Mga Pagtulon-ang Nakat-onan Gikan sa Uniberso
“Ako wala magpakaaron-ingnon nga nakasabot sa Uniberso—kana mas dako kaayo kay kanako.”—Thomas Carlyle, 1795-1881.
SA PAGLABAY sa usa ka gatos ka tuig, kita dunay mas maayong ideya kon unsa ka mas dako ang uniberso kay kanato. Bisag mas daghan ang nasabtan sa mga siyentipiko karon kay sa kaniadto, ang ilang kahimtang gihapon, sama sa gihubit sa usa ka astronomo, nga sama sa “ika-18ng siglo nga mga eksperto sa tanom diha sa lasang nga nakakita sa tanang bag-ong mga bulak.”
Bisan pa sa atong limitadong kahibalo, may makuha gihapon kita nga mga konkulsyon. Ug kini nga mga konklusyon may kalabotan sa labi pa ka hinungdanong mga pangutana sa tanan—sa unsang paagi ang uniberso nagalihok, ug sa unsang paagi kini mitungha.
Kahusay Imbes Kagubot
Ang pagtuon bahin sa kinaiya sa uniberso gitawag ug kosmolohiya. Kana nga termino gikuha gikan sa duha ka Gregong mga pulong, kosmos ug logos, nga nagpasabot ‘ang pagtuon sa kahusay ug kaharmonya.’ Kini angay nga ngalan tungod kay ang kahusay mao gayod ang nasugatan sa mga astronomo, sa ilang pagsusi sa paglihok sa mga butang sa langit o sa materya nga naglangkob sa uniberso.
Ang tanang butang sa atong uniberso nagalihok, ug ang paglihok dili magbag-o-bag-o ni dimatag-an. Ang mga planeta, mga bitoon, ug mga galaksiya naglihok latas sa wanang sumala sa tukma pisikal nga mga balaod, mga balaod nga nakahimo sa mga siyentipiko sa pagtagna sa pipila ka hitabo sa uniberso nga walay pagkasipyat. Ug dili-katuohan, ang upat ka paninugdang puwersa nga nagakontrolar sa kinagamyang atomo mao ang nagagahom usab sa kinadak-ang mga galaksiya.
Ang kahusay usab napadayag sa mismong materya nga naglangkob sa pagtukod sa uniberso. “Ang materya maoy . . . organisado sa tanang sukod gikan sa labing gamay ngadto sa labing dako,” matud pa sa The Cambridge Atlas of Astronomy. Halayo gikan sa pinasagad nga pagkahimutang, ang materya nabalay sa mahusay nga paagi, kon sa paagi sa pagsumpay sa mga elektron sa mga proton ug neutron sa nukleo sa atomiko o sa atraksiyon sa usag usa nga nagabugkos sa dagkong hugpong sa mga galaksiya.
Nganong ang uniberso nagpadayag sa maong kahusay ug kaharmonya? Nganong dunay labawng mga balaod nga nagagahom niini? Sanglit kining mga balaora naglungtad na una pa nagsugod ang uniberso—kay kon dili sila unta dili makakontrol niini—ang makataronganong pangutana mao: Diin man kini gikan?
Ang inilang siyentipiko nga si Isaac Newton mihinapos: “Kining labing maanindot nga sistema sa adlaw, mga planeta, ug mga kometa mahimong nagagikan lamang sa tambag ug pagmando sa usa ka intelihente ug gamhanan nga Persona.”
Ang pisiko nga si Fred Hoyle miingon: “Ang sinugdan sa Uniberso, susama sa pagsulbad sa Rubik cube, nagkinahanglag kinaadman.” Ang konklusyon nga aduna gayoy usa ka labaw-kinaiyanhong Magbabalaod gipamatud-an pinaagi sa atong pagkasabot bahin sa sinugdanan sa uniberso.
Ang Ultimang Pangutana: Sa Unsang Paagi Mitungha ang Uniberso?
Ang theoritical physicist nga si Hawking miingon: “Ang unang uniberso ang may tubag sa ultimang pangutana mahitungod sa sinugdanan sa tanang butang nga atong makita karong adlawa, lakip ang kinabuhi.” Unsa ba gayod ang presenteng siyentipikanhong panglantaw bahin sa unang uniberso?
Sa mga tuig 1960, ang mga siyentipiko nakamatikod ug hanap nga radyasyon sa sinugdan gikan sa tanang bahin sa langit. Kining radyasyona ginaingon nga usa ka lanog gikan sa pagbuto sa unang panahon nga gitawag sa mga astronomo nga big bang. Hilabihan gayod ka kusog ang pagbuto, matud nila, nga ang lanog niini namatikdan gihapon sa bilyon-bilyong katuigang milabay.a
Apan kon ang uniberso sa kalit mibuto sa paglungtad tali sa 15 ka bilyon ug 20 ka bilyong mga tuig kanhi, ingon sa gituohan sa kadaghanang mga pisiko karon (bisan kana mainitong gisupak sa uban), usa ka hinungdanon nga pangutana ang mobangon. Diin man gikan ang orihinal nga enerhiya? Sa laing pagkasulti, unsay nauna sa wala pa ang big bang?
