan sa panghitabo sa adlaw-adlaw nga pagkinabuhi nga komon sa tanang tawo.”—An Introduction to the Revised Standard Version of the Old Testament, 1952, pp. 63, 64.

Aron ipakita ang kamubo sa balak sa Hebreohanong pinulongan, matikdi ang unang bersikulo sa Salmo 23 sumala sa makita sa Bag-ong Kalibotang Hubad. Ang Cebuanong mga pulong nga gikinahanglan sa paghubad sa matag Hebreohanong pulong giulang ug slash (/):

Si Jehova/ [mao] ang akong Magbalantay./

Walay makulang/ kanako./

Mamatikdan nga ang Cebuano nagkinahanglan ug siyam ka pulong aron sa paghubad sa upat ka Hebreohanong mga pulong. Ang “mao” gidugang aron sa pagkompleto sa diwa sa Cebuano; sa Hebreohanon, kini masabot na.

Pangunang mga porma sa paralelismo. Ang labing hinungdanon nga naandang elemento sa Hebreohanong balak mao ang paralelismo, o ritmo nga makab-ot dili pinaagig garay (sama sa Cebuano) apan pinaagig lohikanhong ideya; kini gitawag ug “ritmo sa diwa.” Tagda ang duha ka laray sa Salmo 24:1:

Iya ni Jehova ang yuta ug ang tanan nga anaa niini,

Ang mabungahong yuta ug ang nagpuyo niini.

Ang mga laray nga gikutlo dinhi giingon nga amgid ug kahulogan nga paralelismo, nga mao, gisubli sa ikaduhang laray ang usa ka bahin sa unang laray, apan ginamit ang laing mga pulong. Ang prase nga “Iya ni Jehova” maoy mahinungdanon alang sa duha ka laray. Apan, ang mga terminong “ang yuta” ug “ang mabungahong yuta” maoy balaknong kaamgid nga mga pulong, sama sa “ang tanan nga anaa niini” ug “ang nagpuyo niini.”

Ang kadaghanang kontemporaryong mga eskolar miuyon nga adunay duha pa ka pangunang estilo sa paralelismo:

Sa unang estilo sa paralelismo, ang matag laray nagpahayag ug sukwahi nga mga ideya (antithetic). Ang Salmo 37:9 nag-ilustrar niini:

Kay ang mga mamumuhat ug daotan pagaputlon,

Apan ang mga nagalaom kang Jehova mao ang magapanag-iya sa yuta.

Unya anaa usab ang pormal o mahugpongon nga paralelismo (synthetic) diin ang ikaduhang bahin dili kay nagpahayag lamang sa samang hunahuna ingon sa una o naghatag lamang ug sukwahi nga ideya. Hinunoa, kini nagpalapad ug nagdugang ug bag-ong ideya. Ang Salmo 19:7-9 maoy usa ka pananglitan niini:

Ang balaod ni Jehova hingpit,

nga nagapahiuli sa kalag.

Ang pahinumdom ni Jehova kasaligan,

nga nagahimo nga maalamon sa walay kasinatian.

Ang mga sugo ni Jehova matul-id,

nga makapalipay sa kasingkasing;

Ang kasugoan ni Jehova hinlo,

nga nagapadan-ag sa mga mata.

Ang kahadlok kang Jehova lunsay,

nga magpadayon hangtod sa kahangtoran.

Ang hudisyal nga mga hukom ni Jehova matuod;

sila lunlon matarong.

Matikdi nga ang ideya gikompleto sa ikaduhang bahin sa matag tudling-pulong o hugpong sa mga pulong; busa, ang tibuok bersikulo maoy resulta sa paghugpong sa duha ka elemento. Diha lamang sa ikaduhang katunga sa mga laray, sama sa “nga nagapahiuli sa kalag” ug sa “nga nagahimo nga maalamon sa walay kasinatian,” nga mahibalo ang magbabasa kon nganong ang ‘balaod hingpit’ ug kon nganong ang “pahinumdom ni Jehova kasaligan.” Diha sa maong serye sa synthetic nga paralelismo, kini nga dibisyon tali sa una ug ikaduhang bahin nagsilbing usa ka ritmikong paghunong. Busa, duyog sa progresibong pagkabalay sa ideya, napreserbar ang usa ka tinong gambalay sa bersikulo, usa ka kaamgid nga porma. Maoy hinungdan nga usahay kini gitawag ug pormal o mahugpongon nga paralelismo.

