KUTA

Ang kuta maoy usa ka bungdo nga yuta o mga bato, o bisan usa ka paril, nga gihimo aron manalipod libot sa usa ka dapit. Ang Hebreohanong termino alang sa “kuta” pangunang nagpasabot sa usa ka dapit nga dili daling masulod ug lisod maabot. (Itandi ang Zac 11:​2, ftn sa Rbi8.) Ang mga kuta sa usa ka lungsod maoy gastoso ug lisod tukoron ug nanginahanglan ug igong puwersa sa pagdepensa, mao nga dili tanang lungsod kinutaan. Ang dagkong mga siyudad sagad maoy pinarilang mga siyudad; ang gagmayng mga lungsod nianang dapita, nga gitawag ug sakop nga mga lungsod, maoy dili pinarilan. (Jos 15:​45, 47; 17:11) Ang mga molupyo niini nga mga lungsod mahimong mokalagiw ngadto sa pinarilang siyudad kon may mosulong nga kaaway. Busa ang kinutaang mga siyudad nagsilbing dalangpanan sa katawhan nianang dapita. Ang mga siyudad kutaan usab sa dihang kini maayong pagkapuwesto aron sa pagpanalipod sa dagkong mga dalan, mga tinubdan sa tubig, mga ruta paingon sa mga dapit nga gipondohan sa mga suplay, ug mga ruta sa komunikasyon.

Lig-on ug habog kaayo ang mga kuta sa daghang siyudad sa Yutang Saad mao nga ang dili-matinumanong mga espiya nga gipadala ni Moises sa pagpangespiya sa Canaan nagtaho nga “ang kinutaang mga siyudad dagko kaayo” ug “kinutaan abot sa langit.” Tungod sa ilang kawalay pagtuo, ang mga siyudad daw dili mapukan.​—Num 13:28; Deu 1:28.

Ang mga siyudad sa kayutaan sa Bibliya sagad nagkobre ug luna nga pipila lamang ka ektarya. Apan, ang pipila mas dagko. Ang kaulohan nga mga siyudad sa Ehipto, Asirya, Babilonya, Persia, ug Roma maoy dagko kaayo. Ang Babilonya maoy usa sa labing lig-ong pagkadepensa nga mga siyudad sa kapanahonan sa Bibliya. Dili lamang kini adunay lig-on kaayong mga paril kondili nahimutang kini sa daplin sa usa ka suba nga nahimong naglibot nga trinseras ingong depensa ug ingong suplay sa tubig. Gituohan sa Babilonya nga mahuptan niini ang mga binihag hangtod sa hangtod. (Isa 14:​16, 17) Apan ang siyudad nailog sulod sa usa ka gabii pinaagi sa estratehiya ni Ciro nga Persianhon, kinsa nagpatipas sa Euprates aron ang iyang mga sundalo makasulod sa siyudad agi sa mga ganghaan diha sa mga paril nga ubay sa mga dunggoanan.​—Dan 5:30.

Ang kuta (Heb., ma·tsohrʹ) nga gihisgotan sa Zacarias 9:​3, 4 dayag nga nagtumong sa lig-ong mga kuta sa Tiro, nga adunay hatag-as nga mga paril nga gitukod pinaagig dagkong mga bloke nga bato. Ang siyudad sa Babilonya lig-on kaayo, may pangsulod nga kuta ug panggawas nga kuta, nga parehong hinimo sa mga tisa.​—Tan-awa ang BABILONYA Num. 1.

Sa pipila ka kahimtang, ang kuta (Heb., chehl), ingong bahin sa depensa sa usa ka siyudad, gihimo ginamit ang kinalot nga yuta nga gihabwa sa dihang ang usa ka naglibot nga trinseras gikubkob libot sa siyudad. Ang kuta nga nahimutang diha sa naglibot nga trinseras sa Hazor maoy mga 15 m (50 p) ang gihabogon. Tungod niini ang tumoy sa kuta moabot ug duolan sa mga 30 m (100 p) gikan sa salog sa naglibot nga trinseras. Ang siyudad sa Jerusalem adunay kaugalingong mga depensa, lakip ang usa ka kuta.​—Sal 122:7; 48:13.

