YUTA, I

Ang ikalimang kinadak-an nga planeta sa sistema solar ug ang ikatulo sa han-ay sa mga planeta gikan sa adlaw. Kini lingin nga medyo lapad ang north pole ug south pole niini. Apan gipakita sa satelayt nga ang yuta dili gayod bug-os lingin. Ang gibug-aton niini maoy mga 5.98 × 10²⁴ kg (13.18 × 10²⁴ lb). Ang bug-os nga gidak-on sa luna niini maoy mga 510,000,000 km kwd (197,000,000 mi kwd). Mao kini ang mga sukod sa yuta (kapin kon kulang): sirkumperensiya diha sa ekwetor, kapin sa 40,000 km (24,900 mi); diyametro diha sa ekwetor, 12,750 km (7,920 mi). Ang kalawran ug kadagatan nagkobre ug mga 71 porsiyento sa nawong sa yuta, nga nagbilin ug mga 149,000,000 km kwd (57,500,000 mi kwd) nga kamad-an.

Ang pagtuyok sa yuta nagpahinabog adlaw ug gabii. (Gen 1:​4, 5) Ang usa ka solar nga adlaw maoy 24 oras, ang panahon nga magugol sa usa nga nag-obserbar diha sa bisan asang dapit sa yuta ug mahibalik sa samang posisyon kon itandi sa posisyon sa adlaw. Ang tropikanhong tuig, nga may kalabotan sa pagbalik sa mga yugto sa panahon, ang yugto tali sa duha ka magkasunod nga pagbalik sa adlaw hangtod sa equinox sa tingpamulak, sa aberids maoy 365 ka adlaw, 5 ka oras, 48 ka minuto, ug 46 ka segundo. Kini nga kuwentada mao ang gigamit sa pag-ihap sa kalendaryo nga gipasukad sa solar nga tuig, ug tungod kay bungkig man kini lisod kaayo ang paghimo ug tukmang kalendaryo.

Ang anggulo sa pagkiling sa yuta maoy 23° 27ʹ. Tungod sa epekto sa pagtuyok sa yuta, nagpabilin ang pagkiling niini nga susama ra gayod ug direksiyon kon itandi sa mga bituon bisan asa kini mahimutang diha sa tuyokanan niini palibot sa adlaw. Kini nga pagkiling sa yuta nagpahinabo ug lainlaing mga yugto sa panahon.

Ang atmospera sa yuta, nga sa panguna gilangkoban sa nitroheno, oksiheno, alisngaw sa tubig, ug uban pang mga gas, moabot hangtod sa kapin sa 960 km (600 mi) gikan sa nawong sa yuta. Saylo niini mao ang gitawag ug “kawanangan.”

Biblikanhong mga Termino ug Kahulogan. Diha sa Hebreohanong Kasulatan, ang pulong nga gigamit alang sa yuta ingong usa ka planeta maoy ʼeʹrets. Ang ʼeʹrets nagtumong sa (1) yuta, nga katugbang sa langit (Gen 1:2); (2) yuta, nga nagpasabot sa nasod, dapit, teritoryo (Gen 10:10); (3) nawong sa yuta (Gen 1:26); (4) katawhan sa tibuok globo (Gen 18:25).

Ang pulong nga ʼadha·mahʹ gihubad nga “yuta” o “kayutaan.” Ang ʼadha·mahʹ nagtumong sa (1) yuta nga gitikad, nga nagtaganag pagkaon (Gen 3:23); (2) luna sa yuta, gipanag-iyang yuta (Gen 47:18); (3) yuta ingong materyal nga elemento (Jer 14:4; 1Sa 4:12); (4) makitang luna sa ibabaw sa yuta (Gen 1:25); (5) yuta ingong teritoryo, nasod o dapit (Lev 20:24); (6) tibuok yuta, gipuy-ang yuta (Gen 12:3). Ang pulong nga ʼadha·mahʹ daw susamag gigikanan sa pulong nga ʼa·dhamʹ, sanglit ang unang tawo nga si Adan gihimo gikan sa abog sa yuta.​—Gen 2:7.

