GANGHAAN

Ang Bibliya naghisgot sa nagkalainlaing matang sa mga ganghaan: (1) mga ganghaan sa kampo (Ex 32:​26, 27), (2) mga ganghaan sa siyudad (Jer 37:13), (3) ganghaan sa sawang sa tabernakulo (Ex 38:18), (4) “mga ganghaan sa Kastilyo nga bahin sa balay” (Neh 2:8), (5) mga ganghaan sa templo (Buh 3:10), ug (6) ganghaan sa usa ka balay (Buh 12:​13, 14).

Konstruksiyon. Sagad diyutay lamang ang mga ganghaan sa mga siyudad kon posible; ang ubang siyudad may usa lamang ka ganghaan, sanglit kini maoy daling atakehon nga bahin sa ilang mga kuta. Siyempre, kon adunay mga paril sa sulod ug sa gawas, adunay mga ganghaan sa matag paril. Sa unang panahon pormag L ang mga ganghaan aron mapugngan ang pagsulod sa mga kaaway. Sa ulahi, sa dihang gigamit ang mga karo (sa mga ika-18 nga siglo W.K.P.), ang mga ganghaan sa siyudad adunay tul-id ug deretso nga agianan. Diha sa pipila ka nadiskobrehang mga kagun-oban, ang ganghaan sa siyudad maoy usa ka agianan pasulod nga may kuwadradong mga torre sa matag kilid paingon sa usa ka ganghaan nga mga 15 ngadto sa 20 m (49 ngadto sa 66 p) ang gitas-on. Sa agianan sulod sa ganghaan may gitukod nga unom ka batong mga haligi sa matag kilid, nga nagpahiktin sa agianan sa tulo ka hugna. Sa ubang mga kahimtang may duha o tulo ka pultahan alang niining tag-as nga mga ganghaan. Ang mga lawaklawak sulod sa mga ganghaan gigamit ingong mga lawak bantayanan. Diha sa panan-awon ni Ezequiel sa templo, ang mga ganghaan adunay mga lawak bantayanan. (Eze 40:​6, 7, 10, 20, 21, 28, 29, 32-36) Ang pipila ka ganghaan may atop, ug ang uban may mga andana, sanglit may nakit-an nga mga hagdanan sa sulod.​—Itandi ang 2Sa 18:​24, 33.

Ang karaang kuta nga mga siyudad nadiskobrehan nga may gagmayng mga pultahan, o mga ganghaan sa kiliran. Kini usahay anaa sa tiilan sa kuta ug nagpadali sa pag-agi sa mga molupyo sa siyudad sa panahon nga walay gubat. Sa panahon sa paglikos, kini dayag nga gigamit ingong mga agianan nga niana ang mga tigdepensa mogula sa pag-atake sa mga naglikos ug sa samang higayon madepensahan sa ilang kaubang mga sundalo diha sa mga paril.

Ang mga pultahan sa mga ganghaan sa siyudad sagad ginama sa tabla nga hinaklapan ug metal; kay kondili dali kining masunog sa mga kaaway. Ang pipila ginama sa puthaw, sama sa ganghaan sa mga adlaw sa mga apostoles. (Buh 12:10) Ang mga ganghaan sa Babilonya giingon nga may mga pultahan nga tumbaga ug mga trangka nga puthaw. (Isa 45:2; itandi ang Sal 107:​2, 16.) Ang ubang mga ganghaan dayag nga gitrangkahan ug kahoyng mga trangka. (Nah 3:13) Sa adlaw ni Solomon, sa rehiyon sa Argob didto sa Basan, dihay “kan-uman ka dagkong siyudad nga may paril ug balabag nga tumbaga.” (1Ha 4:13) Ang pipila ka lungsod sa Sirya nakaplagan nga may tag-usa ka dagkong palid nga mga pultahan nga bato nga mga 3 m (10 p) ang gitas-on, nga malisoliso pinaagi sa mga tuyokanan niini sa itaas ug sa ubos. Tungod niini, ang pag-alsa ni Samson sa mga pultahan sa ganghaan sa Gaza lakip ang duha ka poste niini sa kilid ug ang trangka ug ang pagdala niini ngadto sa tumoy “sa bukid nga anaa sa atubangan sa Hebron,” dili gayod lalim nga butang nga buhaton. Siyempre, kadto nalampos tungod sa gahom sa espiritu ni Jehova.​—Huk 16:3.

Gamit. Ang “mga ganghaan” sa siyudad mahimong magtumong sa siyudad mismo, sanglit ang dakong bahin sa opisyal nga buluhaton gihimo diha sa mga ganghaan ug diha usab girekord ang mga transaksiyon (Deu 16:​11, 14, ftn sa Rbi8; Ru 4:10; Sal 87:2; 122:2); ug diha sa kaulohan, ang buluhaton sagad gihimo diha sa ganghaan sa mga tugkaran sa palasyo. (Est 3:​2, 3; 5:​9, 13; 6:​10, 12) Sa dihang ang mga ganghaan ug mga agianan sa siyudad mahimong biniyaan, mahanaw usab ang himaya niini. (Isa 3:26; 14:31; Jer 14:2; Lam 1:4) Ang mga ganghaan maoy mga dapit diin ang mga naglikos mohimog kusganong mga paningkamot aron makasulod. Sa dihang makontrolar kini, sila makasulod na sa siyudad. Ug busa, ang ‘pagpanag-iya sa mga ganghaan’ sa siyudad maoy pagpanag-iya sa siyudad mismo. (Gen 22:17; 24:60) Sa dihang sila nakalusot sa paril sa Jerusalem, ang mga prinsipe sa hari sa Babilonya nagsugo gikan sa usa sa mga ganghaan sa siyudad nga ipadayon ang pagsakop sa siyudad.​—Jer 39:​2, 3.

