BUKID

Usa ka dako, mituybong yuta nga mas habog pa kay sa kabungtoran sa maong dapit. Ang kalainan tali sa kabungtoran ug kabukiran nagdepende sa lugar. Sa dapit diin mas ubos ang kabungtoran, ang usa ka bukid mahimong pipila lamang ka gatos ka piye ang gihabogon kon itandi sa naglibot nga kayutaan, samtang sa mas bukirong mga rehiyon ang ubos nga mga bukid mahimong tawgon nga mga bungtod, bisan pag mas habog kay sa nag-inusarang bukid sama sa 562-m (1,844 p) nga Bukid sa Tabor.​—Huk 4:6.

Ang Hebreohanong pulong nga har mahimong magtumong sa tagsatagsa ka bukid, lakip sa Bukid sa Sinai, Bukid sa Gerizim, Bukid sa Ebal, Bukid sa Gilboa, ug Bukid sa Zion. (Ex 19:11; Deu 11:29; 1Sa 31:8; Isa 4:5) Kini mahimong magtumong usab sa kutay sa kabukiran sama nianang sa Ararat (Gen 8:4) ug sa tibuok habog nga mga rehiyon sama sa bukirong mga rehiyon sa Epraim (Jos 17:15), Neptali (Jos 20:7), ug Gilead (Deu 3:12), maingon man usab sa mga rehiyon nga giokupar kanhi sa mga Amorihanon ug mga Ammonhanon. (Deu 1:​7, 20; 2:37) Ang Aramaikong pulong nga tur (Dan 2:35) nagpasabot ug usa ka bukid, sama sa Gregong pulong nga oʹros.​—Tan-awa ang mga artikulo sa tagsatagsa ka bukid sumala sa ngalan niini.

Kabukiran sa Palestina. Ang Palestina sa katibuk-an maoy medyo bukiron nga kayutaan, bisan tuod kini aduna lamay pipila ka habog nga mga bukid. Sa kasadpan sa Suba sa Jordan anaa ang kabukiran sa Juda dapit sa habagatan, lakip sa Bukid sa Moria, Bukid sa Zion, ug sa Bukid sa mga Olibo. (2Cr 3:1; Sal 48:2; Mar 13:3) Ang sentro nga bahin niini nga kabukiran miabot sa AS ngadto sa Bukid sa Gilboa (1Sa 31:1) ug naglakip kini sa kabukiran sa Epraim ug Samaria, apil sa makasaysayanhong mga bukid sa Gerizim ug Ebal. (Jos 19:50; Deu 11:29) Sa AAK ang kutay sa Kabukiran sa Carmelo milawis ngadto sa Dagat Mediteranyo.​—Jer 46:18.

Ang Walog sa Jezreel (Esdraelon) maoy nag-ulang sa unang kutay sa kabukiran gikan sa ikaduhang kutay sa kabukiran sa A. Kining ikaduhang kutay sa kabukiran naglakip sa Bukid sa Tabor (Huk 4:6) ug sa Kabukiran sa Lebanon nga nahimutang daplin sa baybayon.​—Huk 3:3; 1Ha 5:6.

Sa sidlakan sa Rift Valley nahimutang ang mga patag ibabaw sa bukid sa Edom ug Moab (2Cr 20:10) ug ang habog nga mga pangpang ubay sa sidlakang kiliran sa Patayng Dagat, lakip ang Bukid sa Nebo diin gikan niini gitan-aw ni Moises ang Yutang Saad, maingon man usab ang patag ibabaw sa bukid sa S sa Walog sa Jordan, nga adunay aberids nga mga 600 m (2,000 p) ang gihabogon. (Deu 3:10; 34:1-3; Jos 13:​8, 9; 20:8) Kining bukiron nga rehiyon milahos paamihanan ug midugtong sa Kabukiran sa Anti-Lebanon, diin nahimutang ang nagbuntaog ug maanindot nga Bukid sa Hermon, ang kinahabogan nga bukid sa tibuok rehiyon sa Palestina.​—Aw 4:8.

