SIYUDAD

Usa ka dapit nga gipuy-an ug dasok sa mga tawo, nga mas dako, mas daghag molupyo, o mas labaw kay sa lungsod o balangay. Ang Hebreohanong pulong nga ʽir, nga gihubad nga “siyudad,” makaplagan sa halos 1,100 ka beses diha sa Kasulatan. Usahay ang pulong nga qir·yahʹ (lungsod) gigamit ingong samag kahulogan o diha sa usa ka paralelismo​—pananglitan, “Human niini ikaw pagatawgon nga Siyudad [ʽir] sa Pagkamatarong, Matinumanong Lungsod [qir·yahʹ],” o “Naunsa nga wala man biyai ang siyudad [ʽir] sa pagdayeg, ang lungsod [qir·yathʹ] sa kasadya?”​—Isa 1:26; Jer 49:25.

Ang “kabalangayan” (Heb., chatse·rimʹ, kepha·rimʹ) ug ang “sakop nga mga lungsod” (Heb., ba·nothʹ), nga gihisgotan usab diha sa Hebreohanong Kasulatan, gipalahi gikan sa “mga siyudad” ug “mga lungsod” sanglit kini dili-pinarilan nga mga komunidad apan giklasipikar ingong bahin sa kapatagan. (1Sa 6:18) Kon nahimutang nga kasikbit o diha ra sa palibot mismo sa usa ka kinutaang siyudad o lungsod, kini nga mga komunidad gihubit ingong “sakop nga mga lungsod,” sa literal “mga anak nga babaye” sa pinarilang siyudad. (Num 21:25; tan-awa ang SAKOP NGA MGA LUNGSOD.) Ang Balaod ni Moises naghimo usab ug legal nga kalainan tali sa pinarilang mga siyudad ug mga lungsod, ug sa dili-pinarilan nga kabalangayan. Kon ang usa ka tawo nga nagpuyo sa usa ka dili-pinarilang balangay nagbaligya sa iyang balay, ang katungod sa paglukat niini magpabilin kaniya, apan kon dili siya makalukat niini, kini ibalik kaniya sa tuig sa Tinghugyaw. Sa laing bahin, sa dihang ang usa ka balay diha sa pinarilang siyudad gibaligya, ang nagbaligya kinahanglang maglukat niini sulod sa usa ka tuig kay kondili ang balay maiyaha na gayod sa nagpalit, gawas lamang diha sa mga siyudad sa mga Levihanon. (Lev 25:29-34) Kini nga kalainan makita gihapon diha sa Kristohanon Gregong Kasulatan, diin ang poʹlis sagad nga nagtumong sa usa ka pinarilang “siyudad” ug ang koʹme sagad nga nagtumong sa usa ka dili-pinarilang “balangay.” Ang Gregong pulong nga ko·moʹpo·lis sa Marcos 1:38 mahimong hubaron nga “lungsod” o “siyudad.” (Itandi ang Int.) Gitawag ni Juan ang Betlehem nga “ang balangay diin didto si David,” ug si Lucas (nga nasayod nga si Rehoboam nagkuta niini nga balangay) naghisgot niini ingong usa ka siyudad.​—Ju 7:42; Luc 2:4; 2Cr 11:​5, 6.

Ang unang magtutukod ug siyudad mao si Cain, kinsa nagngalan sa siyudad sumala sa ngalan sa iyang anak nga lalaking si Enoc. (Gen 4:17) Kon dihay laing mga siyudad una pa ang Lunop, kadto nahanaw sa panahon sa Lunop niadtong 2370 W.K.P. Human sa Lunop, ang mga siyudad sa Babel, Erek, Acad, ug Calne sa yuta sa Sinar mao ang nagsilbing pundasyon sa gingharian ni Nimrod. Dayon iyang gipadako kini pinaagi sa pagtukod sa Nineve, Rehobot-Ir, Cala, ug Resen (sa katibuk-an gihubit ingong “ang bantogang siyudad”) dapit sa A sa Walog sa Mesopotamia. (Gen 10:10-12) Sa laing bahin, ang mga patriarka nga si Abraham, Isaac, ug Jacob wala magtukod ug mga siyudad apan nagpuyo ingong langyawng mga pumoluyo diha sa mga tolda bisan sa dihang miduaw sa kalungsoran ug kabalangayan sa Canaan ug Ehipto. (Heb 11:9) Apan, sa mas ulahi pa ang mga espiya nga misulod sa Canaan nagtaho nga didtoy daghang lig-on nga kinutaang mga siyudad sa maong yuta.​—Num 13:28; Deu 9:1.