Ang mga ganghaan maoy mga sentro sa publikong katigoman ug publikong kinabuhi. Ang halapad nga mga dapit, sama sa plasa atubangan sa Ganghaan sa Tubig sa Jerusalem, sagad gihimo duol sa mga ganghaan. (Neh 8:1) Ang mga ganghaan maoy mga sentro sa mga balita sa siyudad dili lamang tungod sa pag-abot sa mga magpapanaw ug mga magpapatigayon kondili usab tungod kay halos ang tanang mamumuo, ilabina kadtong nagtrabaho sa mga kaumahan, mosulod ug mogawas sa ganghaan kada adlaw. Busa ang ganghaan maoy dapit aron mahimamat ang ubang mga tawo. (Ru 4:1; 2Sa 15:2) Ang mga tiyanggihan nahimutang didto, gani ang ubang mga ganghaan sa Jerusalem ginganlan sumala sa mga palaliton nga gibaligya didto (pananglitan, ang Ganghaan sa Isda).​—Neh 3:3.

Diha sa mga ganghaan sa siyudad ang mga ansiyano sa siyudad molingkod aron sa paghukom. (Deu 16:18; 21:18-20; 22:15; 25:7) Bisan ang mga hari usahay magpatawag ug tigom o molingkod sa paghukom didto. (2Sa 19:8; 1Ha 22:10; Jer 38:7) Tungod kay ang mga maghuhukom, prominenteng mga tawo sa siyudad, mga magpapatigayon, mga negosyante, ug igoigong gidaghanon sa mga tawo sagad anaa man sa ganghaan, ang mga manalagna sagad moadto didto aron magmantala. Ang ilang mga mensahe nga ipahayag didto mas daling mokaylap. (1Ha 22:10; Jer 17:19) Ang ubang hinungdanong mga pahibalo ug opisyal nga mga pahayag gihimo usab didto. (2Cr 32:6-8) Didto sa plasa atubangan sa Ganghaan sa Tubig gibasa ni Esdras ang Balaod. (Neh 8:1-3) Ang kaalam gihulagway ingong nagasinggit diha sa mga agianan sa mga ganghaan aron ang tanang anaa sa siyudad mahibalo sa tambag niini. (Pr 1:​20, 21; 8:1-3) Sanglit ang ganghaan maoy sentro sa mga balita, mahibaloan didto ang maayo o daotang mga buhat sa mga molupyo sa siyudad.​—Pr 31:31.

Gituohan nga nabatasan sa mga pagano ang paghimog mga halad diha sa mga ganghaan sa siyudad. (Buh 14:13) Kining daotang batasan naugmad sa Juda apan gitul-id ni Haring Josias.​—2Ha 23:8.

Kadtong gihukman sa mga maghuhukom nga takos sa kamatayon gidala sa gawas sa mga ganghaan sa siyudad aron patyon. (1Ha 21:10-13; Buh 7:58) Ang mga patayng lawas sa gihalad nga mga hayop alang sa pagtabon-sa-sala sa Adlaw sa Pagtabon-sa-Sala gidala sa gawas sa siyudad ug gisunog. (Lev 16:​27, 28) Busa si Jesu-Kristo, ang halad-sa-sala alang sa pagtabon-sa-sala sa katawhan, gipatay sa gawas sa ganghaan sa Jerusalem.​—Heb 13:​11, 12.

Tungod sa hinungdanong mga gamit sa mga ganghaan sa siyudad, usa ka kadungganan nga molingkod kauban sa mga ansiyano sa yuta diha sa mga ganghaan. (Job 29:7; Pr 31:23) Ang maong katungdanan maoy dili alang sa usa ka buangbuang. (Pr 24:7) Sa dihang gilutos si David, giisip niya nga usa ka seryosong butang ang gihimo niadtong naglingkod sa mga ganghaan nga naghulohisgot bahin kaniya, ilabina sa dili paborableng paagi. (Sal 69:12) Ang ‘pagdaogdaog sa sinakit diha sa ganghaan’ nagtumong sa hudisyal nga korapsiyon, sanglit didto gihusay ang legal nga mga kaso. (Job 5:4; Pr 22:22; Am 5:12) Ang ‘pagdumot sa nagabadlong diha sa ganghaan’ nagpasabot sa pagdumot sa maghuhukom nga nagabadlong o nagahukom. (Am 5:10) Kadtong ‘nagbutang ug paon alang sa usa nga nagbadlong diha sa ganghaan’ maoy mga tawo nga pinaagi sa paghiphip o ubang mga pagpit-os naningkamot sa paghaylo sa mga maghuhukom nga tuison ang paghukom o nagtinguha sa paglit-ag sa usa ka manalagna nga lagmit mibarog diha sa ganghaan aron sa pagbadlong kanila.​—Isa 29:19-21.