Ang Pagkabililhon sa mga Bukid. Ang mga bukid nakaapekto sa klima ug sa pag-ulan; gikolekta niini ang mga tubig ug gipaagos kini ngadto sa mga suba o gitigom kini diha sa mga pondohanan ilalom sa yuta nga maoy nagtaganag tubig sa mga tubod diha sa mga walog sa ubos. (Deu 8:7) Ang mga bakilid niini nagpatubo ug mga kahoy (2Cr 2:​16, 18), mga parasan, ug sa nagkalainlaing mga pananom. (Sal 72:16; Pr 27:25; Isa 7:23-25; Jer 31:5) Ang mas habog nga mga dapit niini gihimong mga giokanan. (Isa 17:13) Ang kabukiran nagtaganag kinaiyanhong panalipod batok sa mosulong nga kasundalohan (Sal 125:2); kini gihimong mga dapit nga dalangpanan ug tipiganan panahon sa kapeligrohan (Gen 19:​17, 30; Huk 6:2; Mat 24:16; itandi ang Pin 6:15) ug pinuy-anan sa ihalas nga mga mananap. (Sal 50:​10, 11; 104:18; Isa 18:6) Sa ibabaw niini gitukod ang mga siyudad. (Mat 5:14) Gimina gikan niini ang bililhong mga minerales. (Deu 8:9) Dugang pa, gikubkob gikan sa kabukiran ang mapuslanong mga bato nga gigamit sa pagpanukod.​—1Ha 5:15-17.

Gipanag-iya ni Jehova. Ang tanang kabukiran iya ni Jehova nga Diyos tungod kay siya mao ang Mag-uumol niini. (Sal 95:4; Am 4:13) Apan, ang mga pulong nga “bukid ni Jehova” o ‘bukid sa Diyos’ sagad gigamit sa linaing paagi sa pagtumong sa mga bukid diin gipadayag ni Jehova ang iyang presensiya. Kini naglakip sa Bukid sa Sinai o Horeb (Ex 3:1; Num 10:33) ug sa bukid nga nalangkit sa sangtuwaryo ni Jehova.​—Sal 24:3.

Mahulagwayon ug Matagnaong Paggamit. Usahay ang terminong “bukid” nagtumong sa yuta, katanoman, ug sa kakahoyan diha sa bukid. (Itandi ang Sal 83:14.) Bahin kang Jehova, ang salmista miingon: “Siya nagatandog sa kabukiran, ug sila moaso.” (Sal 104:32; 144:​5, 6) Kini mahimong magpunting sa kamatuoran nga ang kilat makasunog sa kalasangan sa bukid, nga tungod niana ang bukid moaso. Ang mga epekto sa kusog kaayong bagyo mopatim-awng mao ang gihubit sa dihang ang Bibliya naghisgot nga ang kabukiran “natunaw” o “midahili.” (Huk 5:5; Sal 97:5) Ang pagbunok sa ulan magpatunghag mga sapa ug mga pagbul-og sa mga suba nga magbanlas sa yuta, nga maorag magtunaw niini. Sa susama, ang kapahayagan sa kasuko ni Jehova batok sa kanasoran gitagnang mosangpot sa dakong kamatay nga tungod niana ang dugo sa mga gipamatay magtunaw sa kabukiran, sa ato pa, magbanlas sa yuta niini. (Isa 34:1-3) Ang kabukiran nga “magapatulo sa tam-is nga bino” nagpasabot nga ang mga parasan nga gitanom sa mga bakilid niini dagayang mamunga.​—Joe 3:18; Am 9:13.

Ang pagpadayag sa presensiya ni Jehova sa Bukid sa Sinai maoy inubanan sa pisikal nga mga pasundayag sama sa kilat, aso, ug kalayo. Dugang pa ang bukid nauyog. (Ex 19:16-18; 20:18; Deu 9:15) Mopatim-aw nga kini ug ang ubang talagsaong pisikal nga mga hitabo nagtaganag pasikaranan sa mahulagwayong mga ekspresyon nga makaplagan sa Bibliya. (Itandi ang Isa 64:1-3.) Dayag nga ang pagkauyog sa Bukid sa Sinai mao ang gitumong sa mahulagwayong mga pulong nga “ang kabukiran nagluksolukso sama sa mga laking karnero.” (Sal 114:​4, 6) Ang ‘pagpasilaob sa mga patukoranan sa kabukiran’ tingali nagtumong sa kalihokan sa bolkan (Deu 32:22), ug ang ‘mga patukoranan sa kabukiran nga mikurog’ nagtumong sa pagtay-og niini, nga lagmit gipahinabo pinaagi sa usa ka linog.​—Sal 18:7.