Katuyoan sa Pagtukod. Ang katawhan misugod sa pagtukod ug mga siyudad tungod sa daghang katarongan: alang sa panalipod, industriya, komersiyo, ug relihiyon. Pinasukad sa gidaghanon ug gidak-on sa mga templo nga nadiskobrehan sa mga arkeologo, walay duhaduha nga ang relihiyon maoy usa sa pangunang mga hinungdan nga natukod ang daghang karaang mga siyudad. Ang siyudad sa Babel ug ang relihiyosong torre niini maoy usa ka pananglitan. “Dali!” matod sa mga magtutukod niini ngadto sa usag usa, “Magtukod kita ug usa ka siyudad ug usab usa ka torre nga ang tumoy niini abot sa mga langit, ug maghimo kita ug bantog nga ngalan alang sa atong kaugalingon, kay tingali unyag kita magkatibulaag sa tibuok nawong sa yuta.” (Gen 11:4-9) Ang kapeligrohan nga maulipon sa mahiligon sa gubat nga mga tawo nga determinado sa pagpanakop maoy laing dakong katarongan nga ang mahadlokong mga tawo nagkahiusa sa pagtukod ug mga siyudad. Sila kanunayng nagkoral ug nagparil niini nga mga siyudad, ug sila nagsira sa mga ganghaan niini sa kagabhion ug sa mga panahon sa kapeligrohan.​—Jos 2:5; 2Cr 26:6.

Ang mga pumoluyo sa siyudad sagad nanguma ug namuhig kahayopan, ug kini gihimo bisan sa gawas sa mga paril sa siyudad; ang ordinaryong mag-uuma nagpuyo gihapon sulod sa siyudad inay nga didto sa iyang uma. Ang uban nagtrabaho sa mga industriya nga may mga produktong ginama sa kamot. Ang mga siyudad nahimong mga tipiganan o pondohanan, sentro sa negosyo, ug mga baligyaanan. Ang mga siyudad sama sa Tiro, Sidon, ug Jope nahimong pangunang mga sentro sa panakayan ug sa pamatigayon tali sa mga magpapanaw sa dagat ug sa mga magpapanaw sa mamala.​—Eze 27.

Daghang siyudad ang nagsugod ingong yanong mga balangay, unya miuswag ug nahimong usa ka lungsod o usa ka siyudad, ug usahay nahimong dakong siyudad-estado nga naggahom sa kinabuhi sa ginatos ka libong katawhan. Tungod sa maong pag-uswag, ang kagamhanan ug ang gahom nga hudisyal gihuptan na lamang sa pipila ka politikanhon ug militaryong mga pangulo, ug sagad nga ang usa ka herarkiya sa malupigong mga saserdote mao ang naghupot ug labawng gahom nga nagbuot sa paagi sa pagkinabuhi diha sa siyudad. Busa, dihay dako gayong kalainan sa dihang mitungha ang Israelinhong mga siyudad sa talan-awon sa kalibotan, diin ang pagmando niini gihuptan sa mga administrador nga gitudlo sa teokratikanhong paagi nga aduna gayoy katungdanan sa pagpatuman sa hinatag-sa-Diyos nga batakang mga balaod. Si Jehova mao ang Hari, Maghahatag-balaod, ug Maghuhukom sa nasod, ug kon matinumanong buhaton sa iyang makitang mga hawas ang ilang mga katungdanan, ang katawhan magmalipayon.​—Isa 33:22; Esd 7:​25, 26; Pr 29:2.