Mga Ganghaan sa Kampo Didto sa Kamingawan. Ang ‘mga ganghaan’ sa kampo sa Israel maoy mga agianan pasulod sa kampo. Walay duhaduha nga kini gibantayan pag-ayo. Ang tabernakulo nahimutang sa tunga sa kampo, nga duol niini nagkampo ang mga Levihanon; ug ang 12 ka tribo, tulo ka tribo sa matag kiliran, nahimutang didto sa igoigo nga gilay-on. Kini nga kahikayan nakapanalipod pag-ayo sa kampo.​—Ex 32:​26, 27; Num 3; tan-awa ang MAGBALANTAY-SA-GANGHAAN.

Mga Ganghaan sa Jerusalem. Sa paghisgot sa mga ganghaan sa Jerusalem, maayong hinumdoman nga, sukad sa panahon nga kini nailog ni David, ang siyudad giugmad ug gipadako, mao nga gitukod ang ubay-ubayng mga paril o ang dugang nga mga bahin sa mga paril. Atong hisgotan lamang dinhi ang mga ganghaan nga gihisgotan sa basahon ni Nehemias, nga naghatag kanato ug labing bug-os nga kahubitan o talaan. Ang mga ganghaan nga gihisgotan sa rekord ni Nehemias maoy mga ganghaan nga diha na sa paril nga gitukod una pa ang ikawalong siglo W.K.P. ug sa naglibot nga paril sa “ikaduhang seksiyon.” (2Ha 22:14; 2Cr 34:22; Sof 1:10) Ang “ikaduhang seksiyon” mao ang amihanang bahin sa siyudad nga ang utlanan niini sa K ug sa usa ka bahin sa A mao ang paril ni Ezequias (2Cr 32:5) ug nga gisumpay sa paril ni Manases, nga nagpadayon hangtod sa AS ug sa S. (2Cr 33:14) Kini maoy sa A sa naunang siyudad ug paril, apan dayag nga kini wala makaabot hangtod sa K sa naunang paril.

Ang paril ni Nehemias. Sa iyang asoy bahin sa pagtukod pag-usab sa paril sa siyudad (Neh 3), si Nehemias nagsugod sa Ganghaan sa Karnero ug nagpadayon sa pagtukod paingon sa wala. Sundon nato kining maong paagi diha sa atong talaan sa ubos, nga isal-ot ang mga ganghaan nga wala hisgoti diha sa asoy sa pagtukod pag-usab apan ginganlan diha sa paghubit sa parada sa inagurasyon (Neh 12), lakip sa mga ganghaan nga gihisgotan sa ubang mga teksto, nga ang pipila niini maoy laing mga ngalan lamang nianang gihisgotan sa rekord ni Nehemias.

Ganghaan sa Karnero. Ang Ganghaan sa Karnero gitukod pag-usab ni Eliasib nga hataas nga saserdote ug sa luyoluyong mga saserdote. (Neh 3:​1, 32; 12:39) Gipakita niini nga kini duol sa templo. Ang nahimutangan niini lagmit nga diha sa paril sa ikaduhang seksiyon, ang bahin nga gitukod ni Manases (tan-awa ang “Ganghaan sa Isda” sa ubos), diha sa o duol sa AS nga eskina sa siyudad. Kini nga ganghaan lagmit ginganlan sa ingon sanglit dinhi gipaagi ang mga karnero ug mga kanding nga ihalad o tingali tungod sa usa ka tiyanggihan nga nahimutang sa duol. Ang “ganghaan sa karnero” nga gihisgotan sa Juan 5:2 lagmit mao ang Ganghaan sa Karnero o usa ka ganghaan sa ulahi nga katumbas niini, kay kini nahimutang diha sa samang dapit, duol sa linaw sa Bethzatha.

Ganghaan sa Isda. Si Ezequias lagmit nga nagtukod ug usa ka bahin sa paril palibot sa ikaduhang seksiyon hangtod sa Ganghaan sa Isda. (2Cr 32:5; 33:14) Diha sa mga asoy ni Nehemias sa pagtukod pag-usab ug sa parada, ang Ganghaan sa Isda gihisgotan nga anaa sa K sa Ganghaan sa Karnero, tingali duol sa A nga tumoy sa Walog sa Tyropoeon. (Neh 3:3; 12:39) Gilakip kini sa paghisgot sa ikaduhang seksiyon diha sa Sofonias 1:10. Tingali kini ginganlan ug ingon niini tungod kay kini nga ganghaan duol sa tiyanggihan sa mga isda diin ang mga taga-Tiro nagbaligyag mga isda.​—Neh 13:16.