Tulo ang gikinahanglan alang sa usa ka kinutaang siyudad: (1) mga paril nga magsilbing babag sa kaaway, (2) mga hinagiban aron ang mga tigpanalipod nga mga sundalo makabalos sa pagpasibog sa mga manunulong, ug (3) igong suplay sa tubig. Ang mga pagkaon mahimong tipigan sa mga panahon sa kalinaw; apan ang permanente, duol nga tinubdan sa tubig mahinungdanon sa usa ka siyudad aron kini makalahutay bisan unsa pa ka dugay ang paglikos.

Naglibot nga mga Trinseras ug mga Bungdo. Ang ubang mga siyudad adunay naglibot nga mga trinseras nga puno sa tubig, ilabina kon ang usa ka suba o lanaw anaa sa duol. Ang Babilonya daplin sa Euprates maoy usa ka iladong pananglitan, sama usab sa No-amon (Thebes) nga nahimutang sa daplin sa kasapaan sa Nilo. (Nah 3:8) Kon walay tubig sa duol, usa ka mamalang naglibot nga trinseras ang sagad nga kaloton. Ang Jerusalem gitukod pag-usab nga adunay naglibot nga trinseras.​—Dan 9:25.

Diha sa kilid sa naglibot nga trinseras mao ang usa ka “bungdo” nga naggikan sa gihabwa nga yuta sa dihang gikalot ang trinseras. (2Sa 20:15) Usahay kini nga bungdo gibakbakan ug mga bato ug kini pasaka paingon sa paril nga gitukod ibabaw sa bungdo. Ang naglibot nga trinseras nga nadiskobrehan sa mga arkeologo didto sa kasadpang mga depensa sa siyudad sa Hazor maoy 80 m (262 p) ang gilapdon sa ibabaw, 40 m (131 p) ang gilapdon sa salog, ug mga 15 m (50 p) ang giladmon. Ang bungdo nga gitukod ibabaw sa naglibot nga trinseras maoy dugang pang 15 m (50 p) ang gihabogon. Sa ingon, ang ibabaw sa bungdo moabot ug duolan sa 30 m (100 p) ang gihabogon, kon sukdon gikan sa salog sa naglibot nga trinseras. Ibabaw niini nagbarog ang paril sa siyudad.​—Itandi ang Sal 122:7.

Kini nga bungdo, siyempre, lisod kaayong sak-on, ilabina kon dala ang mga troso nga iglulumpag, tungod niini ang mga manunulong naggama ug rampa, o “pang-asdang nga bungdo,” nga sa ibabaw niini iduso ang mga troso nga iglulumpag. (2Sa 20:15; tan-awa ang TROSO NGA IGLULUMPAG.) Ang naglibot nga trinseras hilabihan kalapad mao nga dili kaayo epektibo ang pagpana gikan sa miatake nga kasundalohan, ug ang pagtira gikan sa salog sa naglibot nga trinseras halos walay kapuslanan. Sa laing bahin, ang mga nagtukod sa mga bungdo alang sa ilang mga troso nga iglulumpag, makaagom sa walay puas nga pagtira gikan sa mga paril sa siyudad, nga mapaulanan ug mga pana, mga bato, ug usahay mga piraso sa kahoy nga nagkalayo. Siyempre, dili ang tanang siyudad may naglibot nga mga trinseras o naghandag nga mga bungdo, ang uban nagsalig lamang gayod sa ilang depensa nga mga paril.