Lainlaing matang sa paralelismo. Daghang ubang mga estilo sa paralelismo ang gisugyot, apan kini giisip lamang nga lahi ug diyutay o mga kombinasyon sa kaamgid nga mga pulong, sa antithetic, ug sa synthetic. Tulo niini nga mga sugyot mao ang: matandion (emblematic), hinagdan (stairlike), malangkiton (introverted).

Ang matandion nga paralelismo migamit ug simile o metapora. Tagda ang Salmo 103:12:

Ingon sa pagkalayo sa sidlakan gikan sa kasadpan,

Sa mao nga gilay-on iyang gipahilayo gikan kanato ang atong mga kalapasan.

Sa hinagdan nga paralelismo ang duha, tulo, o kapin pang mga laray ang mahimong gamiton sa pagsubli ug sa pagpaluyo sa unang ideya. Ang Salmo 29:1, 2 maoy usa ka pananglitan niini:

Ihatag kang Jehova, Oh kamong mga anak sa mga kusganon,

Ihatag kang Jehova ang himaya ug ang kusog.

Ihatag kang Jehova ang himaya sa iyang ngalan.

Ang malangkiton nga paralelismo mas komplikado ug nagsakop ug ubay-ubayng mga bersikulo. Tagda kini nga pananglitan gikan sa Salmo 135:15-18:

(1) Ang mga idolo sa kanasoran maoy plata ug bulawan,

(2) Ang binuhat sa mga kamot sa yutan-ong tawo.

(3) Sila adunay baba, apan dili sila makasulti;

(4) Sila adunay mga mata, apan dili sila makakita;

(5) Sila adunay mga igdulungog, apan dili sila makadungog.

(6) Walay espiritu usab sa ilang baba.

(7) Ang mga nagabuhat kanila mahisama gayod kanila,

(8) Ang tagsatagsa nga nagasalig kanila.

Kini nga paralelismo gipatin-aw ni W. Trail sa iyang basahon nga Literary Characteristics and Achievements of the Bible (1864, p. 170): “Dinhi ang unang laray nalangkit sa ikawalo—sa usa gihisgotan ang mga idolo sa mga pagano, sa lain kadtong nagasalig sa mga idolo. Ang ikaduhang laray nalangkit sa ikapito—sa usa gihisgotan ang pagmugna, ug sa lain ang mga magmumugna. Ang ikatulong laray nalangkit sa ikaunom—sa usa gihisgotan ang mga baba nga dili makasulti, sa lain ang mga baba nga walay gininhawa. Ang ikaupat nga laray nalangkit sa ikalima, diin ang malangkiton nga paralelismo mahimong ikaingon nga maoy naglangkob sa duha ka katunga niini ingong usa ka paralelismo sa hinugpong nga magkalahi nga ideya—mga mata nga walay panan-aw, mga igdulungog nga walay pandungog.”

Ang usa ka kaamgid, apan mas simple, nga porma mao ang pagbalit-ad sa mga pulong diha sa sumpay nga mga laray, sama sa Isaias 11:13b (RS):

Ang Epraim dili mangabugho sa Juda,

ug ang Juda dili magahasi sa Epraim.

Gramatika

I. Mga berbo. Ang mga berbo mao ang labing importanteng bahin sa Hebreohanong pinulongan. Ang labing simple nga porma sa berbo mao ang berbo nga ang aksiyon nahitabo na ug gigamit ingong panglalaki diha sa ikatulong persona nga singular; mao kini ang porma nga makaplagan diha sa mga leksikon. Ang tulo ka konsonante niini nga porma sagad mao ang naglangkob sa lintunganayng pulong. Ang lintunganayng pulong sa kasagaran gilangkoban sa tulo ka konsonante, nga maoy naandang han-ay diha sa Semitikanhong pinulongan. Ang maong lintunganayng mga pulong nga gilangkoban sa tulo ka konsonante nagsilbing tinubdan nga gikan niini mahimong masubay ang halos tanang ubang mga pulong diha sa pinulongan.