Naghawas sa mga kagamhanan. Sa Biblikanhong simbolismo ang kabukiran mahimong maghawas sa mga gingharian o sa nagamandong mga kagamhanan. (Dan 2:​35, 44, 45; itandi ang Isa 41:15; Pin 17:9-11, 18.) Ang Babilonya, pinaagi sa militaryong pagpanakop niini, nagpukan sa ubang mga kayutaan ug busa gitawag nga usa ka “malaglagong bukid.” (Jer 51:​24, 25) Ang usa ka salmo nga nag-asoy sa mga kalihokan ni Jehova batok sa nakiggubat nga katawhan naghulagway kaniya nga ‘giliminan sa kahayag, nga labi pang mahimayaon kay sa mga bukid sa pangayam.’ (Sal 76:4) Ang “mga bukid sa pangayam” lagmit naghawas sa agresibong mga gingharian. (Itandi ang Nah 2:11-13.) Mahitungod kang Jehova, si David nag-ingon: “Imong gipatindog ang akong bukid sa kalig-on,” lagmit nagpasabot nga si Jehova nagbayaw sa gingharian ni David ug lig-ong nagpahimutang niini. (Sal 30:7; itandi ang 2Sa 5:12.) Ang kamatuoran nga ang kabukiran mahimong maghawas sa mga gingharian motabang sa usa ka tawo sa pagsabot sa kahulogan sa gihubit sa Pinadayag 8:8 nga “dihay ingon sa usa ka dakong bukid nga nagdilaab sa kalayo.” Ang dagway niini nga samag usa ka nagdilaab nga bukid nagpasabot nga kini nalangkit sa usa ka matang sa pagmando nga malaglagon sama sa kalayo.

Ang tagna ni Daniel naghisgot nga ang Gingharian sa Diyos, human sa pagdugmok sa ubang mga gingharian, mahimong usa ka dakong bukid ug magpuno sa tibuok yuta. (Dan 2:​34, 35, 44, 45) Kini nagpasabot nga ipakaylap ang gipanalanginang pagmando niini ibabaw sa tibuok yuta. Ang salmista misulat: “Ang kabukiran magadala unta ug pakigdait ngadto sa katawhan, ang mga bungtod usab, pinaagi sa pagkamatarong.” (Sal 72:3) Kaharmonya niini nga salmo, ang mga panalangin nga gihisgotan maylabot sa bukid sa Diyos, sama sa bangkete ni Jehova alang sa tanang katawhan, matuman dinhi sa yuta.​—Isa 25:6; tan-awa usab ang Isa 11:9; 65:25.

Gilangkit sa pagsimba. Ang Bukid sa Zion nahimong balaan nga bukid sa dihang gidala ni David ang sagradong Arka ngadto sa tolda nga iyang gipatindog didto. (2Sa 6:​12, 17) Tungod kay ang Arka nalangkit sa presensiya ni Jehova ug si David dayag nga milihok uyon sa balaang pagtultol (Deu 12:5), kini nagpasabot nga gipili ni Jehova ang Bukid sa Zion ingon nga iyang dapit nga puloy-anan. Mahitungod niini nga pagpili, si David misulat: “Ang bukirong rehiyon sa Basan maoy usa ka bukid sa Diyos [sa ato pa, gilalang sa Diyos]; ang bukirong rehiyon sa Basan maoy usa ka bukid sa mga taluktok. Nganong kamo, Oh mga bukid sa mga taluktok, nagatan-aw nga masinahon sa bukid nga gitinguha sa Diyos nga iyang pagapuy-an? Si Jehova mopuyo gayod niana hangtod sa kahangtoran. . . . Gikan sa Sinai [diin una niyang gipadayag ang iyang presensiya ngadto sa tibuok nasod sa Israel] si Jehova miabot sa balaang dapit.” (Sal 68:15-17) Ang bukirong rehiyon sa Basan lagmit mao ang Bukid sa Hauran (Jebel ed Druz), ug kini nga kutay sa kabukiran lagmit mao ang gipasabot sa mga pulong nga “bukid sa Diyos” ug “bukid sa mga taluktok.” Bisan tuod ang Bukid sa Hauran nagbuntaog nga mas habog pa kay sa Bukid sa Zion, mas gipili ni Jehova kining mas ubos nga bukid ingong iyang dapit nga puloy-anan.

Human matukod ang templo sa Bukid sa Moria, ang terminong “Zion” sa ulahi naglakip sa dapit sa templo, ug busa ang Zion nagpabiling balaang bukid sa Diyos. (Isa 8:18; 18:7; 24:23; Joe 3:17) Sanglit ang templo ni Jehova nahimutang sa Jerusalem, ang siyudad mismo gitawag usab nga iyang “balaan nga bukid.” (Isa 66:20; Dan 9:​16, 20) Tingali tungod kay nag-atubang sa kabukiran sa Jerusalem sa dihang nag-ampo mao nga ang salmista nakaingon: “Iyahat ko ang akong mga mata ngadto sa kabukiran. Asa ba magagikan ang akong tabang? Ang akong tabang nagagikan kang Jehova.”​—Sal 121:​1, 2; itandi ang Sal 3:4; 1Ha 8:​30, 44, 45; Dan 6:10.

