DALAN

Ang dalan maoy usa ka ruta nga agianan sa mga tawo ug sa mga sakyanan; adunay dagko ug sigpit nga mga dalan, tali sa mga siyudad ug sa sulod sa mga siyudad. Ang dalan mahimong magtumong usab sa usa ka paagi sa paglihok o paggawi; o sa usa ka naandang buhat, batasan, o pamaagi.

Tali sa mga Siyudad. Ang mga terminong mesil·lahʹ (dakong dalan) ug deʹrekh (dalan) sa Hebreohanon ug ang terminong ho·dosʹ (agianan; dalan) sa Grego, tanan gigamit sa pagtumong sa usa ka publikong dalan, agianan, o ruta, nga kasagarang nagkonektar sa mga lungsod o mga siyudad.

Sukad sa karaang kapanahonan ang dagko ug gagmayng mga dalan, lakip ang ubay-ubay nga hinungdanong mga ruta sa negosyo, nagkonektar sa mga siyudad ug mga gingharian sa dapit sa Palestina. (Num 20:17-19; 21:​21, 22; 22:​5, 21-23; Jos 2:22; Huk 21:19; 1Sa 6:​9, 12; 13:​17, 18; tan-awa ang DALAN SA HARI.) Ang giisip nga pangunang ruta kaniadto maoy gikan sa Ehipto ngadto sa Filistehanon nga mga siyudad sa Gaza ug Askelon ug inanayng miliko paamihanan-sidlakan paingon sa Megido. Kini nagpadayon ngadto sa Hazor, sa A sa Dagat sa Galilea, ug dayon mipaingon sa Damasco. Kini nga ruta nga agi sa Filistia mao ang labing laktod gikan sa Ehipto ngadto sa Yutang Saad. Apan si Jehova malulotong nagtultol sa mga Israelinhon agi sa laing dalan aron sila dili mawad-ag kadasig tungod sa pag-atake sa mga Filistehanon.​—Ex 13:17.

Sa Yutang Saad, ang pagmentinar ug maayong sistema sa mga dalan hinungdanon usab alang sa mga Israelinhon, sanglit dihay usa lamang ka sentro sa pagsimba alang sa tibuok nasod. Busa daghan sa mga Israelinhon ang kinahanglang mopanaw ug lagyong distansiya matag tuig aron sa pagtuman sa kinahanglanon sa Balaod nga ang tanang lalaki magtigom alang sa tulo ka tinudlong mga pista. (Deu 16:16) Dugang pa, ang mga ikapulo, mga amot, ug ang bisan unsang kinabubut-on o obligado nga mga halad kinahanglang itanyag sa dapit nga pilion ni Jehova. (Deu 12:4-7) Human sa pagtukod ni Solomon sa templo, ang maong dapit mao ang Jerusalem. Busa, sa dihang ang mga Israelinhon mopanaw diha sa mga dalan paingon ug gikan sa Jerusalem, dihay maayong mga kahigayonan alang sa mga amahan sa pagtudlo sa balaod sa Diyos ngadto sa ilang mga anak.​—Deu 6:​6, 7.

Gihatagan usab ug pagtagad ang pagmentinar sa mga dalan paingon sa unom ka siyudad nga dalangpanan. Kini nga mga dalan kinahanglan gayod nga may mga timaan ug walay bisan unsang babag nga makabalda sa dili-tinuyong nakabuno sa pagkalagiw agi niini. (Deu 19:3) Sumala sa Hudiyohanong tradisyon, ang usa ka timailhang poste nga nagpaila sa direksiyon paingon sa siyudad nga dalangpanan giugbok diha sa tagsatagsa ka kinasang-ang dalan.​—Babilonyanhong Talmud, Makkot 10b.

Bisan tuod ang Bibliya wala maghatag ug kahubitan bahin sa karaang mga dalan, kini naghisgot bahin sa paghimo ug pagmentinar niini. Usahay ang mga bungtod ug ubang mga bungdobungdo lagmit nga gipatag, ug ang mga dalan gikuhaan sa mga bato ug gitambakan. (Isa 40:​3, 4; 57:14; 62:10) Ang historyador nga si Josephus nag-ingon nga gibakbakan ni Haring Solomon ang mga dalan paingon sa Jerusalem pinaagig itom nga bato.​—Jewish Antiquities, VIII, 187 (vii, 4).

Apan, walay nahibaloan nga tinong impormasyon bahin sa pagkagama sa karaang mga dalan una pa sa mga adlaw sa Romanhong Imperyo. Ang mga Romano nailado nga mga tighimog mga dalan, nga nagdugtong sa ilang dakong imperyo aron dali nga makaagi ang ilang kasundalohan. Ang ilang mga dalan gibakbakan ug lagpad nga mga bato, ug kini nga dalan kasagaran tulo ka lut-od: (kinailadman) tipaktipak nga mga bato, (tunga) lagpad nga mga papan nga gipahiluna pinaagig argamasa, ug (kinaibabwan) kongkreto ug dinugmok nga bato. Ang mga dalan hanayhay ug diyutay gikan sa tunga paingon sa isigkadaplin ug kini may mga posteng bato nga nagsilbing kilometrahe, pangdaplin nga mga bato nga nagsilbing ali, ug ingon man mga kanal. Dugang pa, kini adunay mga atabay nga dili lagyo ug distansiya. Sanglit kini halos tul-id, ang Romanhong mga dalan milatas ibabaw sa mga kabungtoran inay nga milibot niini. Ang ilado nga Romanhong dakong dalan, ang Apyanhong Dalan, miabot ug mga 5.5 m (18 p) ang gilapdon ug binakbakan ug dagkong mga bloke sa laba. Si apostol Pablo, samtang nagpadulong sa Roma ingong usa ka binilanggo, mipanaw latas niining dalana, nga ang mga bahin niini gigamit pa gihapon karong adlawa.​—Buh 28:​15, 16; tan-awa ang APIO, TIYANGGIHAN SA.