Ganghaan sa Karaang Siyudad. Ang Ganghaan sa Karaang Siyudad nahimutang sa AK nga kiliran sa siyudad tali sa Ganghaan sa Isda ug sa Ganghaan ni Epraim. (Neh 3:6; 12:39) Sa Hebreohanon, kini nga ganghaan gitawag lamang ug “Ganghaan sa Karaan,” ang pulong “siyudad” gidugang na lamang sa pipila ka maghuhubad. Gituohan nga ginganlan kini sa ingon tungod kay kini mao ang pangunang agianan sa A ngadto sa karaang siyudad. Lagmit nahimutang kini sa kinasang-an sa Lapad nga Paril (nga nahimong utlanan sa A sa karaang siyudad) ug sa H nga tumoy sa K nga paril sa ikaduhang seksiyon. Nagtuo ang pipila nga kini nga ganghaan mao ra usab ang “Unang Ganghaan” nga gihisgotan ni Zacarias. Lagmit nga naghisgot siya sa S-K nga mga utlanan sa siyudad sa pag-ingon nga “gikan sa [1] Ganghaan ni Benjamin hangtod sa dapit sa [2] Unang Ganghaan, hangtod sa [3] Ganghaan sa Eskina,” ug sa A-H nga mga utlanan sa pag-ingon nga “gikan sa Torre ni Hananel hangtod sa mga pasong nga pug-anan sa ubas sa hari.” (Zac 14:10) Ang uban naglangkit sa Ganghaan sa Karaang Siyudad sa “Tungatungang Ganghaan” nga gihisgotan sa Jeremias 39:3. Ang uban nagtawag niining Ganghaan sa Karaang Siyudad ingong “Ganghaan sa Mishneh” ug nagpunting niini nga anaa sa K nga paril sa ikaduhang seksiyon.

Ganghaan ni Epraim. Ang Ganghaan ni Epraim nahimutang sa Lapad nga Paril nga 400 ka maniko (178 m; 583 p) sa S sa Ganghaan sa Eskina. (2Ha 14:13; 2Cr 25:23) Kini maoy gulaanan sa A sa direksiyon sa teritoryo sa Epraim. Kini usab gituohan sa pipila ka tigdukiduki nga mao ang Tungatungang Ganghaan (Jer 39:3), ug sa uban nga mao ang Unang Ganghaan. (Zac 14:10) Giisip kini nga mao ang (o katumbas sa) Gennath o Ganghaan sa Tanaman nga gihisgotan sa Hudiyong historyador nga si Josephus. (The Jewish War, V, 146 [iv, 2]) Duol sa Ganghaan ni Epraim may usa ka plasa diin ang mga tawo naghimog mga balongbalong aron saulogon ang Pista sa mga Balongbalong sa panahon ni Nehemias. (Neh 8:16) Kini nga ganghaan wala nganli diha sa asoy ni Nehemias bahin sa pagtukod pag-usab, lagmit tungod kay dili ra kaayo dako ang ayohonon niini.

Ganghaan sa Eskina. Kini nga ganghaan lagmit nga anaa sa AK nga eskina sa paril sa siyudad, sa K sa Ganghaan ni Epraim. (2Ha 14:13; 2Cr 25:23) Kini nahimutang sa S nga bahin sa Walog sa Hinnom, lagmit sa K nga paril sa karaang siyudad sa dapit diin kini misumpay sa Lapad nga Paril. Si Uzzias nagtukod ug usa ka torre duol niini nga ganghaan; wala hisgoti kon kini mao ba ang Torre sa mga Hudno o dili. (2Cr 26:9) Si Jeremias ug Zacarias mopatim-aw nga naghisgot sa Ganghaan sa Eskina ingong diha sa kasadpang daplin sa siyudad.​—Jer 31:38; Zac 14:10.

Walay laing ganghaan nga gihubit nga diha sa K nga paril gikan sa Ganghaan sa Eskina paingon sa Ganghaan sa Walog diha sa HK nga paril, walay duhaduha nga tungod kini sa titip nga bakilid sa Walog sa Hinnom, mao nga dili praktikal ang paghimog laing ganghaan. Ang Ganghaan sa Eskina dili makita diha sa mga asoy ni Nehemias; tingali tungod kay dili ra usab kaayo dako ang ayohonon niini. Ang asoy naghisgot sa pag-ayo sa Torre sa mga Hudno, nga mopatim-awng maoy usa ka bahin sa Ganghaan sa Eskina o kaha duol niini.​—Neh 3:11.

Ganghaan sa Walog. Sa HK nga bahin sa paril sa siyudad, ang Ganghaan sa Walog mao ang agianan paingon sa Walog sa Hinnom. Ang “ganghaan sa mga Essene” nga gihisgotan ni Josephus lagmit nahimutang dinhi o sa duol niini. (The Jewish War, V, 145 [iv, 2]) Si Uzzias, sa iyang programa sa pagpalig-on sa siyudad, nagtukod ug usa ka torre duol niini nga ganghaan. (2Cr 26:9) Dinhi niini nga Ganghaan sa Walog nga si Nehemias migula aron susihon ang naguba nga paril, nga sakay sa usa ka binuhing hayop miadto pasidlakan agi sa Walog sa Hinnom ug dayon mitungas sa Walog sa Kidron ug sa kataposan misulod pag-usab sa siyudad agi sa samang ganghaan. (Neh 2:13-15) Bisan tuod wala nganli, ang Ganghaan sa Walog daw mao ang dapit diin nagsugod ang parada sa inagurasyon, usa ka grupo ang nagmartsa paingon sa wala palibot sa mga paril nga miagi sa Ganghaan sa mga Tapok sa Abo ug ang laing grupo nagmartsa paingon sa tuo nga miagi sa Ganghaan sa Eskina ug sa Torre sa mga Hudno.​—Neh 12:31-40.