Ang lintunganayng berbo mao ang labing simple nga punoan sa berbo. Sagad giisip kini ingong ang “lunsay nga punoan.” Gikan niining lunsay nga punoan, naporma ang ubang unom ka punoan pinaagi sa pagdugang ug mga letra sa sinugdanan sa lintunganayng pulong (prefix), nga nagdoble sa ubang mga letra, ug naghimog mga kausaban sa bokales. Ang pito ka punoan sa berbo naghawas sa lintunganayng ideya sa berbo diha sa tulo ka kategoriya: yano (simple), pagpasiugda (intensive), pagpahinabo (causative).

Aron ipakita ang panagkalahi sa persona, gidaghanon, ug kon kini ba lalaki o babaye, ang pipila ka prefix ug ang mga letra nga gidugtong sa tumoy sa lintunganayng pulong (suffix) gilangkit diha sa mga punoan sa berbo.

Kahimtang (state). Ang mga berbo sa Cebuano matino ilabina sa kahimtang sa panahon (tense): miagi (past), presente (present), umaabot (future). Apan, sa Hebreohanon ang kahimtang sa aksiyon mao ang mahinungdanon, inay ang panahon nga nalangkit. Ang aksiyon pagaisipon ingong kompleto o dili-kompleto.

Ang pananglitan sa usa ka berbo nga nakompleto na makaplagan diha sa Genesis 1:1 nga nag-ingon: “Sa sinugdan gilalang sa Diyos ang mga langit ug ang yuta.” Ang aksiyon kompleto na; “gilalang” sa Diyos, sa ato pa, nahuman na siya sa paglalang sa mga langit ug sa yuta.

Ang pananglitan sa aksiyon nga dili pa kompleto makaplagan sa Exodo 15:1 nga nag-ingon: “Si Moises ug ang mga anak sa Israel miawit.” Dinhi atong makita nga samtang ang aksiyon nagsugod na (sila “miawit”), kini wala pa mohunong ug busa “dili pa kompleto,” wala pa matapos.

Siyempre, sanglit sa Hebreohanon ang aksiyon gihulagway ingong nakompleto na, natural lamang nga kini iklasipikar ingong butang nga miagi na. Busa, nakuha sa Hebreohanong berbo nga ka·thavʹ ang ideya sa aksiyon nga nahitabo sa miagi, ug ang aksiyon nga bag-o pang nakompleto o natapos, o nianang nasugdan sa miagi ug nagpadayon hangtod karon, ug ang aksiyon nga nakompleto o natapos sa usa ka tinong panahon sa miagi.

Busa, bisan tuod ang karaang mga Hebreohanon dayag nga makahimo sa pagsabot sa ideya sa panahon, sa ilang pinulongan kini segundaryo lamang. Ang The Essentials of Biblical Hebrew, ni K. Yates, nag-ingon: “Ang panahon ingon sa pagsabot sa kadaghanang modernong mga pinulongan dili sama nianang sa Semitikanhong hunahuna. Ang pagsabot sa panahon sa usa ka aksiyon dili hinungdanon sa panghunahuna sa mga Hebreohanon. Hinungdanon alang sa Indo-aleman nga pilosopo nga ipahaom lamang ang aksiyon ngadto sa iyang hinobrang pagbanabana sa panahon. Ang pagsabot sa kahimtang sa aksiyon bahin sa pagkakompleto ug sa pagkadili-kompleto maoy igo na sa katibuk-an alang sa mga Semihanon ug kon dili, adunay pulong nga kronolohikanhon o makasaysayanhon ug kahulogan nga maoy magtumbok sa tinong panahon.” (Girebisar ni J. Owens, 1954, p. 129) Kon, ingon sa gipakita sa Bibliya, ang Hebreohanon mao ang orihinal nga pinulongan nga gigamit sa Eden, kining kakulang sa pagpasiugda sa panahon sa berbo lagmit nagpadayag sa panglantaw sa tawo diha sa iyang pagkahingpit, sa dihang ang paglaom sa kinabuhing walay kataposan gibutang sa atubangan ni Adan ug sa dihang ang kinabuhi wala pa mokunhod sa 70 o 80 lamang ka tuig. Gihatag ni Jehova ang Hebreohanong pinulongan ingong makapatagbaw gayod nga paagi sa komunikasyon tali sa Diyos ug sa mga tawo, maingon man sa taliwala sa mga tawo.