Sa Gregong Kasulatan, ang ge nagtumong sa yuta ingong matikad nga yuta o baol. (Mat 13:​5, 8) Kini nagtumong usab sa elemento nga gigamit sa paghimo kang Adan (1Co 15:47); sa globo (Mat 5:​18, 35; 6:19); sa yuta nga gipuy-an sa mga linalang nga tawo ug mga hayop (Luc 21:35; Buh 1:8; 8:33; 10:12; 11:6; 17:26); sa kayutaan, dapit, teritoryo (Luc 4:25; Ju 3:22); sa usa ka bahin sa yuta (Mat 10:29; Mar 4:26); sa kamad-an, baybayon, nga lahi sa kadagatan o katubigan. (Ju 21:​8, 9, 11; Mar 4:1).

Ang oi·kou·meʹne, nga gihubad nga “kalibotan” sa King James Version, nagtumong sa “gipuy-ang yuta.”​—Mat 24:14; Luc 2:1; Buh 17:6; Pin 12:9.

Sa matag diwa nga gihisgotan dinhi diin gigamit kining mga pulonga, ang porma sa pulong diha sa orihinal nga pinulongan, ug ilabina ang kahimtang o konteksto, maoy magtino kon unsa nga diwa ang gipasabot.

Ang mga Hebreohanon nagbahin sa yuta sa upat ka seksiyon o mga rehiyon nga katumbas sa upat ka direksiyon sa kompas. Sa Hebreohanong Kasulatan ang mga pulong nga “atubangan” ug “sa atubangan sa” gitawag ug gihubad nga “sidlakan” (Gen 12:8); ang “luyo” mahimong magkahulogan ug “kasadpan” (Isa 9:12); ang “tuong bahin” mahimong magtumong sa “habagatan” (1Sa 23:24); ug ang “wala” mahimong hubaron nga “amihanan” (Job 23:​8, 9; itandi ang Ro). Ang sidlakan (sa Heb.) usahay gitawag usab nga subanganan sa adlaw. Ang kasadpan (sa Heb.) mao ang salopanan sa adlaw. (2Cr 32:30) Dugang pa, gigamit ang pisikal nga kinaiyahan. Kay halos mao ang kinatibuk-an nga kasadpang utlanan sa Palestina, ang “Dagat” (ang Mediteranyo) usahay gigamit sa pagtumong sa kasadpan.​—Num 34:6.

Paglalang. Gibatbat sa Bibliya ang pagkalalang sa yuta sa yanong mga pulong: “Sa sinugdan gilalang sa Diyos ang mga langit ug ang yuta.” (Gen 1:1) Wala hisgoti sa Bibliya kon unsa na kadugay gilalang ang punog-bituon nga kalangitan ug ang yuta. Busa, walay pasukaranan ang mga eskolar sa Bibliya sa pagsupak sa siyentipikanhong mga kalkulasyon maylabot sa edad sa planetang yuta. Gibanabana sa mga siyentipiko nga ang pipila ka bato naglungtad nag tulo ug tunga ka bilyong katuigan, ug ang yuta mismo nag-edad ug mga upat hangtod sa upat ug tunga ka bilyon o kapin pang katuigan.

Mahitungod sa panahon, ang Kasulatan mas tino bahin sa unom ka adlaw sa paglalang diha sa asoy sa Genesis. Kini nga mga adlaw wala magtumong sa paglalang sa materya o elemento sa yuta, kondili nagtumong sa paghan-ay ug pag-andam niini aron kapuy-an sa tawo.

Wala ibutyag sa Bibliya kon aduna bay buhing mga linalang nga gihimo sa Diyos diha sa uban pang mga planeta sa uniberso. Ang mga astronomo sa pagkakaron wala makakaplag ug pamatuod nga may kinabuhing naglungtad sa bisan hain niini nga mga planeta ug ngani, walay nasayrang planeta gawas sa yuta nga sa pagkakaron may katakos sa pagsustento sa kinabuhi sa unodnong mga linalang.