Ganghaan sa mga Tapok sa Abo. Kini nga ganghaan gitawag usab nga Ganghaan sa mga Tipak sa Kulon ug gitawag ug Ganghaan sa Kinalibang sa daghang Bibliya, base sa Gregong Septuagint ug Latin nga Vulgate. (Neh 2:13; 12:31; Jer 19:2) Ang kahubitan ni Nehemias daw nagpakita nga kini nahimutang nga 1,000 ka maniko (445 m; 1,458 p) sa S sa Ganghaan sa Walog. (Neh 3:​13, 14) Kini nahimutang sa HS nga eskina sa paril sa siyudad ug mao ang agianan paingon sa Walog sa Hinnom duol sa dapit diin kini nag-abot sa Walog sa Tyropoeon. Kini ang ganghaan nga giagian niadtong miadto sa Topet sa Walog sa Hinnom aron sunogon sa idolatrosong paagi ang ilang mga anak alang kang Baal. (Jer 19:​1-6) Kini mao usab ang ganghaan nga agi niini gidala ni Jeremias ang pipila ka ansiyano ug mga saserdote sa Israel ug gimantala ang katalagman sa Jerusalem, gibuak ang tibod sa magkukulon aron iilustrar ang pagdugmok sa Diyos sa iyang katawhan tungod sa ilang pag-alagad sa ubang mga diyos.​—Jer 19:1-3, 10, 11.

Ang ngalang “Ganghaan sa mga Tipak sa Kulon” lagmit mao ang gingalan niini tungod kay ang mga tipak sa kulon gilabay duol didto ingong basura, o tungod kay ang mga tipak sa kulon gidugmok didto ug ang abo gigamit sa paghimog semento aron ipalitada sa mga biawan (sama sa gibuhat niining bag-o pa duol sa usa ka linaw dapit sa HK nga eskina sa siyudad). Lain pa, lagmit dihay industriya sa kulon duol niini nga ganghaan, kay may mabatonan nga yutang-kulonon haduol sa Walog sa Hinnom ingon man usab suplay nga tubig diha sa bokana sa Walog sa Tyropoeon ug sa tubod nga gitawag ug En-rogel. (Itandi ang Jer 18:2; 19:​1, 2.) Sukad sa ikaupat nga siglo K.P., ang “yuta sa magkukulon” (Mat 27:​7, 8) sagad giisip nga anaa sa H nga bahin sa Walog sa Hinnom.

Ganghaan sa Tuboran. Kini nga ganghaan gitawag sa ingon sanglit kini mao ang agianan paingon sa duol nga tubod o tuboran, tingali ang En-rogel, nga diha lamang sa ubos sa dapit diin nagtagbo ang Walog sa Kidron ug Walog sa Hinnom. Lagmit nga ang ganghaan anaa sa H nga tumoy sa S nga bungtod sa siyudad (nga mao, sa habagatang tumoy sa “Siyudad ni David”). (Neh 2:14; 3:15; 12:37) Ang Ganghaan sa Tuboran nakatabang nga daling makagula ug makaadto sa En-rogel kadtong mga nagpuyo sa Siyudad ni David, samtang ang Ganghaan sa mga Tapok sa Abo, nga dili layo sa HK, maoy agianan usab paingon sa En-rogel ug lagmit nga mas maayong gulaanan alang sa mga molupyo sa Walog sa Tyropoeon ug sa HK nga bungtod sa siyudad.

Ganghaan sa Tubig. Kini nga ganghaan gitawag niini nga ngalan tungod kay kini duol sa tubod sa Gihon o kaha nagsilbing agianan paingon niini nga tubod nga nahimutang sa mga tungatunga sa S nga bahin sa siyudad. Kini nga ganghaan duol sa Opel, dili halayo gikan sa templo. (Neh 3:26) Ang Ganghaan sa Tubig maoy giagian sa usa sa mga grupo sa parada sa inagurasyon sa dihang mibiya gikan sa paril, ug mipaingon ngadto sa templo, diin didto sila nagtapok uban sa laing grupo, nga lagmit wala moagi nianang bahina sa paril sa siyudad sa pagpaingon ngadto sa S sa templo. (Neh 12:37-40) Dihay usa ka plasa sa atubangan niini nga ganghaan diin ang tanang katawhan nagkatigom aron mamati kang Esdras nga nagbasa sa Balaod ug diin human niadto sila nagtukod ug mga balongbalong aron saulogon ang Pista sa mga Balongbalong.​—Neh 8:1-3, 16.