Pagpili sa mga Lokasyon. Ang pagpili sa lokasyon sa usa ka siyudad nag-agad sa daghang mga butang. Sanglit sa katibuk-an hinungdanon kaayo ang depensa, ang karaang mga siyudad sagad nga gitukod diha sa habog nga mga dapit. Bisan tuod kini bantaaw kaayo, kini lisod adtoon. (Mat 5:14) Ang mga siyudad nga daplin sa baybayon ug kadtong anaa sa mga tampi sa mga suba maoy eksepsiyon niini. Dugang pa sa kinaiyanhong mga proteksiyon niini, sagad nga gitukod ang dagkong mga paril o kutay sa mga paril ug mga torre ug usahay gihimo ang mga trinseras palibot sa siyudad. (2Ha 9:17; Neh 3:1–​4:23; 6:1-15; Dan 9:25) Sa dihang modako ang mga siyudad, usahay kinahanglang padak-an ang mga paril aron masakop ang mas dako nga luna. Ang mga agianan pasulod sa mga paril gihimoag lig-ong mga ganghaan nga makasustiner sa dugayng paglikos. (Tan-awa ang KUTA; GANGHAAN; PARIL, BUNGBONG.) Sa gawas o unahan pa sa mga paril anaa ang mga kaumahan, mga sibsibanan, ug kasikbit nga mga dapit nga sagad dili mapanalipdan sa panahon sa pagsulong.​—Num 35:1-8; Jos 21:​41, 42.

Gikinahanglan kaayo ang usa ka maayong suplay sa tubig diha sa duol niini ug kini angay gayong tagdon sa dihang mopili ug lokasyon nga tukoran sa usa ka siyudad. Tungod niini mas maayo gayod kon ang mga siyudad adunay mga tuboran o mga atabay nga nahimutang sa sulod sa mga utlanan niini. Sa pipila ka kahimtang, sama sa Megido, Gabaon, ug Jerusalem, dihay mga tunel ug agianan sa tubig ilalom sa yuta aron magdalag tubig ngadto sa sulod sa mga paril gikan sa mga tinubdan sa gawas. (2Sa 5:8; 2Ha 20:20; 2Cr 32:30) Ang mga pondohanag tubig ug ang mga biawan sagad nga gihimo aron sa pagsawod ug pagpondog tubig panahon sa ting-ulan aron magamit sa ulahi. Sa pipila ka kahimtang ang usa ka dapit nalukop sa mga biawan, sanglit ang matag panimalay naningkamot nga makabaton ug kaugalingong suplay sa tubig.​—2Cr 26:10.

Tungod kay pareho ra ang tumong ug katuyoan sa pagtukod sa karaang mga siyudad maong magkaamgid kaayo ang disenyo ug plano niini. Ug sanglit gamay ra ang kausaban sa milabayng mga kasiglohan, ang pipila ka siyudad karong adlawa magkaamgid ra gayod sa mga siyudad nga gitukod niadtong mga duha o tulo ka milenyo kanhi. Sa dihang mosulod sa mga ganghaan, makita sa usa ka tawo ang usa ka dako ug luag nga dapit, ang tiyanggihan sa siyudad, ang plasa, diin gihimo ang tanang matang sa pagpamalit ug pagpamaligya, ug diin ang mga kontrata gihimo ug gitimbrehan atubangan sa mga saksi. (Gen 23:10-18; 2Ha 7:1; Nah 2:4) Mao kini ang publikong lugar diin ang mga balita madungog ug ipakaylap (Neh 8:​1, 3; Jer 17:19), diin ang mga ansiyano maghusay sa mga kaso (Ru 4:1-10), ug diin ang magpapanaw mahimong magpalabay sa kagabhion kon walay bisan kinsa nga magpadayon kaniya. (Huk 19:15-21) Usahay adunay ubang mga abotanan nga kadayonan diha sa siyudad alang sa mga bisita.​—Jos 2:1; Huk 16:1; Luc 2:4-7; 10:35; tan-awa ang BALAY-ABOTANAN.