Ang mga Paril. Human sa naglibot nga trinseras ug sa bungdo, ang paril mao ang sunod nga bahin sa mga depensa. Ang ubang mga paril ug mga torre adunay protektadong mga puwesto alang sa mga sundalo ug mga lawak nga tipiganan ingon man sa mga hagdan paingon sa itaas. Ang paril hinimo sa dagkong mga bato, tisa, ug yuta. Ang ubang mga bato dagko kaayo. Ang unang mga paril sagad nga hinimo sa mga bato nga walay argamasa. Sa ulahi, ang argamasa sagad nga ibutang tali sa mga bato. Ang argamasa gihimo pinaagi sa pagtamaktamak sa yutang-kulonon ug sa pagsagol niini ug tubig, sama sa paghimog mga tisa. Kon dili kini himoon, kini moliki ug magpahuyang sa pangdepensa nga paril.​—Itandi ang Eze 13:9-16; Nah 3:14.

Ang mga paril sagad nga langkoban ug taas nga paril sa sulod ug sa mas mubo nga paril sa gawas. Usahay tali niini nga mga paril magkalot ug trinseras nga walay tubig. Ubay sa paril sa gawas adunay mga kutakuta nga lingin o kuwadrado ang porma. Kini may mga salipdanan nga nagsal-angsal-ang aron nga ang mga magpapana makatira lusot sa mga lungag ug sa samang higayon maproteksiyonan batok sa mga pana sa kaaway ug sa mga tigpalantig ug dagkong mga bato. Ang mga kutakuta gitukod nga nagsiwil sa paril aron nga ang mga magpapana dili lamang makakita sa dapit diha sa ilang atubangan kondili makatira usab paingon sa tuo o sa wala nga mga kiliran sa kaawayng kasundalohan nga mosulay sa pagkatkat o sa paggawang sa paril.

Ang paril sa sulod mas dako ug mas baga. Human maimbento ang dagkong mga troso nga iglulumpag, ilabina sama sa gigamit sa mga Asiryanhon, gitukod ang mas lig-on, mas baga nga mga paril aron makasugakod batok sa paglumpag pinaagi niini nga kagamitan. Ang usa ka batong paril sa Tell en-Nasbeh (Mizpa?) nakaplagan nga nag-aberids ug 4 m (13 p) ang gibag-on, ug gibanabana nga 12 m (39 p) ang gihabogon. Ang ibabawng bahin sa paril may mga salipdanan nga nagsal-angsal-ang, sama sa halos tanang paril sa siyudad.

Mga Torre ug mga Ganghaan. Ang mga torre gitukod diha sa mga paril sa sulod (dugang pa sa mga kutakuta o mga torre diha sa mga paril sa gawas). Kini mas taas kay sa paril, usahay mosiwil gikan sa paril ug hangtod sa mga 3 m (10 p). Kini adunay mga salipdanan nga nagsal-angsal-ang diha sa ibabaw ug usahay may mga lungag sa ubos niini nga mga salipdanan, nga magamit sa mga magpapana ug sa mga tiglabay ug mga bato. Sanglit ang mga torre nagsiwil gikan sa paril ug wala gayod ipuwesto nga saylo sa duha ka pagtira sa pana ang gilay-on sa usag usa, apan sagad nga mas dug-ol pa, ang mga tigdepensa makakita sa tibuok dapit ubay sa paril. Dugang pa, may usa ka balkon ibabaw sa torre nga adunay lungag diha sa salog aron ang mga pana, mga bato, ug mga piraso sa kahoy nga nagkalayo deretsong ikatira ngadto sa mga manunulong sa ubos. Kini nga mga torre kadaghan hisgoti diha sa Kasulatan. (Neh 3:1; Jer 31:38; Zac 14:10) Ang mga torre gigamit usab ingong puwesto sa mga tigbantay, nga makakita sa kaaway nga magsingabot gikan sa halayo.​—Isa 21:​8, 9.