Ganghaan sa Kabayo. Ang buluhaton sa pagpang-ayo ibabaw sa Ganghaan sa Kabayo gibuhat sa mga saserdote, nga nagpakitang kini nahimutang duol sa templo. (Neh 3:28) Ang pipila nagtuo nga ang Ganghaan sa Kabayo mao ang naghatag ug komunikasyon tali sa duha ka bahin sa seksiyon nga nahimutangan sa templo ug palasyo. Nakab-ot nila kini nga panghinapos gikan sa asoy sa pagpatay kang Atalia, nga nagtaho nga sa dihang siya gidala sa mga sundalo pagawas sa templo, “siya nakaabot na sa agianan nga pasulod sa ganghaan sa kabayo sa balay sa hari.” (2Cr 23:15; 2Ha 11:16) Apan, lagmit nga kini maoy agianan lamang pasulod sa mga dapit sa harianong palasyo ug dili ang Ganghaan sa Kabayo nga agi niana ang mga kabayo mosulod ug mogawas sa siyudad. Tinong gilakip ni Nehemias ang Ganghaan sa Kabayo diha sa iyang kahubitan sa pagtukod pag-usab, nga nagpakitang usa kini ka ganghaan diha sa paril sa siyudad. Lagmit nga kini nahimutang sa HS nga dapit sa templo. (Neh 3:28; Jer 31:40) Ang Ganghaan sa Kabayo wala hisgoti diha sa asoy bahin sa parada sa inagurasyon, lagmit tungod kay ang usa ka grupo sa parada didto mihunong sa Ganghaan sa Tubig ug ang laing grupo didto mihunong sa Ganghaan sa Guwardiya, ug wala moagi sa seksiyon sa paril sa S sa templo, diin nahimutang ang Ganghaan sa Kabayo ug ang Ganghaan sa Pag-usisa.​—Neh 12:37-40.

Ganghaan sa Pag-usisa. Gitawag sa pipila ang Ganghaan sa Pag-usisa (Heb., ham·miph·qadhʹ) nga Ganghaan sa Panagtigom. (Neh 3:​31, RS; Ro) Diha sa Ezequiel 43:21 ang miph·qadhʹ (ang samang Hebreohanong pulong nga walay artikulong ha) gihubad ingong “tinudlong dapit.” Ang pipila nagtuo nga mao ra usab kini ang Ganghaan sa Guwardiya. Ang paghisgot ni Nehemias niini diha sa iyang asoy sa pagtukod pag-usab daw mopaluyo sa ideya nga kini maoy usa ka ganghaan sa S nga paril sa siyudad atubangan sa templo ug sa A sa Ganghaan sa Kabayo. (Neh 3:​27-31) Ang giingon ni Nehemias nga adunay eskina diha sa paril saylo sa Ganghaan sa Pag-usisa nagpakitang kini nga ganghaan nahimutang sa S nga paril, sa H nga dapit diin moliko ang paril (lagmit sa amihanan-kasadpan nga direksiyon).

Ang asoy nagsulti kanato nga ang buluhaton sa pagpang-ayo gibuhat sa “atubangan sa Ganghaan sa Pag-usisa.” Gisabot sa pipila nga kini nagtumong sa buluhatong pagpang-ayo diha sa paril sa siyudad atubangan sa ganghaan sa templo nga nakabaton niining ngalana. Daw dili husto nga panglantaw kini, kay ang samang pamulong gigamit usab labot sa Ganghaan sa Tubig, nga gidawat ingong usa ka ganghaan sa sulod sa paril sa siyudad. (Neh 3:​26, 31) Ang Ganghaan sa Pag-usisa wala nganli diha sa asoy sa parada lagmit tungod kay ang mga nagmartsa wala moagi sa paril sa S sa templo.

Ganghaan sa Guwardiya. Gikan niini nga ganghaan (nga gitawag ug “ganghaan sa bilanggoan,” KJ) ang usa ka bahin sa parada sa inagurasyon mibiya sa paril ug mipaingon sa templo.​—Neh 12:​39, 40.

Tungatungang Ganghaan. Sa dihang nagawangan ang paril sa Jerusalem sa mga Babilonyanhon, ang ilang mga opisyal sa kasundalohan nanglingkod diha sa Tungatungang Ganghaan. (Jer 39:3) Lagmit gayod nga kini mao ra usab ang Ganghaan sa Karaang Siyudad, sanglit kini nga ganghaan, nga nahimutang sa dapit diin nag-abot ang Lapad nga Paril, ang A nga paril sa karaang siyudad, ug ang K nga paril sa ikaduhang seksiyon, anaa sa sentro o sa bantaaw nga dapit. Bisan pa niana, ang mga opinyon nagkalainlain, ug ang uban mipabor sa Ganghaan ni Epraim o sa Ganghaan sa Isda.

