FENICIA

[lagmit gikan sa lintunganayng pulong nga nagkahulogang “kahoyng palma”].

Kini ang hikting luna sa yuta nga buyon sa sidlakang kabaybayonan sa Mediteranyo tali sa Sirya ug Israel diin ang utlanan sa S mao ang Kabukiran sa Lebanon. Halos katumbas kini sa modernong nasod sa Lebanon. Sulod sa daghang katuigan ang pangunang siyudad sa karaang Fenicia mao ang Sidon, apan sa ulahi kini nalabwan sa kadungganon sa Tiro, usa ka siyudad nga gitukod sa usa ka kolonya gikan sa Sidon.​—Tan-awa ang SIDON, TAGA-SIDON; TIRO.

Geograpikanhong Dagway. Ang kapatagan daplin sa baybayon niining taas, hiktin nga nasod gisal-angsal-angan sa pipila ka dapit sa bungtorong mga tiilan sa kabukiran nga miabot hangtod sa daplin sa dagat. Ang kapatagan natubigan pag-ayo sa daghang sapa nga naggikan sa kabukiran nga maoy nahimong kinaiyanhong utlanan diha sa sidlakang utlanan niini. Dinhi adunay ubay-ubayng mga bukid nga kapin sa 3,000 m (10,000 p) ang gihabogon, nga ang kinahabogan maoy kapin sa 3,350 m (11,000 p), ug ang mga taluktok niini naputos sa niyebe sa halos tibuok tuig. Dihay panahon nga ang dakong bahin sa maong yuta nalukop sa dakong kalasangan ug sa lainlaing matang sa prutasan​—sedro ug aguho ingon man ang robles, beech, mulberi, igos, olibo, ug palma nga datiles.

Ang Sinugdanan ug ang Ngalan. Ang kasaysayan sa mga Fenicianhon nagsugod human sa Lunop pinaagi sa apo ni Noe nga si Canaan, usa ka anak nga lalaki ni Ham. Si Canaan mao ang katigulangan sa 11 ka tribo, nga ang usa niini, ang mga taga-Sidon, maoy mga kaliwat ni Sidon nga panganay ni Canaan. (Gen 10:15-18; 1Cr 1:13-16) Busa ang mga taga-Sidon maoy mga Canaanhon. (Jos 13:4-6; Huk 10:12) Sila mismo ug ang uban pa nagtawag sa ilang yuta nga Canaan. Diha sa usa ka sensilyo sa panahon ni Antiochus Epiphanes, ang Sirofenicianhong siyudad sa Laodicea gihubit ingong “inahan nga siyudad sa Canaan.”

Hinunoa, sa ulahi ang mga Grego mipalabi sa pagtawag niining Canaanhong mga taga-Sidon pinaagi sa laing termino, mga Fenicianhon. Kini ang hinungdan nganong ang mga ngalang Canaanhon, taga-Sidon, ug Fenicianhon usahay gigamit nga baylobaylo alang sa mao ra nga katawhan. Pananglitan, sa tagna ni Isaias, ang Fenicia gitawag nga “Canaan.”​—Isa 23:11; JP; RS; ftn sa Rbi8.

Yuta sa Marinerong mga Magpapatigayon. Ang mga Fenicianhon maoy lakip sa bantogang mga marinero sa karaang kalibotan. Ang ilang mga barko kasaligan kaayo tungod sa gidak-on niini. Taas ang dulong ug ulin niini, lapad ang hawakan, ug mahimong palawigon pinaagig layag ug bugsay. (Eze 27:3-7) Ang mga barko sa Fenicia mao ang gigamit sa kadaghanang negosyo sa Mediteranyo. Sa ika-11 nga siglo W.K.P., si Solomon nagpatrabaho sa Fenicianhong “mga alagad ni Hiram” aron mokuyog sa iyang mga barko paingon sa Tarsis (Espanya). (2Cr 9:21) Ang Fenicianhong mga tripulante gigamit usab diha sa panon sa mga barko ni Solomon nga gipalawig gikan sa Ezion-geber paingon sa Opir. (1Ha 9:26-28; 10:11) Sa ikapitong siglo W.K.P., ang Fenicianhong mga barko naglawig pa gihapon paingon sa Tarsis ug sa pagbalik kini nagdalag plata, puthaw, lata, ug tingga.​—Eze 27:12.