Sagad adunay maayong pagkadepensang tinukod sa kinahabogang dapit sulod sa siyudad. Kini adunay torre ug kaugalingong mga paril, nga dili kaayo dako kay sa mga paril nga naglibot sa siyudad. Kini mao ang kataposang dalangpanan ug dapit sa panagsangka. Sa dihang ang mga sundalo sa kaaway makalusot pinaagig paggawang sa mga paril sa siyudad, sila makig-away una latas sa kadalanan sa siyudad aron makaabot sa torre. Sama niana ang torre didto sa Tebes nga gisulong ni Abimelek human mailog ang siyudad, ug diin ang usa ka babaye nagbuak sa bagolbagol ni Abimelek pinaagi sa paghulog ug pang-ibabaw nga bato sa galingan nganha sa iyang ulo.​—Huk 9:50-54.

Gawas pa niini nga mga torre sa siyudad, ang ubang mga torre (Heb., migh·dalʹ; plural, migh·da·limʹ) gitukod sa hilit nga mga dapit. Kini gitukod ingong “mga estasyon sa polisiya” aron maprotektahan ang mga atabay o ubang mga tinubdan sa tubig, mga dagkong dalan, mga utlanan, mga ruta sa komunikasyon, o mga dapit nga gipondohan sa suplay. Si Haring Uzzias sa Juda nabantog sa pagtukod ug mga torre didto sa Jerusalem maingon man usab didto sa kamingawan; lagmit nga kini gitukod aron maprotektahan ang mga atabay nga iyang gihimo sa pagtaganag tubig sa iyang kahayopan. (2Cr 26:​9, 10) Daghang torre nga ingon niana ang nakaplagan sa Negeb.

Ang labing huyang nga bahin sa mga depensa sa usa ka siyudad mao ang mga ganghaan niini; tungod niana ang mga ganghaan mao ang gidepensahan pag-ayong mga dapit diha sa paril. Sa panahon nga walay gubat, ang gidaghanon sa gihimong mga ganghaan maoy sumala lamang gayod sa gikinahanglang kaagian sa mga molupyo nga mosulod ug mogawas sa siyudad. Ang mga ganghaan hinimo sa kahoy o sa kahoy ug metal, usahay hinaklapan ug metal aron dili daling masunog. Sa arkeolohikanhong pagpangubkob ang mga ganghaan sagad nga nakaplagang napagtong, nga nagpakitang gigamit ang kalayo aron sunogon ang mga ganghaan.​—Tan-awa ang GANGHAAN.

Ang pipila sa mga hari sa Juda nga nabantog tungod sa ilang pagtukod ug mga kuta mao si Solomon, nga nagtukod ug “kinutaang mga siyudad nga may mga paril, mga pultahan ug trangka”; si Asa, nga nagtukod ug mga siyudad nga may “mga paril sa palibot ug mga torre, dobleng mga pultahan ug mga trangka”; ug si Uzzias, nga nagtukod ug “mga torre didto sa kamingawan” ug “mga kasangkapan sa gubat” didto sa Jerusalem.​—2Cr 8:​3-5; 14:​2, 6, 7; 26:​9-15.

Mga Kuta sa Naglikos nga Kasundalohan. Usahay ang naglikos nga kasundalohan nagtukod ug kaugalingong mga kuta palibot sa kampo niini. Kini magpanalipod sa kampo batok sa hinok nga mga pag-atake niadtong mga gilikosan o sa mga pag-atake sa mga kaalyado sa gilikosan nga siyudad. Kini nga kinutaang mga kampo lagmit nga linginon ug porma ug gilibotan ug paril, nga sagad may mga nagsal-angsal-ang nga mga salipdanan ug mga torre. Sa pagtukod niini nga mga kuta, sila magputol sa mga kahoy, usahay sulod sa pipila ka milya palibot sa siyudad. Ang balaod ni Jehova naglatid nga ang mga Israelinhon dili magputol ug mga bungahoy alang niini nga katuyoan.​—Deu 20:​19, 20.