Katuyoan. Sama sa tanang ubang mga linalang, ang yuta gipatungha tungod sa kabubut-on (“kahimuot,” KJ) ni Jehova. (Pin 4:11) Kini gilalang aron magpabilin sa walay kataposan. (Sal 78:69; 104:5; 119:90; Ecc 1:4) Ang Diyos naghisgot sa iyang kaugalingon ingong usa ka Diyos sa katuyoan ug nagpahayag nga ang iyang mga katuyoan tinong matuman. (Isa 46:10; 55:11) Tin-aw kaayo ang iyang katuyoan alang sa yuta sa dihang siya miingon sa unang tawhanong paris: “Magmabungahon ug magdaghan kamo ug pun-a ang yuta ug gamhi kini, ug pagabut-i ang mga isda sa dagat ug ang nagalupad nga mga linalang sa kalangitan ug ang matag buhing linalang nga nagalihok diha sa yuta.” (Gen 1:28) Walay mga depekto ang yuta o ang mga butang nga anaa niana. Human lalanga ang tanang hinungdanong mga butang, nakita ni Jehova nga sila “maayo kaayo” ug siya “mipahulay” o mihunong gikan sa ubang yutan-ong mga buhat sa paglalang.​—Gen 1:31–​2:2.

Ang pagpuyo sa tawo ibabaw sa yuta permanente usab. Sa dihang gihatag sa Diyos ang balaod bahin sa kahoy sa kahibalo sa maayo ug sa daotan, iyang gipasabot nga ang tawo mahimong mabuhi sa yuta sa walay kataposan. (Gen 2:17) Kita gipasaligan sa kaugalingong mga pulong ni Jehova nga ‘sa tanang adlaw ang yuta magpadayon, ug ang pagpugas ug binhi ug ang pag-ani, ug ang katugnaw ug ang kainit, ug ang ting-init ug ang tingtugnaw, ug ang adlaw ug ang gabii, dili gayod mohunong’ (Gen 8:22) ug nga dili na gayod niya laglagon pag-usab ang tanang unod pinaagi sa usa ka lunop. (Gen 9:12-16) Si Jehova nag-ingon nga wala niya himoa ang yuta sa walay kapuslanan, hinunoa, iyang gihatag kini ngadto sa mga tawo ingong usa ka pinuy-anan ug nga ang kamatayon sa kataposan pagahanawon. Busa, maoy katuyoan sa Diyos nga ang yuta mahimong puloy-anan sa tawo diha sa kahingpitan ug kalipay uban ang kinabuhing walay kataposan.​—Sal 37:11; 115:16; Isa 45:18; Pin 21:​3, 4.

Ang Bibliya nagpakita nga ang katuyoan ni Jehova nga Diyos maoy sagrado alang kaniya ug kini dili mapakyas, kay kini nag-ingon: “Ug sa ikapitong adlaw nahuman sa Diyos ang buhat nga iyang gihimo . . . Ug ang Diyos nagpanalangin sa ikapitong adlaw ug naghimo niining sagrado, tungod kay niini siya mipahulay gikan sa tanan niyang buhat nga gilalang sa Diyos aron himoon.” (Gen 2:​2, 3) Ang ikapito nga adlaw o ang adlaw sa pagpahulay wala ipakita diha sa asoy sa Genesis nga natapos, sama sa ubang unom ka adlaw. Si apostol Pablo nagpatin-aw nga ang adlawng igpapahulay nga gipatuman sa Diyos nagpadayon latas sa kasaysayan sa Israel hangtod sa mga adlaw ni Pablo ug kini wala pa matapos. (Heb 3:7-11; 4:3-9) Ang Diyos miingon nga ang ikapitong adlaw gigahin ingong sagrado alang kaniya. Iyang pagatumanon ang iyang katuyoan alang sa yuta; kini bug-os nga matuman sulod nianang adlawa, nga dili na kinahanglan ang dugang pang mga buhat sa paglalang alang sa yuta sulod nianang adlawa.