Ganghaan ni Benjamin. Ang pipila nagtuo nga ang Ganghaan ni Benjamin mao ang Ganghaan sa Karnero. Kini nga lokasyon mohaom sa mga kahimtang sa dihang misulay si Jeremias sa paggula ngadto sa teritoryo sa Benjamin, dayag nga paingon sa Anatot, nga nahimutang sa AS sa Jerusalem. (Jer 37:11-13) Si Zedekias naglingkod sa Ganghaan ni Benjamin sa dihang giduol ni Ebed-melek nga nangamuyo alang kang Jeremias. (Jer 38:​7, 8) Makataronganon lamang nga ang hari mopuwesto duol sa dapit nga bantayanan kaayo panahon sa paglikos sa mga Babilonyanhon. Ang Ganghaan sa Karnero diha sa A sa siyudad mao ang labing nameligro nga dapit panahon sa pag-atake sa mga Babilonyanhon. Apan ang uban nagtuo nga ang Ganghaan ni Benjamin mao ang Ganghaan sa Pag-usisa.

Ubang mga ganghaan nga gihisgotan. Sa dihang si Haring Zedekias mikalagiw gikan sa mga Babilonyanhon, siya migula “agi sa ganghaan taliwala sa dobleng paril nga diha sa duol sa tanaman sa hari.” (Jer 52:​7, 8; 39:4) Dili gayod matino kon unsa kining “dobleng paril.” Apan sumala sa nahibaloan karon, ang Ganghaan sa mga Tapok sa Abo o kaha ang Ganghaan sa Tuboran tingali mohaom sa mga sirkumstansiya nga gihubit sa Kasulatan, kay kining duha maoy duol sa tanaman sa hari.​—2Ha 25:​4, 5.

Sa 2 Hari 23:8 gihisgotan “ang hatag-as nga mga dapit sa mga ganghaan nga didto sa entrada sa ganghaan ni Josue, ang pangulo sa siyudad, nga dinha dapit sa wala inigsulod sa tawo sa ganghaan sa siyudad.” Dinhi ang “ganghaan ni Josue” dili maoy ngalan sa usa ka ganghaan sa siyudad apan dayag nga usa ka ganghaan sulod sa mga paril sa siyudad paingon sa pinuy-anan sa gobernador, nga anaa sa wala inigsulod sa usa ka tawo sa ganghaan sa siyudad.

Mga Ganghaan sa Templo. Ganghaan sa Sidlakan. Ang asoy ni Nehemias sa pagtukod pag-usab nag-ingon kanato nga ang magbalantay sa Ganghaan sa Sidlakan miapil sa buluhaton sa pagpang-ayo. (Neh 3:29) Busa ang Ganghaan sa Sidlakan wala tawga nga usa ka ganghaan diha sa paril sa Jerusalem, ingon sa gihunahuna sa uban. Ang Ganghaan sa Sidlakan lagmit halos atbang sa Ganghaan sa Pag-usisa diha sa paril sa siyudad. Kini nga ganghaan lagmit mao ang gihisgotan sa 1 Cronicas 9:18 nga “ganghaan sa hari, sa sidlakan,” ingong ganghaan diin ang hari mosulod o mogula gikan sa templo.

Ganghaan sa Patukoranan. Usa ka ganghaan sa templo, nga ang nahimutangan niini dili matino.​—2Ha 11:6; 2Cr 23:5.

“Ibabaw nga ganghaan sa balay ni Jehova.” Kini tingali mao ang ganghaan paingon sa sulod nga sawang, lagmit ang “bag-ong ganghaan ni Jehova,” diin si Jeremias gihusay; diin usab gibasa sa sekretaryo ni Jeremias nga si Baruk ang linukot nga basahon atubangan sa katawhan. (Jer 26:10; 36:10) Gitawag tingali kini ni Jeremias nga “bag-ong ganghaan” tungod kay kini bag-o lamang nga gitukod dili sama sa ubang mga ganghaan; lagmit kini mao ang “ibabaw nga ganghaan sa balay ni Jehova” nga gitukod ni Haring Jotam.​—2Ha 15:​32, 35; 2Cr 27:3.

“Ibabaw nga Ganghaan ni Benjamin, nga didto sa balay ni Jehova.” Lagmit usa ka ganghaan paingon sa sulod nga sawang, sa A nga kiliran sa templo.​—Jer 20:2; itandi ang Eze 8:3; 9:2.

Matahom nga Ganghaan. Usa ka pultahan sa templo nga gitukod pag-usab ni Herodes nga Bantogan, ang dapit diin giayo ni Pedro ang tawo nga bakol sukad pa sa tagoangkan sa iyang inahan. (Buh 3:1-10) Ang usa ka tradisyon nag-ingon nga kini nga ganghaan mao ang Bulawanong Ganghaan diha sa paril sa siyudad, apan lagmit nga ang Matahom nga Ganghaan mao ang sulod nga ganghaan sa dapit sa templo, nga lagmit mao ang katumbas sa karaang “Ganghaan sa Sidlakan.” Ang uban nag-ingon nga kini lagmit mao ang usa sa mga ganghaan dapit sa S sa templo, nga agianan sa Sawang sa Kababayen-an, usa ka ganghaan nga gihubit ni Josephus ingong 50 ka maniko (22 m; 73 p) ang gitas-on ug may mga pultahan nga tumbaga nga gikan sa Corinto.

Ang ubang mga ganghaan nga gihisgotan mao ang “ganghaan luyo sa mga magdadagan” ug “ganghaan sa mga magdadagan.” Kini maoy mga ganghaan sa templo, nga ang nahimutangan niini dili matino.​—2Ha 11:​6, 19.