Mga Kuta sa Talinis nga mga Estaka. Sa dihang gitagna ang kalaglagan sa Jerusalem, gipakita ni Jesu-Kristo nga ang mga kaaway niini magtukod libot niini ug “usa ka salipdanan [o kuta] sa talinis nga mga estaka,” o, “koral nga mga ugsok.” (Luc 19:​43, Int) Ang historyador nga si Josephus nagpamatuod sa tukmang katumanan niini nga tagna. Si Tito nangusog pabor sa pagtukod ug kuta aron ang mga Hudiyo dili makabiya sa siyudad, aron sila mosurender o, kon dili kini mahitabo, aron mas sayon nga mailog ang siyudad tungod sa mosangpot nga gutom. Ang iyang mga argumento midaog, ug ang kasundalohan giorganisar aron himoon ang proyekto. Ang mga lehiyon ug ang mas ubos nga mga dibisyon sa kasundalohan nag-indigay sa paghuman sa buluhaton; ang matag usa naaghat sa tinguha nga pahimut-an ang ilang mga superyor. Sa pagtaganag materyales alang sa pagtukod niini nga kuta, ang kakahoyan sa banika palibot sa Jerusalem gipamutol sulod sa distansiya nga mga 16 km (10 mi). Sa katingalahan, sumala kang Josephus, ang kuta nga kapin sa 7 km (4.5 mi) ang gitas-on nakompleto sa tulo ka adlaw lamang, usa ka buluhaton nga sagad nanginahanglan ug pipila ka bulan. Sa gawas sa paril niini nga kuta, 13 ka dapit alang sa mga garison ang gitukod, ug ang kinatibuk-ang sirkumperensiya niini miabot ug mga 2 km (1 mi).​—The Jewish War, V, 491-511, 523 (xii, 1, 2, 4).

Arkeolohikanhong mga Kaplag. Sa pagpadayon sa pagpanukod sa iyang amahan nga si David, si Haring Solomon maoy talagsaon sa iyang mga buhat sa pagpanukod. Gawas pa sa pagtukod sa halangdong templo ni Jehova sa Jerusalem, iyang gipalig-on ang mga paril sa Jerusalem ug gitukod ang dagkong mga kuta didto sa Hazor, Megido, ug Gezer. Ang mga arkeologo gitultolan sa ilang pagpangubkob niini nga mga kuta pinaagi sa asoy sa Bibliya diha sa 1 Hari 9:15: “Karon mao kini ang asoy labot niadtong mga gipaapil sa pinugos nga trabaho nga gikuha ni Haring Solomon aron tukoron ang balay ni Jehova ug ang iyang kaugalingong balay ug ang Bungdo ug ang paril sa Jerusalem ug ang Hazor ug ang Megido ug ang Gezer.” Ilang nakaplagan nga ang tanang ganghaan niining tulo ka siyudad nga ulahing gihisgotan gihimo sumala sa usa lamang ka talagsaong plano, nga ang matag usa maoy 17 m (56 p) ang gilapdon, may entrada nga adunay kuwadradong mga torre sa isigkakilid ug nagpaingon sa usa ka ganghaan nga 20 m (66 p) ang gitas-on, nga may tulo ka lawaklawak sa isigkakilid. Susama kini sa kahubitan sa mga ganghaan sa templo sa panan-awon ni Ezequiel.​—Eze 40:5-16.

Sa ibabaw mismo sa mga paril nga gitukod ni Solomon didto sa Megido ug Hazor, ang ubang mga paril gitukod, lagmit ni Ahab. Sa walay duhaduha, gihimo kini nga mas baga ug mas lig-on tungod sa dagkong mga troso nga iglulumpag nga gigamit sa mga Asiryanhon sa maong panahon.