Para sa Cebuano nga hubad, ang kahimtang sa panahon sa berbo matino pinaagi sa konteksto. Ang konteksto magpakita kon ang aksiyon nga giasoy pagaisipon nga nahitabo na, nagakahitabo karon, o mahitabo pa.

II. Mga nombre. Sumala sa nahisgotan na, halos ang tanang pulong, lakip ang mga nombre, masubay gikan sa usa ka lintunganayng berbo. Ang lintunganayng pulong parehong makita diha sa espeling sa nombre ug sa kahulogan niini.

Kini adunay nombre nga panglalaki ug nombre nga pangbabaye. Ang pangbabaye kasagarang maila tungod sa ah diha sa tumoy sa pulong (ohth, plural) nga isumpay sa nombre, sama sa ʼish·shahʹ (babaye), su·sohthʹ (mga bayeng kabayo [plural nga nombreng pangbabaye]).

Ang tulo ka matang sa nombre nga nagpaila sa gidaghanon diha sa Hebreohanong pinulongan mao ang singular, plural, ug ang doble o tinagurha (dual). Ang dual (nga gipaila pinaagi sa suffix nga aʹyim) kasagarang gigamit alang sa mga butang nga paris, sama sa mga kamot (ya·dhaʹyim) ug mga dalunggan (ʼoz·naʹyim).

Ang personal nga mga pronombre mahimo usab nga nalangkit gayod sa mga nombre. Busa ang sus maoy “kabayo”; apan ang su·siʹ, “akong kabayo”; ang su·seyʹkha, “imong mga kabayo.”

III. Mga adhetibo. Ang mga adhetibo naggikan usab sa lintunganayng mga berbo. Busa, ang berbo nga ga·dhalʹ (motubo, mahimong bantog) mao ang lintunganayng pulong sa adhetibo nga ga·dhohlʹ (bantog o dako). (Ang tinong artikulo sa Hebreohanon maoy ha [ang]. Walay dili-tinong artikulo [usa ka].)

Ang adhetibo mahimong gamiton sa bisan hain sa duha ka paagi:

(1) Kini mahimong gamiton ingong adhetibo nga naghulagway sa usa ka nombre (predicative adjective). Niini nga kahimtang kini sagad nga nahimutang nga una sa nombre niini ug kini nahiuyon sa gender ug gidaghanon. Ang prase nga tohv haq·qohlʹ gihubad sa literal nga “maayo ang tingog.”

(2) O, kini mahimong gamiton aron sa paghubit. Niini nga kahimtang kini nahimutang sunod sa nombre, nga nahiuyon niini dili lamang sa gender o gidaghanon kondili usab sa pagkatino. Nan ang haq·qohlʹ hat·tohvʹ (sa literal, “ang tingog ang maayo”) nagkahulogang “ang maayong tingog.”

Transliterasyon. Kini nagtumong sa paghulip sa mga karakter sa Hebreohanong alpabeto ginamit ang Cebuanong mga letra. Ang Hebreohanon gisulat gikan sa tuo ngadto sa wala, apan alang sa Cebuanong mga magbabasa kini gihulipan ug Cebuanong mga letra aron basahon gikan sa wala ngadto sa tuo. Ang kaubang tsart ug ang mosunod nga pagpatin-aw naglatid ug katibuk-ang mga lagda nga gisunod niini nga basahon.