Ang Hudiyohanong Mishnah (Middot 1:3), nga naghisgot sa templo nga gitukod pag-usab ni Haring Herodes nga Bantogan, naghisgot lamang sa lima ka ganghaan paingon sa Patukoranan sa Templo, nga mao, diha sa paril nga naglibot sa tibuok nga luna sa dapit sa templo. Kini mao: ang duha ka Ganghaan ni Hulda dapit sa H, ang Ganghaan ni Kiponus dapit sa K, ang Ganghaan ni Tadi (Todi) dapit sa A, ug ang Ganghaan sa Sidlakan, nga diha niana gihulagway ang Palasyo sa Susan. Si Josephus, sa laing bahin, naghisgot sa upat ka ganghaan dapit sa K. (Jewish Antiquities, XV, 410 [xi, 5]) Kining upat ka ganghaan nailhan karon pinaagi sa pagsusi sa mga arkeologo. Gikan sa H ngadto sa A, kini mao: ang ganghaan paingon sa Arko ni Robinson ngadto sa mga hagdanan palugsong sa Walog sa Tyropoeon; ang Ganghaan ni Barclay nga tupong sa dalan; ang ganghaan paingon sa Arko ni Wilson, nga nagsuportar sa usa ka tulay ibabaw sa Walog sa Tyropoeon; ug ang Ganghaan ni Warren, nga tupong usab sa dalan. Ang Ganghaan ni Kiponus lagmit nga gituohang mao ang Ganghaan ni Barclay o ang ganghaan paingon sa Arko ni Wilson.

Dugang pa, ang Mishnah nag-ingon nga adunay pito ka ganghaan paingon sa sawang nga naglibot sa templo.​—Middot 1:4; tan-awa ang TEMPLO.

Mahulagwayong mga Paggamit. “Ang mga ganghaan sa pagkamatarong” ug “ang ganghaan ni Jehova,” nga diha niana mosulod ang matarong, gihisgotan diha sa Salmo 118:​19, 20.​—Itandi ang Mat 7:​13, 14.

Inigkamatay sa usa ka tawo siya gihisgotan nga misulod sa “mga ganghaan sa kamatayon.” (Sal 9:13; 107:18) Siya miadto sa komong lubnganan sa katawhan ug busa misulod sa mga ganghaan sa Sheol o sa Hades. (Isa 38:10; Mat 16:18) Sanglit si Jesu-Kristo adunay mga yawi sa kamatayon ug sa Hades (Pin 1:18), ang iyang kongregasyon gipasaligan nga ang kamatayon ug Hades dili mag-ulipon kanila sa walay kataposan. Gipakita ni apostol Pablo nga kining tanan mangamatay, moadto sa kamatayon ug sa Hades, sama kang Kristo nga gitangtang sa Diyos gikan sa kahapdos sa kamatayon ug wala biyai sa Hades. (Buh 2:​24, 31) Tungod sa pagkabanhaw, dili maangkon sa kamatayon ug sa Hades ang kataposang kadaogan batok sa kongregasyon ni Kristo.​—1Co 15:​29, 36-38, 54-57.

Tungod kay ang katawhan sa Diyos sa dihang ipasig-uli ngadto sa Zion magtukod pag-usab sa putli nga pagsimba didto, ang iyang mga ganghaan pagatawgong Pagdayeg. Ang mga ganghaan sa Zion pagabuksan kanunay aron pasudlon ang mga kahinguhaan sa kanasoran, nga dili mahadlok nga kini makontrolar sa kaaway.​—Isa 60:​11, 18.

Si Ezequiel gihatagan ug panan-awon bahin sa usa ka siyudad nga pagatawgong “Si Jehova Anaa Diha,” nga adunay 12 ka ganghaan nga ginganlan sumala sa 12 ka tribo sa Israel. (Eze 48:30-35) Siya nag-asoy usab bahin sa usa ka detalyadong panan-awon sa templo uban ang nagkalainlaing mga ganghaan niini.​—Eze 40-44.

Ang balaang siyudad nga “Bag-ong Jerusalem” gihulagway nga may 12 ka ganghaan nga perlas, nga adunay usa ka manulonda nga nagbarog diha sa matag ganghaan, lagmit ingong usa ka bantay. Kini nga mga ganghaan kanunayng bukas, ug kini dili kinahanglang sirhan tungod kay wala may kagabhion. Ang himaya ug kadungganan sa kanasoran gipasulod agi sa mga ganghaan sa siyudad. Bisan tuod bukas, dili makasulod ang nagabuhat ug daotan, mahugaw, o dulumtanang mga butang. Ang nagpabiling mahinlo lamang ingong mga nakabuntog o mga mananaog, kadtong mahimong mga hari ug mga saserdote kauban ni Kristo, ang pasudlon sa magbalantay nga mga manulonda. (Pin 21:​2, 12, 21-27; 22:​14, 15; 2:7; 20:​4, 6) Ang mga katawhan sa kanasoran sa yuta nga magalakaw sa kahayag sa siyudad pagapanalanginan.