Ang tinubdan sa tubig alang sa Megido maoy usa ka atabay sulod sa usa ka kinaiyanhong langob sa kasadpang tiilan sa bungtod diin natukod ang siyudad. Sa pagdala ug tubig ngadto sa siyudad, sila naglungag ug patindog nga tunel nga may giladmon nga 30 m (98 p), diin 22 m (72 p) niini nga distansiya maoy latas sa solidong bato; pinaagi niini sila nakaabot ngadto sa lebel sa atabay. Gikan niini nga lebel sila nagkubkob ug usa ka medyo pahandag nga tunel sa distansiya nga 67 m (220 p) paingon sa atabay. Tungod kay kini medyo pahandag man gikan sa atabay ngadto sa punoan sa tunel, ang tubig moagos paingon sa siyudad pinaagi sa grabidad. Ang atabay gitakpan sa gawas pinaagig baga nga paril.

Mas dakong kahanas sa enhinyeriya ang gikinahanglan sa dihang si Ezequias nagtak-op sa agianan sa tubig nga miagos gikan sa Gihon ug nagkubkob ug agianan sa tubig nga 533 m (1,749 p) aron sa pagdala sa tubig ngadto sa Jerusalem, sa ingon ang siyudad nakalahutay sa dugay nga paglikos.​—2Cr 32:30.

Sagad nga ang mga biawan, nga alang sa publiko ug sa indibiduwal, gikubkob sulod sa siyudad aron masuplayan ug tubig ang siyudad sa mga panahon sa paglikos. Sa monyumento (nahimutang karon sa Louvre sa Paris) nga gitukod ni Mesa nga hari sa Moab didto sa Dibon, sa Moab, makita nato ang inskripsiyon: “Gitukod ko usab ang mga ganghaan niini ug gitukod ang mga torre niini ug gitukod ko ang balay sa hari, ug gihimo ko ang mga pondohanag tubig niini sulod sa lungsod. Ug walay biawan sulod sa lungsod bisan sa acropolis, busa ako miingon sa tanang katawhan, ‘Ang matag usa kaninyo maghimo ug biawan diha sa iyang balay.’”

Simbolikong mga Paggamit. Sanglit ang mga torre diha sa kamingawan mao ang labing hilwas nga lugar nga kadangpan diha sa hilit nga mga dapit, makita nato ang pagkahaom sa Proverbio 18:10: “Ang ngalan ni Jehova usa ka malig-ong torre. Nganha niana ang matarong modagan ug mahatagan sa panalipod.” Mahinungdanon usab ang mga ekspresyon sa Salmo 48: ‘Sa puloy-anang mga torre sa Zion ang Diyos nailhan ingon nga luwas nga hataas nga dapit. Panglakaw kamo libot sa Zion, ug libota ninyo kini, ipha ang mga torre niini. Ipunting ang inyong mga kasingkasing sa kuta niini. Susiha ang mga puloy-anang torre niini, aron ikasugilon ninyo kini ngadto sa umaabot nga kaliwatan.’ (Itandi ang Heb 12:22.) Kini ilabinang makahuloganon alang sa mga Hudiyo nga molantaw sa dakong salipdanan sa Jerusalem nga nahimutang sa mas hataas nga dapit kay sa halos tanang ubang dagkong kaulohang siyudad sa kasaysayan sa tawo, uban sa lig-ong mga paril niini nga pangdepensa. Pinaagi sa manalagnang si Zacarias, si Jehova naghisgot sa iyang kaugalingon ingong “usa ka paril nga kalayo sa tibuok palibot” sa Jerusalem. Ang Isaias 26:1 nag-ingon kon unsay himoon ni Jehova nga Diyos alang sa siyudad: “Ang kaluwasan iyang ginapahimutang ingong mga paril ug kuta.” Kini naghatag sa iyang katawhan ug makapadasig nga pasalig nga, bisan tuod ang mga paril nga bato mahimong malumpag, si Jehova mao gayod ang panalipod sa iyang mga alagad.​—Sal 48:​3, 11-13; Zac 2:​4, 5.