Ang tagna sa Isaias 2:​2, 3 ug Miqueas 4:​1, 2 nagpunting sa panahon sa dihang “ang bukid sa balay ni Jehova lig-ong matukod ibabaw sa tumoy sa kabukiran” ug ‘igatuboy ibabaw sa kabungtoran,’ diin ang katawhan sa daghang kanasoran magaganayan ngadto niini. Sanglit “ang bukid sa balay ni Jehova” ipahimutang man ibabaw pa sa kabukiran ug kabungtoran, kini nagpunting sa binayaw nga kahimtang sa matuod nga pagsimba, tungod kay ang kabukiran ug kabungtoran sa karaang kapanahonan gigamit man ingong mga dapit sa idolatrosong pagsimba ug gihimong mga sangtuwaryo alang sa bakak nga mga diyos.​—Deu 12:2; Jer 3:6; Eze 18:​6, 11, 15; Os 4:13.

Diha sa tipikal nga katumanan, tali sa 29 ug 70 K.P., sa panahon sa kaulahiang bahin sa mga adlaw sa Hudiyohanong sistema sa mga butang, ang pagsimba kang Jehova gituboy nga mas labaw pa sa hataas nga posisyon nga gipahinungod sa paganong mga nasod ngadto sa ilang bakak nga mga diyos. Ang Hari, si Jesu-Kristo, ‘nagbukas sa alagianan’ sa pagbayaw sa matuod nga pagsimba, ug siya gisundan, una sa usa ka nahibilin sa nasod sa Israel ug dayon sa katawhan gikan sa tanang kanasoran. (Isa 2:2; Miq 2:13; Buh 10:​34, 35) Diha sa antitipikal nga katumanan, sa kaulahiang bahin sa mga adlaw niining sistema sa mga butang, ang pagsimba kang Jehova gibayaw ngadto sa kalangitan. Ang Hari, si Jesu-Kristo, nagtultol sa nahibilin sa espirituwal nga Israel ngadto sa putli nga pagsimba, ug nagsunod kanila ang usa ka dakong panon gikan sa tanang kanasoran.​—Pin 7:9.

Mga babag. Usahay ang mga bukid naghawas sa mga babag. Pananglitan, ang mga babag nga nag-ali sa dalan sa pagbalik sa Israel gikan sa pagkadestiyero sa Babilonya ug kadtong mibabag sa ulahi sa pag-uswag sa buluhatong pagtukod pag-usab sa templo gitandi sa mga bukid. (Isa 40:1-4; Zac 4:7) Ang pagtuo makabalhin sa samag-bukid nga mga babag ug, kon kabubut-on sa Diyos, bisan sa literal nga mga bukid.​—Mat 17:20; 21:21; Mar 11:23; 1Co 13:2.

Pagkadili-matarog, pagkapermanente, o kahabogon. Ang kabukiran gigamit sa paghawas sa pagkadili-matarog ug sa pagkapermanente. (Isa 54:10; Hab 3:6; itandi ang Sal 46:2.) Busa, sa dihang ang salmista naghisgot nga ang pagkamatarong ni Jehova maoy sama sa “mga bukid sa Diyos” (Sal 36:6) lagmit iyang gipasabot nga ang pagkamatarong ni Jehova dili matarog. O, sanglit ang mga bukid habog man, tingali kini nagpunting sa kamatuoran nga ang pagkamatarong sa Diyos labaw gayod kay sa pagkamatarong sa tawo. (Itandi ang Isa 55:​8, 9.) May kalabotan sa pagbubo sa ikapitong panaksan sa kasuko sa Diyos, ang Pinadayag 16:20 nag-ingon: “Ang mga bukid wala na makita.” Kini nagpasabot nga bisan ang mga butang nga sama kahabog sa mga bukid dili makalingkawas sa pagbubo sa kasuko sa Diyos.​—Itandi ang Jer 4:23-26.

Ang kabukiran nagmaya ug nagdayeg kang Jehova. Sa dihang iliso ni Jehova ang iyang maayong pagtagad ngadto sa iyang katawhan, kini adunay maayong epekto sa yuta. Kay giugmad ug giatiman, ang mga bakilid sa bukid dili na bagnot tan-awon, nga daw ingon sa nagbangotan tungod sa pagkabiniyaan o sa hampak. Busa, sa mahulagwayon, ang kabukiran ‘naghugyaw sa kalipay’ ug ang ilang katahom ug pagkamabungahon nagdayeg kang Jehova.​—Sal 98:8; 148:7-9; itandi ang Isa 44:23; 49:13; 55:​12, 13; Eze 36:1-12.