Mahitungod sa mga konsonante. Mamatikdan nga may lima ka letra nga adunay kataposang mga porma. Kini makita lamang diha sa kataposan sa mga pulong. Ang pipila ka konsonante (ת ,פ ,כ ,ד ,ג ,ב) adunay humok ug gahi nga tunog, ug ang gahi nga tunog gipaila pinaagi sa usa ka tulbok diha sa tunga sa letra (תּ ,פּ ,כּ ,דּ ,גּ ,בּ). Apan, ang usa ka tulbok sa usa niini nga mga konsonante nagpasabot usab nga kini doblehon kon kini giunhan ug usa ka bokales. Busa ang גַּבַּי maoy gab·baiʹ. Kadaghanan sa ubang mga letra (bisan tuod kini usa lang ug tunog) doblehon usab pinaagig tulbok diha sa tunga niini (pananglitan, ang זּ maoy zz). Ang usa ka eksepsiyon mao ang letrang heʼ (ה), nga usahay adunay usa ka tulbok (הּ) sa dihang kini makita sa kataposan sa usa ka pulong; apan, ang heʼ dili gayod doblehon.

Ang mga konsonante nga waw ug yohdh mahimong gamiton sa pagporma ug mga bokales. Ang waw (ו) makita uban sa bokales nga chohʹlem (·) diha sa ibabaw niini aron mahimong bug-os nga napormang chohʹlem (וֹ), nga gihatagag katumbas nga espeling niini nga basahon ingong oh. Ang kombinasyon nga וּ nagsilbing usa ka u ug kon anaa sa sinugdanan sa usa ka pulong kanunayng mobarog lamang ingong usa ka silaba; apan, kon adunay dugang marka para sa bokales sa ubos sa letra (וַּ), ang tulbok magpaila nga ang waw doblehon. Busa ang בַּוַּי maoy baw·waiʹ; ang בּוּז maoy buz.

Diha sa kataposang porma sa kaph, ang shewaʼʹ ( ְ) o qaʹmets ( ָ) gisulat dapit sa tunga inay nga diha sa ubos sa letra: ךָ ,ךְ.

Mahitungod sa mga bokales. Ang tanang bokales niini nga tsart makita sa ubos sa linya gawas sa chohʹlem ( ֹ), nga gibutang diha sa ibabaw, ug sa shuʹreq ( ִ), nga, sumala sa gipakita sa itaas, makita diha sa tunga sa waw (וּ = u).

Mahitungod sa katunga nga mga bokales. Ang Cebuano nga mga katumbas nga makita sa itaas maoy mga banabana lamang. Ang Hebreohanong paglitok niining katunga nga mga bokales, sa matag paglitok, maoy dili kaayo klaro nga tunog.

Ubos sa pipila ka kahimtang, ang shewaʼʹ litokon ug hulipan ug Cebuanong letra nga e. Apan, sagad nga kon ang shewaʼʹ mosunod sa usa ka bokales nga dakliton paglitok o kon kini mahimutang ubos sa usa ka konsonante tapad sa usa ka silaba, kini dili litokon ug pagaisipon ingong tig-ulang sa silaba. Busa ang יִקְטֹל maoy yiq·tolʹ.

Mga silaba. Sa Hebreohanon ang matag silaba magsugod pinaagig usa ka konsonante ug naglakip sa (1) usa ka bug-os nga bokales o (2) usa ka katunga nga bokales ug usa ka bug-os nga bokales. Busa, ang קָטַל gilangkoban ug duha ka silaba, ang usa maoy קָ (qa) ug ang lain maoy טַל (tal). Kining duha ka silaba adunay usa ka bug-os nga bokales ug nagsugod sa usa ka konsonante. Sa laing bahin, ang בְּרִית (berithʹ) adunay usa lamang ka silaba sanglit kini adunay usa lamang ka bug-os nga bokales (.=i); ang shewaʼʹ, e ( ְ), maoy usa ka katunga nga bokales.

Dunay duha ka dayag nga eksepsiyon sa lagda nga ang sinugdanan sa usa ka silaba mga konsonante lamang: (1) Sa dihang ang usa ka pulong magsugod ug וּ (u). Nan ang u mahimong usa ka bulag nga silaba. Busa ang וּבֵן maoy u·venʹ; ang וּשְׁמִי maoy u·shemiʹ. (2) Kon may usa ka “tinagong paʹthach.” Kini mao ang bokales nga paʹthach ( ַ) nga gibutang ilalom sa mga konsonante nga ע ,ח ,הּ, sa dihang kini sila anaa sa tumoy sa usa ka pulong; niini nga kahimtang ang paʹthach litokon sa dili pa ang konsonante. Busa ang רוּחַ maoy ruʹach, ug dili ru·chaʹ.