Ang Bibliya Kaharmonya sa Siyentipikanhong mga Kamatuoran. Ang Bibliya naghisgot diha sa Job 26:​7 nga ang Diyos “nagbitay sa yuta sa wala.” Ang siyensiya nag-ingon nga ang yuta nagpabilin sa tuyokanan niini diha sa wanang tungod gayod sa interaksiyon sa grabidad ug sa centrifugal nga puwersa. Siyempre, kini nga mga puwersa dili makita. Busa ang yuta, sama sa ubang langitnong mga butang, naglutaw sa kawanangan nga daw nagbitay sa wala. Sa pagpamulong pinasukad sa punto-debista ni Jehova, si manalagnang Isaias misulat ubos sa inspirasyon: “Adunay Usa nga nagpuyo ibabaw sa kalingin sa yuta, nga ang mga pumopuyo niana samag mga apan-apan.” (Isa 40:22) Ang Bibliya nag-ingon: “Iyang [Diyos] gilatid ang lingin diha sa nawong sa katubigan.” (Job 26:10) Tungod sa iyang balaod ang katubigan nagpabilin sa hustong dapit niini. Kini dili mosaylo ug mosanap sa yuta; ni kini makabya ngadto sa kawanangan. (Job 38:​8-11) Gikan sa punto-debista ni Jehova, ang nawong sa yuta o ang nawong sa katubigan natural nga lingin ug porma, maingon nga ang ngilit sa bulan lingin ug porma kon atong tan-awon. Sa wala pa motungha ang kamad-an, ang nawong sa tibuok globo maoy lingin (samag bola) nga masa sa nagbul-og nga katubigan.​—Gen 1:2.

Ang mga magsusulat sa Bibliya sagad naghisgot pinasukad sa panglantaw sa usa ka tawong nagtan-aw gikan sa yuta, o gikan sa iyang partikular nga posisyon diha sa usa ka dapit, sama sa atong sagad himoon karong adlawa. Pananglitan, ang Bibliya naghisgot sa “silangan sa adlaw.” (Num 2:3; 34:15) Gigamit kini sa pipila aron isalikway ang Bibliya ingong dili-tukma sa siyentipikanhong paagi, nga nangusog sa pag-ingon nga ang mga Hebreohanon nag-isip sa yuta ingong sentro sa mga butang, nga ang adlaw kuno nagtuyok libot niini. Apan wala gayod hisgoti sa mga magsusulat sa Bibliya kini nga matang sa pagtuo. Kini nga mga kritiko wala makaamgo nga sila mismo migamit usab sa samang ekspresyon ug kining tanan anaa ra diay sa ilang mga basahon. Sagad nga madunggan nga ang usa moingon, ‘misidlak na ang adlaw,’ o ‘misalop na ang adlaw,’ o ‘ang adlaw mitadlas sa langit.’ Ang Bibliya naghisgot usab bahin sa “kinatumyan sa yuta” (Sal 22:27; 46:9), “mga tumoy sa yuta” (Jer 16:19), “upat ka tumoy sa yuta” (Isa 11:12), “upat ka suok sa yuta,” ug sa “upat ka hangin sa yuta” (Pin 7:1). Kini nga mga ekspresyon dili mahimong gamiton ingong pamatuod nga ang mga Hebreohanon naghunahuna nga ang yuta kuwadrado. Ang numero kuwatro sagad gigamit sa pagtumong sa kinabug-osan, ingnon ta, maingon nga kita adunay upat ka direksiyon ug usahay mogamit sa mga ekspresyon nga “sa mga tumoy sa yuta,” “sa upat ka suok sa yuta,” sa diwa nga nagsakop sa tibuok yuta.​—Itandi ang Eze 1:15-17; Luc 13:29.