Ang ubang mga siyudad gitukod nga may linaing katuyoan, sama pananglitan sa Pitom ug Raamses, nga gitukod sa mga ulipong Israelinhon ingong mga dapit nga tipiganan o pondohanag pagkaon alang kang Paraon (Ex 1:11), usab ang mga siyudad nga tipiganan ni Solomon, ang mga siyudad sa mga karo, ug mga siyudad alang sa iyang mga mangangabayo (1Ha 9:17-19), ingon man ang mga siyudad nga tipiganan ni Jehosapat. (2Cr 17:12) Kap-atag-walo ka siyudad ang gigahin alang sa mga Levihanon​—13 ang alang sa mga saserdote, ug 6 maoy mga siyudad nga dalangpanan alang sa dili-tinuyong nakabuno.​—Num 35:​6-8; Jos 21:​19, 41, 42; tan-awa ang KARO, SIYUDAD SA MGA; SIYUDAD NGA DALANGPANAN; SASERDOTE, SIYUDAD SA MGA.

Mahanduraw ang gidak-on sa daghang karaang mga siyudad pinaagi sa mga nahibilin sa mga paril niini, apan ang gidaghanon sa populasyon dili gayod matino. Mahitungod sa Nineve, kita gisuginlan nga kini maoy usa ka dako kaayong siyudad: ‘Ang Nineve nga dakong siyudad, diin adunay kapin sa usa ka gatos ug kawhaan ka libo ka tawo nga wala mahibalo sa kalainan tali sa ilang tuong kamot ug sa ilang wala.’​—Jon 4:11; 3:3.

Ang ngalan nga gihatag sa mga siyudad nga gihisgotan sa Bibliya sagad nga may kahulogan ug katuyoan​—ang nahimutangan, batasan, kagikan sa mga molupyo, bisan ang matagnaong kahulogan niini mahibaloan pinaagi sa mga ngalan niini. (Gen 11:9; 21:31; Huk 18:29) Usahay aron mapalahi ang usa ka siyudad gikan sa laing siyudad nga samag ngalan, ang dapit sa tribo gidugang, sama sa gihimo sa “Betlehem sa Juda,” kay diha may Betlehem usab sa Zabulon. (Huk 17:7; Jos 19:​10, 15) Ang sakop nga mga siyudad mao kadtong iya sa usa ka tribo nga nahimutang sa teritoryo sa laing tribo.​—Jos 16:9; tan-awa ang SAKOP NGA MGA SIYUDAD.

Mahulagwayong Paggamit. Diha sa Hebreohanong Kasulatan, ang mga siyudad gigamit sa mahulagwayong paagi. (Pr 21:22; Jer 1:18) Makita nato nga gigamit ni Jesus ang mga siyudad diha sa iyang mga sambingay (Mat 12:25; Luc 19:​17, 19), ug gigamit usab kini ni Pablo sa mahulagwayong paagi. (Heb 11:​10, 16; 12:22; 13:14) Diha sa Pinadayag ang mga siyudad gigamit sa paghulagway sa daghang butang: “ang balaang siyudad” nga giyatakyatakan sa kanasoran (Pin 11:2), ang “dakong siyudad” nga sa espirituwal nga diwa gitawag ug Sodoma ug Ehipto (Pin 11:8), ang ‘dakong siyudad, ang Babilonya’ (Pin 18:10-21; 17:18), ug “ang balaang siyudad, ang Bag-ong Jerusalem, nga nanaog gikan sa langit gikan sa Diyos ug giandam ingong usa ka pangasaw-onon nga gidayandayanan alang sa iyang bana.”​—Pin 21:2-27; 22:​14, 19; 3:12.