Ang mga pulong sa Isaias 19:23 bahin sa pagtungha sa “usa ka dakong dalan paggawas sa Ehipto paingon sa Asirya” nagpunting sa panaghigalaay nga mahitabo sa ulahi tali niining duha ka nasod. Aron mapahigawas ang iyang katawhan, si Jehova, ingnon ta, naghimog dagkong mga dalan alang kanila pagawas sa mga yuta diin sila nabihag.​—Isa 11:16; 35:8-10; 49:11-13; Jer 31:21.

Sulod sa Usa ka Siyudad. Ang komon nga Hebreohanong termino alang sa usa ka publikong dalan (chuts) sulod sa usa ka lungsod o siyudad sa paninugdan nagkahulogang “sa gawas.” (Isa 42:​2, ftn sa Rbi8) Sa karaang mga lungsod ug mga siyudad sa kayutaan sa Bibliya, mopatim-aw nga ang kadaghanan niini nga mga dalan dili binakbakan. (Sal 18:42; Isa 10:6; Lam 2:21) Apan, ang mga kanal nga agosanan sa tubig gikan sa kadalanan nadiskobrehan didto sa Jerico ug Gezer.

Sagad ang mga dalan hiktin ug naglikoliko. Apan dihay “halapad nga kadalanan” usab. (Luc 14:21; itandi ang Pin 21:21.) Ang kadalanan sa Nineve maoy halapad, nga igong kaagian ug mga karo. (Nah 2:4) Ang Babilonya ug Damasco may halapad nga mga dalan o mga agianan sa parada, ug ang pipila ka dalan may mga ngalan. Sulod sa Romanhong yugto, ang “dalan nga gitawag ug Tul-id” didto sa Damasco maoy tulog-linya nga agianan nga mga 26 m (85 p) ang gilapdon.​—Buh 9:11; tan-awa ang TUL-ID.

Ang usa ka halapad nga dapit, ang plasa, nga lagmit duol sa ganghaan sa siyudad, maoy dapit usab diin didto himoon ang mga transaksiyon sa negosyo o magtigom aron sa pagdawat ug instruksiyon. (Gen 23:10-18; Neh 8:1-3; Jer 5:1) Didto ang mga kabataan magdula (Zac 8:​4, 5); ang kadalanan sa katibuk-an sagad puno sa nagkadaiyang mga kalihokan. (Job 18:17; Jer 33:​10, 11; itandi ang Isa 15:3; 24:11.) Kini maoy mga dapit nga negosyohanan, ug usahay magpundok diha niini ang mga tindahan nga parehog baligya, sama nianang sa “dalan sa mga panadero” didto sa Jerusalem. (Jer 37:21) Ang “mga dalan” nga gitanyag ni Ben-hadad nga ihatag kang Ahab didto sa Damasco dayag nga maoy alang sa pagtukod ug mga tindahan, o mga tiyanggihan, aron mapalambo ang pamatigayon ni Ahab nianang Siryanhong kaulohan. (1Ha 20:34) Sa panahon sa kagabhion ang kadalanan sa pipila ka siyudad mopatim-awng gibantayan pag-ayo sa mga tigbantay.​—Aw 3:1-3.

Ang mga dalan usab maoy mga dapit diin ipahibalo ang mga balita. (2Sa 1:20; Jer 11:6) Didto si Jesu-Kristo nanudlo, ug nang-ayo ug mga masakiton, apan wala siya makiglalis ug wala magpatugbaw sa iyang tingog diha sa halapad nga kadalanan, nga makakuha untag pagtagad sa publiko, nga magpadako sa iyang kaugalingong ngalan ug magliso sa ilang pagtagad ngadto kaniya inay ngadto kang Jehova nga Diyos ug sa maayong balita sa Gingharian. (Luc 8:1; Mat 12:13-19; Isa 42:​1, 2) Busa, si Jesus dili sama sa mga salingkapaw nga iyang gihukman nga nag-ampo diha sa “mga eskina sa halapad nga kadalanan aron makita sa mga tawo.”​—Mat 6:5.

Mahulagwayong Paggamit. Sa Kasulatan, ang “dalan” sagad gigamit may kalabotan sa usa ka paagi sa panggawi ug paglihok nga giuyonan o kaha wala uyoni ni Jehova nga Diyos. (Huk 2:22; 2Ha 21:22; Sal 27:11; 32:8; 86:11; Isa 30:21; Jer 7:23; 10:23; 21:8) Sa pag-abot ni Jesu-Kristo, ang pagbaton sa usa ka indibiduwal ug maayong relasyon sa Diyos ug ang pagduol kaniya sa dalawatong paagi diha sa pag-ampo nagdepende sa iyang pagdawat kang Jesu-Kristo. Ingon sa gipamulong sa Anak sa Diyos: “Ako ang dalan ug ang kamatuoran ug ang kinabuhi. Walay makaadto sa Amahan kon dili pinaagi kanako.” (Ju 14:6; Heb 10:19-22) Kadtong nahimong mga sumusunod ni Jesu-Kristo gihisgotan ingong iya sa “Dalan,” buot ingnon, sila nagsunod sa usa ka dalan o paagi sa pagkinabuhi nga nasentro sa pagtuo kang Jesu-Kristo, nga nagsunod sa iyang panig-ingnan.​—Buh 9:2; 19:​9, 23; 22:4; 24:22.