Mahulagwayon ug Simbolikong mga Ekspresyon. Ang yuta gihisgotan sa mahulagwayong paagi sa makadaghang higayon. Gipakasama kini sa usa ka tinukod, diha sa Job 38:4-6, sa dihang si Jehova nagsukna ug mga pangutana kang Job bahin sa paglalang sa yuta ug sa pagdumala ni Jehova niini nga sa dayag dili gayod matubag ni Job. Si Jehova migamit usab ug mahulagwayong ekspresyon sa paghubit sa resulta sa pagtuyok sa yuta. Siya miingon: ‘Ang yuta nahimong ingon sa yutang-kulonon sa ilalom sa usa ka igtitimbre.’ (Job 38:14) Sa kapanahonan sa Bibliya ang pipila ka timbre nga gigamit sa “pagpirma” ug mga dokumento maoy pormag rolyo nga kinulitan ug emblema sa nagsulat. Kini ipaligid sa ibabaw sa humok nga yutang-kulonon nga dokumento o sa yutang-kulonon nga sobre, nga magbilin ug marka diha sa yutang-kulonon. Sa susamang paagi, inigkakaadlawon, ang bahin sa yuta nga mangitngit tungod sa kagabhion inanayng mopatim-aw nga may porma ug may kolor sa dihang anam-anam nga madan-agan sa kahayag ang nawong niini. Ang mga langit mao ang nahimutangan sa trono ni Jehova, nga mas taas pa kay sa yuta, ug ang yuta, sa mahulagwayong paagi, mao ang tumbanan sa iyang tiil. (Sal 103:11; Isa 55:9; 66:1; Mat 5:35; Buh 7:49) Kadtong anaa sa Sheol, o Hades, ang komong lubnganan sa katawhan, giisip nga anaa sa ilalom sa yuta.​—Pin 5:3.

Gitandi ni apostol Pedro ang literal nga mga langit ug yuta (2Pe 3:5) sa simbolikong mga langit ug yuta (2Pe 3:7). “Ang mga langit” sa bersikulo 7 dili mao ang kaugalingong pinuy-anan ni Jehova, ang dapit sa iyang trono sa kalangitan. Ang mga langit ni Jehova dili matay-og. “Ang yuta” diha sa samang bersikulo dili usab mao ang literal nga planetang yuta, kay si Jehova nag-ingon nga iyang lig-ong gitukod ang yuta. (Sal 78:69; 119:90) Apan ang Diyos nag-ingon nga iyang uyogon o tay-ogon ang mga langit ug yuta (Hag 2:21; Heb 12:26), nga tungod niana ang mga langit ug yuta mokalagiw gikan sa iyang atubangan, ug nga ang bag-ong mga langit ug usa ka bag-ong yuta pagatukoron. (2Pe 3:13; Pin 20:11; 21:1) Dayag nga ang “mga langit” maoy simboliko ug nga ang “yuta” dinhi simbolikong nagtumong sa usa ka katilingban sa katawhan nga nagpuyo sa yuta, sama nianang sa Salmo 96:1.​—Tan-awa ang LANGIT (Bag-ong mga langit ug bag-ong yuta).

Ang yuta gigamit usab sa simbolikong paagi sa pagtumong sa lig-on nga mga elemento sa katawhan. Ang wala-mahimutang, huyang nga mga elemento sa katawhan gihulagway nga sama sa dili-mahimutang nga kinaiyahan sa dagat.​—Isa 57:20; San 1:6; Jud 13; itandi ang Pin 12:16; 20:11; 21:1.

Ang Juan 3:31 nagtandi sa usa nga gikan sa itaas ingong mas labaw kay sa usa nga gikan sa yuta (ge). Ang Gregong pulong nga e·piʹgei·os, “yutan-on,” gigamit sa pagtumong sa yutan-on, pisikal nga mga butang, ilabina kon itandi sa langitnong mga butang, ug ingong mas ubos, mas menos ug kalidad nga materyal. Ang tawo gihimo gikan sa mga materyales sa yuta. (2Co 5:1; itandi ang 1Co 15:46-49.) Bisan pa niana, siya makapahimuot sa Diyos pinaagi sa pagkinabuhi ug usa ka “espirituwal” nga kinabuhi, usa ka kinabuhi nga nagiyahan sa Pulong ug espiritu sa Diyos. (1Co 2:​12, 15, 16; Heb 12:9) Tungod sa pagkahulog sa katawhan sa kasal-anan ug sa ilang kiling sa pagpangab-ot sa materyal nga mga butang, napasagdan ug nasalindot na hinuon ang espirituwal nga mga butang (Gen 8:21; 1Co 2:14), ang pulong nga “yutan-on” mahimong adunay dili-maayong kahulogan, nga nagkahulogang “dunot,” o “supak sa espiritu.”​—Flp 3:19; San 3:15.