Usahay ang usa ka gamayng pinahigda nga badlis nga gitawag ug maqqeph (־), nga susama sa hyphen sa Cebuano, makita tali sa mga pulong. Kini gigamit aron sa paglangkob sa duha o kapin pang mga pulong mao nga sila isipon ingong usa lamang ka pulong diin magpabilin ang aksento diha sa kataposang pulong. Busa ang כָּל־אֲשֶׁר maoy kol-ʼasherʹ.

Mga aksento. Ang tanang Hebreohanong mga pulong gibutangan ug aksento diha sa kataposan o sa dili pa ang kataposan nga silaba. Ang kadaghanan gibutangan ug aksento diha sa kataposan nga silaba.

Niini nga basahon, sa paghulip ug Cebuanong mga letra alang sa Hebreohanong mga karakter, usa lang ka tulbok ang nag-ulang sa mga silaba; ang aksento gibutang human sa silaba nga gipasiugda, nga naggamit ug usa ka simbolo sa aksento sa pagpaila sa pangunang gipasiugda (ʹ).

[Chart sa panid 1027]

Simple

Intensive

Causative

(1) Active (qal)

(3) Active (piʽel)

(6) Active (hiphʽil)

(2) Passive (niphʽal)

(4) Passive (puʽal)

(7) Passive (hophʽal)

—

(5) Reflexive (hithpaʽel)

—

[Chart sa panid 1074]

—

Simple

Intensive

Causative

Active

קָטַל

qa·talʹ

siya nagpatay

קִטֵּל

qit·telʹ

siya nagpatay (walay kokaluoy)

הִקְטִיל

hiq·tilʹ

siya gipatay

Passive

נִקְטַל

niq·talʹ

siya gipatay

קֻטַּל

qut·talʹ

siya gipatay (walay kokaluoy)

הָקְטַל

hoq·talʹ

siya gipahinabo sa pagpatay

Reflexive

—

הִתְקַטֵּל

hith·qat·telʹ

siya nagpatay sa iyang kaugalingon (o nagpakamatay)

—

[Chart sa panid 1030]

Karakter

Mga Konsonante

Katumbas

ʼAʹleph

בּ

Behth

—

גּ

Giʹmel

—

דּ

Daʹleth

—

Heʼ

Waw

Zaʹyin

Chehth

Tehth

Yohdh

כּ

Kaph

כ Kataposan: ך

—

Laʹmedh

מ Kataposan: ם

Mem

נ Kataposan: ן

Nun

Saʹmekh

ʽAʹyin

פּ

Peʼ

פ Kataposan: ף

—

צ Kataposan: ץ

Tsa·dhehʹ

Qohph

Rehsh

שׂ

Sin

שׁ

Shin

תּ

Taw

—

Bug-os nga mga Bokales

ָ (dugayon paglitok)

Qaʹmets

a sama sa Iningles nga awl

Paʹthach

a sama sa Iningles nga father

ֵ (dugayon paglitok)

Tseʹreh

e sama sa Iningles nga they

Seʹghohl

e sama sa Iningles nga men

Chiʹreq

i sama sa Iningles nga machine

ֹ (dugayon paglitok)

Chohʹlem

o sama sa Iningles nga no

Qaʹmets Cha·tuphʹ

o sama sa Iningles nga nor

Qib·butsʹ

u sama sa Iningles nga full

Shuʹreq

u sama sa Iningles nga cruel

Katunga nga mga Bokales

Shewaʼʹ

e nga dili klaro, sama sa Iningles nga average; o dili litokon, sama sa Iningles nga made

Cha·tephʹ Paʹthach

a sama sa Iningles nga hat

Cha·tephʹ Seʹghohl

e sama sa Iningles nga met

Cha·tephʹ Qaʹmets

o sama sa Iningles nga not

Linaing mga Kombinasyon

י ָ = ai

י ַ = ai

י ֵ = eh

י ֶ = ey

י ִ = i

וֹ = oh

וּ = u

יו ָ = av