Kini maoy usa ka pangutana nga likayan sa kadaghanang mga astronomo. Usa kanila miangkon: “Ang siyensiya nakapamatuod nga ang kalibotan mitungha ingong sangpotanan sa mga puwersa nga daw dili gayod mahubit sa gahom sa siyensiya. Kini nakatugaw sa siyensiya tungod kay kini nagasumpaki sa siyentipikanhong relihiyon—ang relihiyon nga dunay hinungdan ug dunay sangpotanan, ang pagtuo nga ang matag sangpotanan dunay hinungdan. Karon atong makit-an nga ang labing dakong sangpotanan sa tanan, ang pagkahimugso sa uniberso, nagalapas niining artikuloha sa pagtuo.”
Usa ka propesor sa Unibersidad sa Oxford prangka nga misulat: “Ang magbabasa na lang ang mohukom kon kinsa o unsa ang unang hinungdan sa uniberso. Apan ang atong hulagway dili kompleto kon wala siya.” Ang Bibliya, hinunoa, nagatul-id sa mga butang, nagpaila sa “unang hinungdan” pinaagi sa pag-ingon: “Sa sinugdan gilalang sa Diyos ang mga langit ug ang yuta.”—Genesis 1:1.
Ang Kawalay-bili sa Tawo
Ang labing simpleng pagtulon-an nga ikatudlo sa uniberso kanato mao ang labing tataw kaayo, usa nga gipakawalay-bili sa mapahitas-ong tawo sa Edad Medya apan usa nga mapainubsanong gidawat sa mga magbabalak sa Bibliya sa kaliboan na ka tuig kanhi—ang pagkawalay-bili sa tawo.
Ang bag-o pa nga mga nadiskobrehan nagpalig-on sa matinud-anong pagpabili ni Haring David: “Sa magapalandong ako sa imong mga langit, sa buhat sa imong mga tudlo, sa bulan ug sa mga bitoon nga imong giandam; unsa ba ang tawo, nga ikaw matinagdanon man kaniya?”—Salmo 8:3, 4.
Ang astronomiya nakatuki sa labihang gidak-on ug sa kahalangdon sa uniberso—ang mga bitoon nga Dagko Kaayo, ang mga distansiya nga dili mahanduraw, ang dili-masukod nga kapanahonan nga dili-matugkad sa atong pagsabot, ang mga hudno sa uniberso nga makapatunghag mga temperatura sa milyon-milyong mga grado, ang mga pagbuto sa enerhiya nga wala ra sa kumingking ang bilyon-bilyong mga bomba nukleyar. Apan, kining tanan maayong pagkahubit diha sa basahon ni Job: “Tan-awa! Kini maoy mga kilid lang sa iyang mga dalan, ug mga hinagawhaw lamang sa atong mabati mahitungod kaniya! Apan bahin sa iyang gamhanang dalugdog kinsay makatugkad?” (Job 26:14) Sa magkadaghan ang atong makat-onan sa uniberso, mopatin-aw nga magkagamay ang atong kahibalo, ug labi pang magkagamay ang ato mismong dapit sa uniberso. Alang sa makataronganong tigpaniid, kini maoy usa ka ugdang nga pagtulon-an.
Si Isaac Newton miangkon: “Daw usa lamang ako ka bata nga nagdula sa baybayon, ug nalinga ako sa pagkakaplag ug mas hamis nga bato o mas maanindot talagsaong kinhason, samtang ang halapad nga dagat sa kamatuoran nga wala pa madiskobrehe anaa sa akong atubangan.”
Ang pagpaubos angay mopukaw kanato sa pagsabot nga motabang kanato sa pagdawat nga adunay Usa nga naglalang sa uniberso, Usa nga nagtukod sa mga balaod nga nagamando niana, Usa nga mas dako ug mas maalamon pa kay kanato. Ingon sa gipahinumdom kanato sa basahon ni Job: “Anaa kaniya ang kaalam ug ang kagahom; anaa kaniya ang tambag ug pagsabot.” (Job 12:13) Ug kana mao ang labing importanteng pagtulon-an sa tanan.
Samtang matuki pa ang dugang mga sekreto sa uniberso, mas daghan pang mga misteryo ang madiskobrehan. Ang umaabot nga artikulo mohisgot sa pipila sa kinaulahiang mga kaplag nga karon nakapalibog sa mga astronomo ug nakabangon sa bag-ong mga pangutana nga nakahaling sa mga debate sa mga kosmologo.
[Footnote]
a Sama sa usa ka bato nga ilabay sa usa ka lim-aw nga makaporma ug mga balodbalod sa tubig, sa ingon kining unang pagbuto sumala sa teoriya nakapormag mga “balodbalod” sa microwave nga radyasyon, nga maoy gituohan sa mga siyentipiko nga ilang nadawat pinaagi sa ilang sensitibong antena sa radyo, ang mga balodbalod gihubit sa usa ka magsusulat ingong “sigitsit nga mga lanog sa paglalang.”
[Hulagway sa panid 10]
Mga gamit sa pagtiktik sa radyasyon nga gikan sa big bang nga teoriya
[Credit Line]
Courtesy of the Royal Greenwich Observatory and the Canary Islands Institute of Astrophysics