Mga Kabatid ug mga Ginama. Ang mga platero nga Fenicianhon batid sa paghulma, pagsalsal, ug sa pagkulit ug mga butang nga bulawan ug plata. Ang ubang mga artesano eksperto sa pagkulit sa kahoy ug sa garing, paggamag mga galamiton nga hinimo sa bildo, paghablon sa delana ug sa lino, ug sa pagtinag panapton. Ang Fenicia nailhan ilabina tungod sa industriya niini sa tina nga purpura. Ang mga besting royal o Tyrian nga purpura mao ang kinamahalan, kay linibong murex, mga kinhason, nga matag usa niini mopagula lamang ug usa ka tulo sa tina, ang gikinahanglan alang sa pipila ka yarda nga panapton. Ang tina lainlain ug kolor, depende kon diing baybayon sa Mediteranyo makaplagan ang kinhason, ug tungod niini, gawas pa sa talagsaong kabatid sa mga Fenicianhon nga eksperto sa tina nga usahay mohimog duha o tulo ka proseso sa pagtina, mahimo ang daghang lainlaing mahalon nga mga panapton nga gitinguha sa mga halangdon ug mga hamili.​—Eze 27:​2, 7, 24.

Sa panahon ni David ug Solomon, ang mga Fenicianhon nabantog ingong mga magtatabas ug mga bato nga gigamit sa pagpanukod ug ingong mga mamumutol ug mga kahoy nga batid sa pagpamutol sa dagko kaayong mga kahoy gikan sa ilang kalasangan.​—2Sa 5:11; 1Ha 5:​1, 6-10, 18; 9:11; 1Cr 14:1.

Relihiyon. Ingong mga Canaanhon, ang mga Fenicianhon nagsunod sa usa ka daotan kaayong relihiyon nga nakasentro sa diyos sa pertilidad nga si Baal; kini naglakip sa sodomiya, pakigsekso sa hayop, ug seremonyal nga pagpamampam, ingon man sa dulumtanang rituwal sa paghalad ug bata. (Tan-awa ang HULAGWAY, Tomo 1, p. 739; CANAAN, CANAANHON Num. 2 [Gisakop sa Israel ang Canaan].) Ang Fenicianhong siyudad sa Baalbek (mga 65 km [40 mi] sa AS sa Beirut) nahimong usa sa dagkong mga sentro sa pagsimba sa daghang diyos sa karaang kalibotan; sa Romanhong kapanahonan dagkong mga templo alang sa lainlaing mga diyos ug mga diyosa ang gitukod didto, ug ang mga kagun-oban niini makita karong adlawa.

Sa tingpamulak sa 31 K.P., ang pipila ka pumoluyo sa Fenicia nagpasundayag ug pagtuo pinaagi sa pagpanaw pailaya ngadto sa Galilea aron mamati kang Jesus ug aron mamaayo sa ilang mga sakit. (Mar 3:7-10; Luc 6:17) Usa ka tuig o kapin pa sa ulahi, si Jesus miduaw sa kapatagan daplin sa baybayon sa Fenicia ug nakadayeg kaayo sa pagtuo sa usa ka babayeng lungsoranon sa Sirofenicia nga nagpuyo didto mao nga iyang milagrosong giayo ang iyang anak nga babaye nga gigamhan sa demonyo.​—Mat 15:21-28; Mar 7:24-31.

Sa dihang nahitabo ang paglutos sa Judea human sa pagkamatay ni Esteban ingong martir, ang pipila sa mga Kristohanon mikalagiw ngadto sa Fenicia. Didto, sa pipila ka panahon, sila nagmantala sa maayong balita ngadto sa mga Hudiyo lamang. Apan human makombertir si Cornelio, ang mga kongregasyon nga sagol mga Hudiyo ug mga dili-Hudiyo naporma diha sa kabaybayonan sa Fenicia ingon man sa ubang mga bahin sa Imperyo sa Roma. Si apostol Pablo miduaw sa pipila niini nga mga kongregasyon sa Fenicia sa panahon sa iyang mga pagpanaw; ang kataposang narekord nga pagduaw sa mga magtutuo didto maoy sa Sidon sa dihang siya nagpaingon sa Roma ingong usa ka binilanggo niadtong mga 58 K.P.​—Buh 11:19; 15:3; 21:1-7; 27:1-3.